جعبهٔ سیاه

آیا تا به حال این سؤال برای شما پیش آمده است که چرا پس از یک سانحه هوائی، نام جعبه سیاه بر سر زبان‌ها می‌افتد؟چرا این جعبه تا این حد و اندازه اهمیت پیدا می‌کند؟این جعبه چه ویژگی‌هائی دارد که کارشناسان حاضرند برای پیدا کردن آن از اعماق دریا تا روی قله‌کوه‌ها را جستجو کنند؟
آری، این جعبه، شاهد خاموش و مدرک معتبر رویدادهای هوائی است.
وقتی تمامی کارکنان یک پرواز، بر اثر سانحه هوائی جان باخته باشند، دیگر کسی وجود ندارد تا علت حادثه را روشن کند. اینجا است که کارشناسان به جعبه سیاه پناه می‌آورند تا با کشف سرنخ‌هائی، علت وقوع سانحه را مشخص کنند.
● جعبه سیاه چیست؟
قبل از هر توضیحی خوب است که بدانید این جعبه برخلاف اسمی که دارد، رنگش نارنجی روشن یا زرد است. روی برخی از آنها نوارهای شبرنگ نصب شده است تا امکان دیدن جعبه برای جستجوگران بیشتر شود.
یکی از متخصصان جعبه سیاه می‌گوید: رنگ نارنجی بهترین رنگ برای شناسائی است و خیلی زود به چشم می‌آید.
اگر شما چند وسیله به رنگ‌های مختلف را در داخل آب دریا بیندازید، آن وسیله‌ای که رنگش نارنجی است زودتر پیدا می‌شود.
چارلز لیندنبرگ، در سفرهای هوائی خود بر فراز اقیانوس اطلس، برای اولین بار از ابتدائی‌ترین و ساده‌ترین نوع جعبه سیاه در هواپیمایش استفاده کرد.
در هواپیمای او دستگاهی نصب شده بود که ارتفاع و زمان حرکت پرواز را ثبت می‌کرد.
البته نخستین جعبه سیاه، در اواخر دهه ۱۹۴۰ ساخته شد.
تا قبل از سال ۱۹۴۷ استفاده از این جعبه در هواپیماها اختیاری بود ولی پس از آن، همه هواپیماها باید به جعبه سیاه مجهز می‌شدند.
در نخستین سال‌های استفاده از جعبه سیاه به‌دلیل وجود اشکالاتی در سیستم‌های آن، ناچار شدند استفاده اجباری از این وسیله را لغو کنند. ولی به‌تدریج پیشرفت‌های علمی و تکنیکی در زمینه ساخت وسایل و ابزار از یک طرف و پیشرفت صنایع هواپیمائی از طرف دیگر، باعث شد تا بسیاری از کمبودها و مشکلات برطرف شود.
تقریباً در دهه ۱۹۶۰، سازمان هواپیمائی در دنیا به اهمیت و ارزش این جعبه پی بردند و دوباره استفاده از آن را اجباری کردند.
جالب است بدانید که هر هواپیما به‌طور معمول دارای دو جعبه سیاه است که هرکدام اطلاعات جداگانه‌ای را مربوط به پرواز داخل خود ثبت و ضبط می‌کنند.
یک جعبه مخصوص ضبط اطلاعات پروازی مانند سرعت، شتاب، ارتفاع، جهت حرکت، دور موتورها و چیزهای دیگر است که آن را FDR می‌نامند.
دستگاه دوم وسیله‌ای است که تمام مکالمه‌های داخل کابین خلبان را ضبط می‌کند.
این دستگاه CVR ۲ نام دارد. تمام هواپیما مجهز به این دو دستگاه هستند و از همان لحظه که خلبان هواپیمای خود را روشن می‌کند، این دو دستگاه نیز کار خود را شروع می‌کنند و تا هنگام خاموش شدن موتورها در فرودگاه، این جعبه‌ها به ثبت اطلاعات پروازی می‌پردازند.
خواندن اطلاعاتی که داخل این دستگاه‌ها ثبت و ضبط می‌شود کار هر کسی نیست و افراد متخصصی باید این اطلاعات را تجزبه و تحلیل کنند و سپس نتیجه‌گیری کنند.
CVR چیست؟
این دستگاه را به‌ این دلیل CVR لقب داده‌اند که می‌تواند تمام صداهای داخل کابین خلبان را ضبط کند.
نصب این دستگاه در داخل هواپیماها برای بررسی علل یک سانحه، بسیار مهم و ارزشمند است.
زیرا هنگامی‌که خلبان و سایر کارکنان پرواز در حادثه کشته شده باشند، دیگر نمی‌توان به اطلاعات آنها دسترسی پیدا کرد.
اینجا است که باید سراغ CVR رفت تا بتوان بسیاری از ناگفته‌ها را شنید. در تمام مدت پرواز این دستگاه مکالمه خلبان با کمک خلبان، خدمه پروازی، برج مراقبت و خلبان هواپیماهای دیگر را ضبط می‌کند حتی اگر خلبان کلیدهای داخل کابین خود را خاموش یا روشن کند، صدای آن در این جعبه ثبت و ضبط می‌شود.
این دستگاه انواع مختلفی دارد و روز به روز پیشرفته‌تر می‌شود اما به‌طور معمول، این قسمت از جعبه سیاه قادر است حدود یک ساعت از آخرین مکالمات را درون خود حفظ کند.
در واقع، همیشه یک ساعت از آخرین مکالمه‌ها در این جعبه ضبط می‌شود.
برای مثال، اگر یک پرواز ۵ ساعت طول بکشد، پس از گذشت اولین ساعت پرواز، اطلاعات ابتدای نوار پاک می‌شود و اطلاعات جدی روی آن ضبط می‌شود تا همیشه مکالمات و اطلاعات مربوط به یک ساعت آخر هر پرواز در اختیار کارشناسان باشد.
● FDR چیست؟
همان‌طور که قبلاً هم گفتیم، در این دستگاه اطلاعات مخصوص پرواز مانند سرعت، ارتفاع، شتاب، دور موتورها، جهت حرکت و نظایر آن ثبت می‌شود، تعداد اطلاعاتی که هر دستگاه می‌تواند ثبت کند، متغیر است. زیرا با پیشرفت روزافزون علم و فناوری می‌توان اطلاعات بیشتری را در این دستگاه‌ها ثبت کرد.
برای مثال، برخی از این دستگاه‌ها می‌توانند تا ۶۴ پارامتر (اطلاعات) مختلف را درون خود ثبت و نگهداری کنند.
البته مدت زمان نگهداری این اسلاعات نیز بستگی به نوع و پیشرفته بودن دستگاه دارد. برخی از جعبه‌های سیاه می‌توانند حدود ۳ ساعت از آخرین اطلاعات یک پرواز را ضبط کنند. دستگاه ضبط پارامترهای پروازی یا همان FDR چند نوع متفاوت دارد .
▪ سه نوع آن را به شما معرفی می‌کنیم:
۱) نوع نوار فویلی:
اولین نوع دستگاه FDR، مدل نوار فویلی بود. این نوع جعبه سیاه از سال ۱۹۵۸ در هواپیماها نصب شد.
در این وسیله نوعی نوار از جنس آلومینیوم یا استیل وجود دارد که به دور قرقره‌هائی پیچیده شده است.
هنگامی‌که دستگاه شروع به‌کار می‌کند نوار از یک قرقره باز و روی قرقره دیگر بسته می‌شود.
طول این ورقه آلومینیومی حدود ۶۰ متر است و در هر دقیقه حدود ۲۵ میلی‌متر جابه‌جا می‌شود.
البته طول نوار و سرعت حرکت آن بستگی به نوع دستگاه دارد.
هنگامی‌که نوار حرکت می‌کند توسط سوزن‌های مخصوص، خط‌هائی روی نوار رسم می‌شود درست چیزی شبیه نوار قلب که پزشکان آن را از بیمار می‌گیرند. هرکدام از این خط‌ها در واقع نوع اطلاعات را ثبت می‌کنند. زمانی‌که هواپیما دچار سانحه شود، کارشناسان پس از یافتن جعبه سیاه آن را به مراکز ویژه‌ای منتقل می‌کنند تا اطلاعات داخل آن را بررسی نمایند.
این جعبه‌ها فقط باید توسط افراد متخصص باز شوند و کس دیگری اجازه باز کردن آنها را ندارد. هرگونه خراش یا علامتی که روی این نوار داخل جعبه بیفتد، مممکن است آثار و شواهد مربوط به علل سانحه از بین برود.
افراد متخصص این نوارها را میلی‌متر به میلی‌متر بررسی می‌کند تا علت حادثه را کشف کنند.
۲) نوع نوار فتوگرافیک:
این نوع جعبه سیاه تقریباً به جعبه قبلی شباهت دارد با این تفاوت که نوار آن از کاغذ مخصوصی است و سوزن آن هم ویژگی خاصی دارد.
در این سیستم می‌توان اطلاعات ثبت شده را به‌راحتی خواند.
اطلاعات ثبت شده توسط این نوع جعبه سیاه اعتبار خاصی دارد و برای کارشناسان قابل اعتمادتر است.
البته دستگاه FDR فتوگرافیک را باید از مواد رادیواکتیو دور نگه داشت و هنگام باز کردن در جعبه نیز باید از زدن ضربه به آن و یا علامت‌گذاری روی آن خودداری کرد.
اگر جعبه آسیب‌دیده و نوار آن بیرون امده باشد، باید از تابیدن نور به آن جلوگیری کرد. به همین دلیل عکسبرداری از این نوع نوار ممنوع است و به اطلاعات آن صدمه می‌رساند.
۳) نوع مغناطیسی
جعبه‌های سیاه نوع الکترومغناطیسی خود دو نوع متفاوت دارند.
یک نوع از این دستگاه دارای سیستم دیجیتالی است که از نظر کیفیت و از نظر کمیت بر سایر دستگاه‌هائی که تا به حال توضیح دادیم برتری دارد.برخی از این دستگاه‌ها می‌توانند تا ۶۴ پارامتر پروازی را در خود ثبت کنند.
اطلاعات پروازی در این نوع از جعبه‌های سیاه روی نواری به طول ۸۲۰ فوت یا ۲۵/۰ میلی‌متر قطر و۶/۰ سانتی‌متر عرض ثبت می‌شود البته اندازه این نوارها بستگی به نوع و مدل دستگاه دارد.
در دستگاه‌های ضبط‌کننده اطلاعات پروازی نوعی ”هد“ وجود دارد که با توجه به مدت زمان نوار، پس از پاک کردن اطلاعات قبلی، اطلاعات جدیدی روی آن ضبط می‌کند.
نوع دیگر این دستگاه دارای سیستم فرکانسی است.
● ویژگی‌های جعبه سیاه
جعبه‌های سیاه اغلب به شکل‌های کروی یا مکعب مستطیل هستند و برای آنکه اطلاعات ذخیره شده در آنها به آسانی صدمه نبیند، باید در برابر عواملی همچون رطوبت، حرارت، فشار، ضربه، موادشیمیائی و نظایر آن مقاوم باشد. برخی از این جعبه‌ها برحسب نوع جنس، می‌توانند برای مدت ۳۰ دقیقه در حرارتی معادل چند هزار درجه سانتی‌گراد مقاومت کنند.
پوشش روی این جعبه‌ها به‌گونه‌ای است که مانع از ورود آب یا هر چیز دیگری به داخل آنها می‌شود.
درون هر جعبه سیاه نوعی دستگاه فرستنده یا باتری‌های مخصوص وجود دارد که پس از سقوط جعبه، شروع به‌کار می‌کند و امواج خاصی را ارسال می‌دارد.
گاهی ارسال این امواج تا مدت یک ماه هم می‌تواند ادامه داشته باشد تا متخصصان و کارشناسان بتوانند با وسایل مخصوص آن را ردیابی و کشف کنند.
حتماً از خودتان می‌پرسید، دستگاهی با این اهمیت را در کدام قسمت از هواپیما نصب می‌کنند.
جواب این است که باید در امن‌ترین و مطمئن‌ترین قسمت هواپیما آن را نصب کرد.
فکر می‌کنید کدام قسمت از هواپیما ایمنی بیشتری دارد؟
اگر فکرتان را روی کابین خلبان یا بال‌ هواپیما متمرکز کرده‌اید، پاسخ‌تان اشتباه است.
تجربه نشان داده که قسمت انتهائی و پشت هواپیما، جائی است که در سانحه‌ها صدمه کمتری می‌‌بیند و اغلب سالم‌تر باقی می‌ماند.
حالا اگر کسی از شما بپرسد چرا بعد از یک سانحه هوائی همه ذهن‌ها متوجه جعبه سیاه می‌شود، اطمینان داریم که پاسخ قانع‌کننده‌ای برای او خواهید داشت. آیا این‌طور نیست؟

پی‌نویس:
۱- FDR: Flight Data Recorder
۲- CVR: Cockpit Voice Recorder

منبع : مجله پرواز