نوروز باستانی

هفت سین به معنای هفت قلم شیئی كه نام آن‌ها با حرف «س» (سین) آغاز می‌شود، یكی از اجزای اصلی آیین‌های سال نو است كه پیشینه‌ی ایرانیان آن را برگزار می‌كنند. این اقلام سنتاً در سفره‌ی هفت سین چیده و به نمایش گذاشته می‌شوند. این سفره‌ای است كه هر خانواده‌ای بر روی زمین (یا بر روی میز) در اتاقی كه معمولاً به میهمانان گرامی اختصاص داده شده می‌گسترد و این اقلام بر روی آن قرار داده می‌شود: در بالای سفره (در دورترین فاصله از در) آینه‌ای گذاشته می‌شود، كه در دو طرف آن شمع‌دان‌هایی دارای شمع نهاده شده (سنتاً مطابق با شمار فرزندان خانواده)، در پایین آن نسخه‌ای از قرآن (از شاهنامه یا دیوان حافظ نیز استفاده می‌شود)، تُنگی كه معمولاً حاوی یك ماهی لایی (بسیاری از خانواده‌ها یك كوزه آب باران را كه قبلاً جمع آوری شده و/ یا كاسه آبی كه حاوی برگ سبز انار، نارنج، یا شمشاد است نیز می‌افزایند)، ظرف‌های حاوی شیر، گلاب، عسل، شكر، و (۱، ۳، ۵ یا ۷ عدد) تخم مرغ رنگ‌آمیزی شده گذاشته می‌شود. مركز سفره عموماً با گل‌دانی از انواع گل‌ها، معمولاً سنبل و شاخه‌های بیدمشك فروگرفته می‌شود. كنار آن، سبزه و دست‌كم شش قلم دیگر كه با حرف سین آغاز می‌شوند (تشریح شده در زیر)، ظرفی حاوی میوه (سنتاً سیب، پرتقال، انار، و به)، چند نوع نان (اغلب شیرین)، ماست و پنیر تازه، شیرینی‌های گوناگون، آجیل (مخلوط خشك و بو داده شده‌ی تخم‌های نخودچی، خربزه، گندم برشته، برنجك، و فندق و گردو، كه همگی با كشمش آمیخته ‌شده‌اند) قرار داده می‌شود.
● اقلام سین‌دار سنتاً عبارت‌اند از:
۱) سبزه، یعنی، گندمی (یا جو، گاهی نیز عدس) كه به بلندی چند اینچ درون قطعه پارچه‌ی سفیدِ نازكِ پیچانده شده به گرداگرد كوزه‌ای گلی روییده است (امروزه سبزه در یك ظرف سفالین كم‌گود رویانده می‌شود)؛
۲) سپند (اسفند)، تخم سداب كوهی كه اغلب در یك بخورسوز گذاشته می‌شود و درست پس از آغاز سال سوزانده می‌شود؛
۳) سیب، پیش‌تر یاد شد؛
۴) سكه، چند عدد سكه‌ی نو؛
۵) سیر (سابقاً همراه با ریشه‌هایی كه برای شباهت دادن به شرابه‌های رنگین، قرمز رنگ می‌شدند)؛
۶) سركه؛
۷) یك كاسه سمنو (شیرازی‌ها و كردها سمنی می‌گویند).
این فقره‌ی آخر بدین شیوه تهیه می‌شود: مقدار مناسبی گندم برای سه روز در آب (ترجیحاً آب بارانی كه برای این منظور فراهم شده) خیسانده می‌شود و سپس بر روی یك سینی فلزی پهن گردیده و با پارچه‌ای سفید پوشانده می‌شود. هنگامی كه گندم اندكی رویید، بر روی تخته‌ای سنگی یا چوبی خُرد و بعد درون هاون كوبیده می‌شود و شیرابه‌ی آن با آب داغ، روغن و آرد مخلوط گردیده و همه‌ی آن به وسیله‌ی زنان (هیچ مرد بالغی مجاز با مشاركت در این فرایند نیست) به آهستگی پخته می‌شود (اغلب یك شب كامل صرف آن می‌گردد)؛ نتیجه‌ی كار یك خمیر غلیظ، شیرین و به رنگی مایل به قرمز است، كه بخشی از آن برای سفره‌ی نوروز كنار گذاشته می‌شود و باقی آمده‌ی آن در میان همسایگان پخش می‌شود، كه آنان نیز ظرف حاوی سمنو را همراه با یك یا چند عدد تخم مرغ رنگ شده یا برگی سبز باز می‌گردانند.
ذكر چند ملاحظه در این جا لازم است. نخست، برخلاف نام خود، سفره‌ی هفت سین دربردارنده‌ی اجزای اصلی بسیاری است كه با حرف سین آغاز نمی‌شوند. دوم، اقلام گزیده شده‌ی سین‌دار همیشه شماری بیش از هفت دارند و كمابیش همواره سنجد و سماق و سوهان (شیرینی) هم افزوده می‌شود. بسیاری از خانواده‌های حتا اقلام سین‌دار بیش‌تری نیز اضافه می‌كنند، مانند سبزی، سیاه‌دانه، سنگك، سپستان، و سرمه. سوم، سفره‌ی هفت سین مختص جشن نوروز نیست.
در بسیاری جاها مرسوم است كه سفره‌ی مشابهی در آیین‌های عروسی چیده شود و در برخی نواحی نیز در شب چله چنین سفره‌ای مهیا می‌گردد؛ در منطقه‌ی كاشان این سفره در جشن اِسبندی در ۲۵ بهمن، كه برابر با اول اسفند در تقویم رسمی است، چیده می‌شود. چهارم، برخی از مردمان سهیم در میراث فرهنگی و سنت‌های ایرانی (مانند افغان‌ها، تاجیك‌ها، ارمنیان) این اقلام را آماده نمی‌كنند. حتا جالب توجه‌تر این حقیقت است كه چیدن آن‌ها در میان كردها یا زرتشتیان، كه هر دو حافظان پرحرارت آن دسته از سنت‌های ایرانی‌اند كه چیزهای هفت‌گانه نقشی مركزی را در آن ‌ها ایفا می‌كند، مرسوم نیست.
با وجود این، موبد نیك‌نام یادآوری می‌كند كه «امروزه در بسیاری از خانواده‌های زرتشتی، به ویژه آنان كه در شهرها زندگی می‌كنند، هفت سین برای سفره نوروز تهیه می‌شود». این موضوع به آشكارا روی‌كرد جدیدی است كه از تماس فزاینده‌ی زرتشتیان با دیگر ایرانیان متأثر گردیده است. جالب آن كه كردها برای جشن «كوسه گلدی» كیك سمنی می‌پزند. پنجم، هرچند می‌دانیم كه ساسانیان با رویاندن هفت نوع تخم بر روی هفت ستون به پیشواز نوروز می‌رفتند و بر سر سفره‌ی نوروز خود سینی‌هایی حاوی هفت شاخه گیاه (گندم، جو، نخود، برنج، و غیره)، و نیز یك گِرده نان درست شده از هفت گونه غله می‌گذاشتند، اما به سبب ناهماهنگی‌های یاد شده در زیر شماره‌های یك و دو، نمی‌توان آن‌ها را با هفت سین مقایسه نمود و متشابه دانست.
پیشینه و تاریخچه‌ی سنت چیدن سفره‌ی هفت سین مبهم و نامعلوم است. برخی چنین اندیشیده‌اند كه اقلام اصلی با «ش» (شین) آغاز می‌شده‌اند، و بدین جهت به بیتی آشكارا متعلق به تاریخی جدید استشهاد كرده‌اند كه ادعا می‌كند «در زمان ساسانیانْ ایرانیان بر سر سفره‌ی نوروز شهد و شیر و شراب و شكر ناب؛ شمع و شمشاد و شایه قرار می‌داده‌اند».
ساختگی بودن این تعبیر، كه به نام‌هایی عربی استشهاد می‌كند و از اجزایی اصلی و ضروری مانند سیر، سمنو و سپند چشم‌پوشی می‌كند، بدیهی است. دیدگاه‌های مبنی بر این را كه اصطلاح هفت سین تحریف هفت سینی یا هفت میم (اقلام آغاز شونده با حرف میم، مانند ماست، میوه، میگو، مویز و غیره)، یا هفت چین (= هفت [چیز] چیده شده) است، جداً نمی‌توان پذیرفت. واقعیت آن است كه همه‌ی نشانه‌ها و اشاره‌ها دلالت بر آن دارند كه [چیدن] هفت سین، چنان كه آن را می‌شناسیم، رسمی كهن نیست. قدیمی‌ترین اشاره‌ی موجود به رسم چیدن هفت سین، ارجاعی غیرقابل اطمینان و منفرد بدان در یك دست‌نوشته‌ی كهن فارسی منسوب به دوران صفوی است.
و گرنه، سیاحان و مورخان سده‌ی ۱۹ در گزارش‌های عینی خود از آیین‌های نوروز، به ندرت از این رسم یاد كرده‌اند. تنها Heinrich Brugsch، كه در ۱۸۶۰ در تهران بود و جشن نوروز را با برخی جزییات آن شرح داده است، ادعا می‌كند كه ایرانیان با كاشتن گل‌هایی با نام‌های آغاز شونده با حرف «س» در باغ‌های‌شان به پیشواز جشن ملی‌شان می‌روند. اشاراتی نیز وجود دارد به یك سینی پر شده با هفت نوع میوه، اما نه به هفت سین، كه بدین ترتیب به نظر می‌رسد در سده‌ی اخیر به سبب تبلیغ و معرفی آن در رسانه‌ها، مرسوم و متداول شده است.
در هر حال، اگر سفره‌ی نوروز را به صورت یك كل در نظر بگیریم و به حرف سین توجهی نكنیم، اقلام اصلی آن به خوبی این تعبیر را آن‌ها بازتاب‌های اوضاع دوران شبانی و یك‌جانشینی ایرانیان باستان و باورهای آنان، به ویژه در مورد امشاسپندان هستند، به دست می‌دهند:
تدارك این سفره در شب نوروز و گستردگی این باور كه روان مردگان فرود می‌آیند و شریك سفره می‌شوند، به آشكارا آن را با جشن روان‌ها (فروردینگان) مرتبط می‌سازد. تخم مرغ‌ها، مردم (از Martiya* tauxman ”تخم میرا“؛ در شهرك خور تخم‌مرغ‌ها در زیر نیمكت آماده شده برای عروس، به امید بچه‌دار شدن او، ‌گذاشته می‌شود) را نمادپردازی می‌كند و به آفریدگار اشاره دارد؛ شیر، گاو و وهومنه/ بهمن را نمایندگی می‌كند؛ شمع‌ها، آتش پاك و اشه وهیشته/ اردی‌بهشت را؛ سكه‌ها، ثروت و خشثره‌ویرییه/ شهریور را؛ سنبل هم هئوروتات/ خرداد و هم امرتات/ (ا)مرداد را نمادپردازی می‌كند، چنان كه آب و سبزه و سبزی نیز چنین می‌كنند. بیدمشك، آرمیتی/ سپندارمد را نمایندگی می‌كند، چنان كه سپند/ اسفند نیز، كه بخشی از نام آن را نگاه داشته، چنین می‌كند. به طور جالب‌تری، ممكن است به نیروی درمان‌بخش آرمیتی به واسطه‌ی سیر اشاره شده باشد، كه چنان نزد ایرانیان به عنوان یك دارو و وسیله‌ی دور كردن چشم بد و نیروهای اهریمنی ارزشمند بود كه پارس‌ها یكی از ماه‌های‌شان را ثایگرچی Thaigarchi (= ماه سیر) نامیده بودند.
اناهید با آب (باران) فراهم شده به ویژه برای این مناسبت نمایندگی می‌شود. سمنو، كه برای سفره كاملاً ضروری است و چنان مقویِ نیرومند قوای جنسی دانسته می‌شود كه برخی آن را «نیروی رییس خانواده» می‌خوانند، می‌بایست به اناهید منسوب باشد، چرا كه سمنو را فقط زنان تهیه می‌كنند (حتا در میان كردها، كه هفت سین نمی‌چینند)، و در هنگام به هم زدن مخلوط در حال پخت آرزو می‌كنند كه شوهرانی خوب و فرزندانی نیك بیابند. به علاوه، ظرف سمنو با پیش‌كش شدن به نام ورجاوند «فاطمه‌ی زهرای معصوم» آماده می‌شود (زهرا = زهره نیز نام سیاره‌ی ونوس/ اناهید است).
ماهی كره Kara، كه در دریای اسطوره‌ای Vourukasha زندگی می‌كند و موجودات زیان‌بار را دفع می‌كند، با ماهی درون تُنگ نمایندگی می‌شود. این تجزیه و تحلیل را، كه بیش‌تر از این نیز می‌توان ادامه داد، نشان می‌دهد كه اشیاء اصلی سفره‌ی نوروز بسیار باستانی و پرمعنا هستند، حال آن كه انگاره‌ی (idea) هفت سین، جدید و نتیجه‌ی تفنن عامیانه‌ای است كه بر مبنای ذوق و سلیقه درون یك آیین پسندیده بسط و گسترش یافته است.

منبع : مطالب ارسال شده