طراحی نقشه تحقیق

پژوهش به یک معنا مانند فرشبافی است. فرشبافان با استفاده از نقشه و طرح قبلی، زیبایی می‌آفرینند نقشه‌ای که به طور مستمر نشان می‌دهد چه رنگی را با چند گره کنار کدام رنگ قرار دهیم. تحقیق یک فرایند مرکب از مراحل مختلف است و پیمودن موفق آن محتاج طرحی است که آغاز، مسیر، اهداف و ابزارها را نشان می‌دهد. در این طرح ارائه تعریفی از مسئله بیان مسائل اساسی تحقیق، فرضیه‌ها، نمایی از پیشینه‌ تحقیق، اهداف و روش ضروری است. هر گونه اهمال و یا ابهام در خصوص موارد یاد شده، سبب ناکامی محقق می‌گردد. آنچه در این مقام محتاج یادآوری است اجتناب از به کار بردن واژه‌های کلی و مبهم در کار برگ مربوط به طرح پژوهش است. روش میدانی! روش کتابخانه‌ای! و... بلکه محقق باید تصور خود را از روش تحقیقی به روشنی در نقشه خود منعکس سازد. فراموش نکنیم که تصور ما از یک فعالیت، نحوه عملکرد ما را معین می‌کند واین ضرورت طراحی دقیق و روش طرح تحقیقاتی را نشان می‌دهد.
۱) هدف پژوهش:
مهمترین عنصر در بهره‌وری تحقیق آن است که محقق از هدف و مقصد خود تصور روشنی داشته باشد.تعیین هدف از راهبردی‌ترین تصمیم‌گیری‌های پژوهشی است به طور کلی کارکرد خوب، پیامد هدف‌گذاری خوب است و موفقیت در هدف گذاری در گرو شناخت شرایط و ویژگی‌های هدف مناسب است.هدف تحقیق باید مشخص و نه کلی و نا معین، قابل دسترسی و نه آرمانی و دست نیافتنی، قابل سنجش و عینی، مفید و دارای اولویت باشد. با بیان روشن ضرورت تحقیق در راستای هدف و توضیح اینکه چرا چنین هدفی را پیش گرفته‌اید، می‌توانید هدف گذاری خود را به آزمون بسپارید. بویژه آزمون “که چی ؟” اهمیت دارد. نه تنها در طرح تحقیق بلکه در گزارش پژوهش (رساله و مقاله) نیز باید در بخش طرح مسئله به این پرسش که چرا چنین مسئله‌ای را به تحقیق گرفته‌ایم، پاسخ روشن بدهیم. رمز و راز موفقیت در هدف گذاری چیست؟ چرا عده‌ای در هدف تحقیق بسیار موفق‌اند و مسائل موردنیاز و ضروری را انتخاب می‌کنند؟ داشتن ذهن انباشته از نظریه‌هاو آگاهی‌های بهروز، چشم مسئله یاب، روح خلاق، برخورداری از دغدغه‌های اثر بخشی در تحقیق و دقت در نیاز سنجی از عوامل عمده موفقیت در مقام انتخاب هدف است (فرامرز قراملکی، احد، روش شناسی مطالعات دینی ،ص ۹۱- ۹۰)
۲) مسائل تحقیق:
از مهمترین عناصر در طرح پژوهشی، مسائل آن است. تحقیق بارور مسئله محور است و روشنی و نیکویی مسئله ،‌نیمه دانش می‌باشد . بیان دقیق و منطقی مسائل سبب می‌شود تا محقق دچار موضوع محوری نگردد. مسائل را با پرسش‌ها خلط نکند و به جای مسئله با مشکل کشتی نگیرد. تعریف کامل و روشن مسئله و ترسیم صورت منطقی آن از ضروری‌ترین نکته‌های طرح تحقیقاتی است.
۳) فرضیه تحقیق:
فرضیه، پاسخ حدسی و اولیه محقق به مسئله تحقیق است. محقق کورکورانه به گردآوری اطلاعات نمی‌پردازد. بلکه تلاش وی در جهت نقد فرضیه‌ تحقیق است. فرضیه‌ها از حیث تعداد وترتیب در طرح تحقیقاتی تابع مسائل‌اند. فرضیه‌های تحقیق را باید به صورت جمله خبری و با زبان دقیق تدوین کنیم.هر گونه ابهام در بیان فرضیه آسیب زاست‌.
۴) پیشینه تحقیق:
از جمله مواردی که در طرح تحقیق باید به آن توجه کرد، پیشینه تحقیق است ومراد از آن پژوهش‌هایی است که در خصوص این مسئله یا مسائل مربوط به آن انجام شده است. آیاتحقیق نظام‌مندی تا کنون ارائه شده است؟ این تحقیقات چه ضعف و قوتی دارند؟ با وجود آنها چه نیازی به پژوهش جدی وجود دارد؟ بر اساس اصل تعلق تحقیق به گستره معینی از علوم، هر پژوهشی نقطه‌ای از خط مطالعاتی است که متاثر از سوابق و موثر بر لواحق است. هر چه شناخت ما از سابقه پژوهشی مربوط به مسئله تحقیق غنی‌تر باشد، امکان اثربخشی و کارایی افزون‌تر می‌گردد.
۵) روش تحقیق:
تلاش محقق نقد فرضیه تحقیق است که آن نیز محتاج روش می‌باشد. هر تحقیقی ناچار از آزمون فرضیه است تفاوت گستره‌ها به روش آزمون فرضیه‌برمی‌گردد. تعیین روش پژوهش و ابزارهای متعلق به آن مانند مقیاس در روش‌های تجربی، ضروری‌ترین امر در طرح تحقیقاتی است. محقق در نقشه اولیه خودباید متناسب با مسئله و فرضیه‌خود، روش حل مسئله و نقد فرضیه را مشخص کند. بیان مفاهیم مبهم و غیر دقیق چون تحقیق کتابخانه‌ای کافی نیست بلکه در روش مبتنی بر مراجعه به کتاب ومقالات باید روشن کرد که آیا مثلا به شیوه تحلیلی توسل جسته می‌شود یا نه؟ و اگر بلی آیا در تحلیل محتوایی به تحلیل مفهومی اکتفا می‌شود یا از روش‌های تحلیل گزاره‌ای و یاتحلیل سیستمی نیز استفاده می‌شود؟ در این صورت باید توضیح داد که در این روش از چه ابزارهایی بهره گرفته می‌شود؟ محقق دراین مقام محتاج چند امر است:
۱) انتخاب روش و ابزارهای شایسته
۲) نقد تصور خویش از آن روش
۳) ترسیم فرایند عملیاتی آن روش
۴) وقوف بر راه‌ها و چاه‌هایی که در حوزه آن روش وجود دارد‌.
به عنوان مثال وقتی محقق تصمیم می‌گیرد در خصوص “خودشناسی چند وجهی در مثنوی” به پژوهش بپردازد و متناسب با مسئله به روش سمانتیکی روی آورد باید ابتدا تصور خود را از روش سمانتیکی به دقت ترسیم سازد تا بداند از کجا آغاز و چگونه گام به گام سلوک کند.

دکتر احد فرامرز قراملکی

منبع : روزنامه رسالت