همسایگی و زیبایی اجتماعی

منطقه‌ای که امروز به عنوان بافت قدیم بخشی از مساحت شهر بوشهر را تشکیل می‌دهد، در گذشته‌ای نه چندان دور، خود شهری بود که عوامل بسیار گوناگون و متنوعی در شکل‌گیری آن اثر گذار بوده اند. این گونه گونی به حدی است که قانونمند کردن همه آن‌ها در قالب یک فرضیه کلی، به نحوی که بر تمامی خصوصیات این بافت ارزنده و اجزای آن دلا‌لت کند، غیرممکن به نظر می‌رسد.
در این نوشته تنها به معرفی اجمالی برخی از ویژگی‌های این بافت شهری و ارتباط آن با یکی از مهمترین عوامل،یعنی اعتقادات مذهبی مردم، (که نقش تعیین کننده در شکل‌گیری ایده‌های اولیه معماری از طریق اثرگذاری بر فرهنگ و جهان بینی فردی و اجتماعی دارد) می‌پردازم. و شاید ساده‌ترین راه برای واکاوی این موضوع، محک‌زدن این معماری با دسته‌بندی رایج <درونگرایی و برونگرایی> باشد. ‌
درونگرایی را یکی از خصوصیات اصلی فرهنگ و معماری ایرانی می‌شمارند.هر چند که بحث درونگرایی در معماری نیز با توجه به شرایط اقلیمی یک منطقه دچار کمی دگرگونی می‌شود،اما بدیهی است که معمار مسلمان ایرانی، به عنوان یک اندیشه ورز، درکنار رعایت این اصل، به دلیل تاثیرپذیری از جهت‌گیری‌های اسلا‌می نیز، با ذهنیتی درون گرایانه به تفکر در حیطه معماری می‌پرداخته است و این نکته با نگاه به کالبد شهرهای پس از اسلا‌م به روشنی پیداست.
در بندر بوشهر، به عنوان یکی از شهرهای این کشور پهناور، درون گرایی را می‌توان در شکل‌گیری زندگی حول میانسرا به وضوح دید. اما نکته حائز اهمیت این است که معمار بوشهری در کنار رعایت سلسله مراتب درون گرایی، به جای پرداختن صرف به این مفهوم، به تلفیق هنرمندانه، زیبا و یگانه‌ای از درونگرایی و برونگرایی رسیده و مفهوم زندگی را در بعد دیگری نیز جست‌وجو کرده است. در واقع بافت قدیم بوشهر را می‌توان حلقه‌ای واسط بین این دو گونه معماری دانست.
●‌ بدنه‌های شهری
با اندکی پرسه در کوچه‌های باریک و بلند بافت بوشهر عناصر برجسته بافت نظیر شناشیرها، ایوان‌ها، سایبان‌های کرکره ای،بازشوها، هلا‌لی‌ها، معجر‌ها و رف‌های رنگی و...افسونگرایانه خود نمایی می‌کنند و همه و همه بر نگاه برونگرایانه شهروند بوشهری تاکید می‌ورزند. طراحی بدنه‌های شهری که در دیگر نقاط ایران به ندرت مشاهده می‌شود در بافت بوشهر به زیباترین و کاربردی‌ترین شکل خود در معماری همساز با اقلیم، فرهنگ و مذهب نمایان شده است.
‌ در بافت سنتی برخی شهرهای دیگر نظیر یزد و کاشان که گذرها معمولا‌ با دیوارهایی بلند و بدون بازشو و ورودی‌هایی کوچک و گم شکل گرفته اند، به سادگی نمی‌توان زندگی را که پس این دیوارهای اوج گرفته جریان دارد حس کرد. ولی در بافت بوشهر شارش زندگی از درون به برون را می‌توان به عینه دریافت.
‌ اما آیا این ارتباط با بیرون به منزله شکستن حریم‌های تعیین شده برای تأمین آرامش خانه‌ها است؟
راه حل‌هایی که معمار برای حفظ امنیت بصری و آرامش اعضای ساکن به کار گرفته چیست؟
نکته در این است که معمار بوشهری چگونه دو مفهوم برون گرایی و حریم‌های تعریف شده در مذهب(تعیین عرصه‌های خصوصی زندگی)را بی‌هیچ چالشی در کنار هم نشانده است.
● ورودی
یکی از اجزای جدانشدنی هر بنا می‌باشد. در گذر‌های بافت قدیم بوشهر هیچ کدام از ورودی‌ها روبروی هم واقع نشده اند.معمولا‌ ورودی هر بنا با یک چرخش، فضای بیرونی را به داخل خانه ارتباط می‌دهد و در نتیجه همین چرخش، ارتباط بصری خارج به داخل بنا قطع می‌شود. در برخی بنا‌ها نیز ورودی مستقیم و بدون چرخش به حیاط راه دارد اما در این حالت نیز به دلیل توالی فضاهای روشن و تاریک با ایجاد دالا‌ن‌های ورودی و محدود کردن زاویه دید، با امتداد دادن این دالا‌ن‌ها، حریم بخش عمده‌ای از فضاهای داخلی حفظ می‌شود. معمولا‌ در چنین حالت‌هایی که دالا‌ن چرخشی ندارد فضاهایی که روبروی دالا‌ن قرار می‌گیرند طارمه‌ها یا راه پله‌ها هستند که به عنوان فضاهای ارتباطی عمل کرده و عرصه‌های خصوصی محسوب نمی‌گردند.
● پشت بام (پیش بام)
در فرهنگ ساکنین بافت قدیم بوشهر پشت بام (پیش بام) جزیی از فضاهای اصلی زندگی بوده است. مردم در شرایط مناسب آب و هوایی از آن برای استراحت استفاده می‌کردند. لذا، به دلیل اهمیتی که پشت بام و پیش بام برای مردم داشته، به اجزای آن توجه خاصی شده است. یکی از این اجزای جان پناه است، که از یک سری برآمدگی ستون مانند و نرده بین آنها (معجر) تشکیل شده است. جداره‌های بیرونی این پوشش متشکل از بافت حصیری یا کرکره‌های چوبی است که اعضای ساکن در خانه را از دید همسایگان و رهگذران حفظ می‌کند. ارتفاع این پوشش‌ها تقریبا به اندازه قد انسان عادی (یعنی۱.۸ متر) در نظر گرفته شده است و فاصله و شیب کرکره‌های تعبیه شده در آنها به اندازه‌ای است که با وجود جریان یافتن هوای آزاد از میانشان، فرد ایستاده در پشت آنها از نگاه هر غریبه‌ای چه از روبرو و چه از پای ساختمان، مصون است.
زاویه کرکره‌های معجرها با زاویه کرکره سایبان‌های آفتاب‌گیر کاملا‌ متفاوت است(حدود ۹۰ درجه اختلا‌ف.) و این به دلیل تفاوت کارکرد این دو نوع کرکره (یکی برای جلوگیری از تابش آفتاب و نفوذ باران و دیگری جلوگیری از نگاه‌های غریبه از پایین ساختمان) می‌باشد.
‌ جان پناه‌های رو به حیاط مرکزی صرفا جهت جلوگیری از سقوط افراد و با ارتفاعی کمتر(حدود۹۰ سانتیمتر) ساخته شده است. همچنین ساختار آنها شفاف و متشکل از نرده‌های فلزی با قاب‌های چوبی ساده است.
● بازشوها
بازشوها در معماری بوشهر نقش مهمی ایفا می‌کنند. آنها معمولا‌ از دو بخش تشکیل شده اند: یک بخش متحرک و یک بخش ثابت. بخش ثابت معمولا‌ به شکل نیم دایره و گاهی به شکل مستطیل یا ترکیب این دو نمایان می‌شود. این قسمت با شیشه‌های رنگی و طرح‌های بسیار متنوع ترکیبات چوب و شیشه پوشانده شده است. قسمت متحرک بازشوها به صورت دو لنگه یا چهار لنگه ساخته شده و نوع بازشو به فراخور فضای مورد استفاده و نحوه ارتباط فضا با محیط بیرون متفاوت است.
‌ بازشوهای رو به حیاط‌های مرکزی در طبقات همکف معمولا‌ از دو لنگه تمام چوب تشکیل شده تا دید هر غریبه حتی میهمان‌هایی که به درون خانه راه دارند را نیز کنترل کند. در حالی که همین درها در ترازهای بالا‌تر معمولا‌ دارای لنگه‌هایی با ترکیبات و نقوش چوبی شیشهخور هستند، زیرا در ترازهای بالا‌تر این درها به دلیل ارتفاع زیاد از کف حیاط، کاربرد مقیاس‌های خرد و اشکال و نقوش گوناگون شیشه و چوب و تنوع رنگ، محیطی زیبا و امن از نظر بصری برای ساکنین به ارمغان می‌آروند.
‌ بخشی از بازشوهای ترازهای دوم و سوم جداره خارجی بناها را نیز معمولا‌ کرکره‌های متحرکی که امکان کنترل ورود نور و جریان هوا را دارند تشکیل می‌دهند.
‌ کاربرد شیشه‌های رنگی در بازشوها و قوس‌های ترازهای دوم وسوم، که به زیبایی هرچه تمام‌تر دنیایی بهشت گونه را به تصویر می‌کشند، علا‌وه بر به ارمغان آوردن عرصه‌ای امن برای ساکنین، فضای بیرونی خانه را برای رهگذران و بیرونی‌ها تلطیف می‌کند و احساسی آشنایانه به ساختمان می‌دهد. ساده انگاری است اگر این همه بازشو در جداره‌های بیرونی عمارت‌های بوشهر قدیم را صرفا دیکته اقلیم بدانیم و از بافت اجتماعی و تاثیراتی که از بندربودن بوشهر و ارتباط آن با دیگر اقالیم جهان ناشی می‌شده، غفلت کنیم. رندی می‌گفت اگر اینها داعیه تعامل با بیرون را نداشتند، باید خانه‌هاشان را با دیوارهای کلفت وسنگین خشتی و گلی می‌بستند تا درون خانه خنک باشد! و آنگاه ما می‌توانستیم در ستایش خاک و کاه قلم فرساییم.
‌ ترازهای اول ( طبقات همکف) در جداره‌های خارجی نیز، غیر از درب ورودی بازشوهایی کوچک و معدود دارند و همان اندک ارتباط نیز به نحوی تحدید شده که امکان دید و دسترسی به این فضاها از بیرون غیر ممکن به نظر می‌رسد. ارتفاع در نظر گرفته شده برای کف پنجره‌ها و درهای دو لت تمام چوب که در این تراز پوشش کامل و مناسبی ایجاد می‌کنند نیزمؤید این تفکر هستند.
● ایوان (تراس) و شناشیر
تراس‌ها در بناهای بوشهری اکثرا سر پوشیده بوده و برای بهره‌گیری از هوای آزاد در مواقعی که شرایط جوی مناسب است تعبیه شده اند. آنها با سایه بان‌های خود مانع تابش خورشید بر بدنه می‌شوند.همچنین بین فضاهای باز خارجی و فضای بسته اتاق‌ها نقش واسطه را بازی کرده و جلو تبادل سریع حرارتی را می‌گیرند.
‌ کرکره‌های چوبی که معمولا‌ تراس‌ها را احاطه می‌کنند محل امنی را برای بهره‌گیری ساکنین از هوای آزاد به دور از مزاحمت نگاه‌های غریبه شکل داده اند. زاویه این کرکره‌ها به ساکنین اجازه می‌دهند بیرون را ببیند ولی جلوی دید از بیرون به داخل را می‌گیرند.
‌ در بسیاری از خانه‌های داخل بافت و بعضی از خانه‌های کنار دریا به جای تراس‌های وسیع، از شناشیر که نوعی تراس چوبی است، استفاده شده. این عنصر که نمونه جالبی از خلا‌قیت به شمار می‌رود، کاملا‌ از چوب ساخته شده و از بدنه ساختمان‌ها بیرون زده است و به منزله فضای نیمه بازی است که سلسله مراتب ارتباطی فضاهای کاملا‌ خصوصی با فضاهای کاملا‌ عمومی مثل گذرها را به نحو شایسته‌ای بر قرار می‌سازد.
بافت قدیم بوشهر را می‌توان الگو ونمونه بارزی از همنشینی صحیح برون گرایی و رعایت حریم‌های همسایگی و شهروندی به‌شمار آورد

پریسا چعبی

منبع : روزنامه اعتماد ملی