پشت پرده تحویل سال‌

زمانی که برای تعیین یک قرار ملاقات به تقویم مراجعه می‌کنید، بدون آن که خودتان بدانید مشغول استفاده از فرآیند پیچیده سیستم تقویمی هستید. این که گفته می‌شود تقویم ایرانی دقت بالاتری در مقایسه با تقویم‌های رایج دیگر دارد، به واسطه الگوریتم‌های محاسبه‌ای است که در پشت صحنه این تعیین تقویم نقش ایفا می‌کنند.
در کنار آن انتخاب مبدا برای نقطه آغاز این تقویم هم دارای اهمیت فراوانی است و می‌تواند شکل و ظاهر تقویم را حفظ کند. تقویم میلادی که امروزه یکی از رایج‌ترین تقویم‌هاست، نیمه‌شب آخرین روز دسامبر را مبنای تقویم خود قرار داده است. به این ترتیب آغاز سال نو در هر یک از نقاط جهان زمان متفاوتی خواهد بود.در تقویم ایرانی این مبدا به گونه‌ای هوشمندانه منطبق با رویدادی طبیعی انتخاب شده است تا فارغ از محلی که شما روی زمین قرار دارید، بتوانید آغاز سال نو را جشن بگیرید.
● گاهی به آسمان نگاه کن‌
اگرچه امروز تقریبا هر کودکی می‌داند، زمین به دور خورشید می‌چرخد؛ اما باز هم زمانی که روی زمین می‌ایستید و نگاهی به آسمان بالای سر خود می‌اندازید، به نظر می‌آید خورشید و ستاره‌ها در حال گردش به دور زمین هستند. این فرضیه به تشکیل یک سیستم مکان‌یابی برای موقعیت ستاره‌ها و دیگر اجرام سماوی منجر شده است که به کمک آن می‌توان همانند اتفاقی که روی زمین می‌افتد و شما را قادر می‌کند طول و عرض جغرافیایی روی زمین را مشخص کنید، روی آسمان هم موقعیت ستاره‌ها را مشخص کنید. استفاده از چنین سیستم‌هایی در دانشی به نام نجوم کروی مطرح می‌شود و برای درک آن باید چند اصطلاح اولیه را مرور کنیم.
در ابتدا همان ناظری را تصور کنید که در یک شب صاف‌ به دور از نور شهر به تماشای‌ آسمان پرستاره می‌پردازد. این شخص احساس خواهد کرد تمام ستاره‌ها و سیارات و هر آنچه در آسمان است، روی گنبدی که به اندازه کافی با او فاصله دارند قرار گرفته‌اند و این گنبد به همراه اجرام روی آن با سرعتی مشخص از شرق به غرب در حال حرکت است. علت این احساس به این نکته برمی‌گردد که اولا همه اجرام سماوی در بی‌نهایت فیزیکی ما قرار گرفته‌اند و ما امکان سنجش فاصله آنها را نداریم و به همین دلیل آنها را می‌توان روی یک کره فرضی جای داد. از سوی دیگر، ذهن ما به علت این که روی زمین ایستاده است و همراه زمین در حال گردش در آسمان است، نمی‌تواند این گردش را احساس کند و به همین دلیل این حرکت را به طور نسبی به زمینه ثابت بالای سر خود منتقل می‌کند. چون زمین با سرعت یک دور در شبانه‌روز به دور خود و از غرب به شرق می‌چرخد، پس کره آسمان با سرعت یکسان یک دور در شبانه‌روز از شرق به غرب خواهد چرخید.
این احساس اساس تعریف مبنای سیستم‌های اندازه‌گیری نجوم کروی است. دانشمندان برای راحت شدن کارهای محاسباتی مربوط به موقعیت‌سنجی اجرام سماوی، کره‌ای به نام کره سماوی را تعریف می‌کنند. این کره سماوی در حقیقت کره‌ای هم مرکز با زمین است که شعاع آن دلخواه ولی به اندازه کافی بزرگ باشد. این کره چون پوسته‌ای شفاف اطراف سیاره ما را دربر گرفته است. حال شما می‌توانید همه اجرام سماوی را روی این کره تصویر کنید. به این ترتیب برای موقعیت‌سنجی و اندازه‌گیری عملا با کره‌ای در اطراف زمین مواجه خواهید بود که همه اجرام روی آن تصویر شده‌اند.
حال که کره‌ای در آسمان ساختیم، می‌توانیم برخی خطوط مرجع زمینی را نیز به آن منتقل کنیم. به عنوان مثال، با توجه به این که محور دوران هر دو کره (زمین و آسمان) یکی است، می‌توان امتداد محور دوران زمین که قطبین شمال و جنوب را تشکیل می‌دهد به کره آسمان نیز تعمیم داد. به این ترتیب در امتدا قطبین شمال و جنوب زمین بر کره آسمان، قطبین شمال و جنوب سماوی شکل می‌گیرند و محور دوران زمین که با امتداد از دو سو، کره سماوی را در دو قطب شمال و جنوب سماوی قطع می‌کند نیز محور عالم نامیده می‌شود. از سوی دیگر، می‌شود استوای زمین را نیز روی کره سماوی تصویر کرد که آن را استوای سماوی می‌نامند.
● برج‌ها و باروهای آسمان‌
ستاره‌ها روی این کره موقعیت نسبتا ثابتی را نسبت به هم حفظ می‌کنند؛ اما سیارات، ماه و خورشید در مسیرهایی در میان این ستاره‌ها حرکت خواهند کرد. برای ناظری که روی زمین ایستاده است و در طول یک سال حرکت خورشید روی کره سماوی را نظاره می‌کند، به نظر خواهد رسید که خورشید هر ساله مسیری مشخص را در میان ستاره‌ها و صور فلکی آسمان طی می‌کند. این مسیر را اصطلاحا دایره‌البروج می‌گویند. این همان مسیری است که بروج ۱۲‌گانه دایره‌البروج را مشخص می‌کند. شما حتی اگر با نجوم هم آشنا نباشید، باز با نام برج‌های دایره‌البروج آشنایید. نام‌هایی مانند میزان، حوت، حمل، جوزا و... را حداقل در ستون طالع‌بینی خیلی از روزنامه‌ها دیده‌اید. شاید تنها حسن طالع‌بینی همین باشد که شما را با نام این صورت‌های فلکی آشنا می‌کند وگرنه حقیقت دیگری را نمی‌توان در آن یافت.
البته بر مبنای تقسیمات جدید مسیر ظاهری خورشید از میان ۱۳ صورت، فلکی می‌گذرد و نه ۱۲ صورت اما در نامگذاری‌ها نام برج ماراَفسای را که میان عقرب و قوس است، نمی‌آورند.
دایره البروج دایره‌ای روی کره سماوی شکل می‌دهد که ۵/۲۳‌درجه با استوای سماوی زاویه می‌سازد. علت این زاویه به این دلیل است که محور گردش زمین به دور خودش نسبت به صفحه منظومه‌شمسی (صفحه‌ای که مدارزمین به دور خورشید روی آن قرار دارد) ۵/۲۳ زاویه می‌سازد. همین انحراف است که باعث به وجود آمدن فصل‌ها روی زمین می‌شود. به این ترتیب دایره‌البروج روی کره سماوی با استوای سماوی در ۲ نقطه تقاطع دارند و در نیمی از سال خورشید بالاتر از استوای سماوی قرار دارد و در نیمی دیگر در زیر استوا.
به این ترتیب ۴ نقطه روی دایره‌البروج را می‌توان مشخص کرد. جایی که خورشید بیشترین فاصله (در بالا یا پایین استوا) با استوای سماوی دارد و دیگر ۲ نقطه‌ای که خورشید دقیقا روی استوای سماوی قرار می‌گیرد. ۲ نقطه‌ای که خورشید روی استوا سماوی قرار می‌گیرد (محل تقاطع استوای سماوی و دایره‌البروج) را اصطلاحا اعتدالین و دو نقطه‌ای که خورشید در بیشترین فاصله از استوا قرار دارد را انقلابین می‌نامند. در نقطه اعتدالین طول روز و شب (فارغ از اثر جو زمین ) یکسان است و در انقلابین طول روز (در انقلاب تابستانی و معادل اول تابستان برای نیمکره شمالی) و طول شب (در انقلاب زمستانی در شب یلدا، برای نیمکره شمالی ) بیش از هر زمان دیگری است.
نقاط اعتدالین نیز بر مبنای آن که پس از آن ارتفاع خورشید روبه کاهش باشد، اعتدال پاییزی (اول پاییز) و اگر رو به افزایش باشد اعتدال بهاری می‌نامند.
● نقطه اعتدال بهاری‌
در سیستم موقعیت سنجی ستاره‌ای نقطه اعتدال بهاری بسیار مهم است و در حقیقت مبدا اندازه‌گیری واحد بعد سماوی است که معادل طول جغرافیایی روی زمین به شمار می‌رود. این نقطه که موقعیت خورشید در اعتدال بهاری است و به نقطه اول حمل نیز معروف است، همان نقطه‌ای است که زمانی که خورشید به آن می‌رسد لحظه تحویل سال نو ایرانیان به شمار می رود و نوروز آغاز می‌شود. به این ترتیب، مبدا آغاز سال ما بر خلاف تقویم‌های رایج دیگر نقطه‌ای تصادفی نیست؛ بلکه نقطه‌ای است که دقیقا در آن خورشید در اعتدال قرار دارد و پس از آن نیز شروع به افزایش ارتفاع در افق می‌کند و فصل گرما و روشنی آغاز می‌شود.
در این روز طول شب و روز با هم برابر است و فراتر از آن می‌توان لحظه دقیق آن را با دقت کسری از ثانیه برای سیاره ما محاسبه کرد و به این ترتیب پیروان این فرهنگ همه در هر جای زمین که باشند همزمان با هم آغاز سال نو را جشن می‌گیرند.
اما چرا در ادبیات عامه این لحظه را لحظه تحویل حوت به حمل می‌گویند؟ واقعیت این است که در زمانی بسیار دور و در حدود سده اول پیش از میلاد نقطه اعتدال بهاری در مرز ۲ صورت فلکی حوت و حمل قرار داشت و با تحویل سال خورشید از صورت فلکی حوت وارد صورت فلکی حمل می‌شد. اما امروز به دلیل حرکت تقدیمی زمین این نقطه به درون صورت فلکی حوت منتقل شده است و پس از تکمیل یک دور کامل این حرکت بار دیگر به ۲۵ هزار و ۸۰۰ سال بعد به جای فعلی بر می‌گردد. این حرکت در حقیقت باعث می‌شود زمین همانند یک فرفره به دور محور خود بچرخد و این امر باعث تغییر راستای محور دوران زمین در بین ستاره‌ها و تغییر موقعیت ۴ نقطه اصلی روی دایره البروج می‌شود.
این روزها زمانی که سال نو را جشن می‌گیریم، نقطه اعتدال بهاری در دل صورت فلکی حوت یا ماهی قرار دارد. در این روزها که برای نوروز آماده می‌شویم، بد نیست به یاد بیاوریم پیشینیان ما چه توجه جدی و ژرفی به مسائل آسمان داشته‌اند و چه انتخاب هوشمندانه‌ای برای تقویم دقیق خود انجام داده‌اند. انتخابی چنان با معنی که سازمان ملل متحد را وادار کرد تا این روز را روز جهانی صلح بنامد و آن را در فهرست تعطیلات رسمی خود قرار داد.

پوریا ناظمی

منبع : روزنامه جام‌جم