نگاهی به فیلم <زندگی دیگران> ساخته فون دونرس مارک‌

اگرچه در سال‌های اخیر در آلمان شمار فیلم‌هایی که درباره دوران حکومت آلمان شرقی ساخته شده‌اند کم نبوده، اما شاید زندگی دیگران ‌( Das Leben der Anderen )ساخته فلورین هنکل فون دونرس مارک که به تازگی در کشورهای مختلف روی پرده سینماها رفته است و همزمان با استقبال منتقدان و تماشاگران روبه‌رو شده است، فیلمی از جنس دیگر باشد.فضای خفقان‌زده و وهم‌آلود حاکم بر آلمان شرقی هم در قاب بندی‌های تصویر و هم در سایه روشن‌ها و رنگ به خوبی خود را نشان می‌دهند تا تماشاگر به خوبی دهشت حاکمیت توتالیتر را دریابد.
فیلم برای تاکید برهمین فضا از صحنه بازجویی آغاز می‌شود، بازجویی که هدف از آن هم کشف اطلا‌عات و هم درکوبیدن روانی متهم است. این صحنه با صحنه‌ای که بازجو در کلا‌س درسی در دبیرستان نوار صدای بازجویی را پخش می‌کند با مونتاژ موازی همراه می‌شود تا علا‌وه بر آنکه بر ترساندن مردم از پلیس امنیتی تاکید شود، ماهیت چنین حکومتی که همواره با سوءظن و شک به شهروندان می‌نگرد و دیگران را به جاسوسی برای خود ترغیب می‌کند را نیز برملا‌ کرده باشد.در روند همین تعقیب و مراقبت و شنود است که ما کم‌کم با شخصیت درونی گئرد وایسلر، بازجوی ارشد اشتازی ( پلیس امنیتی آلمان شرقی) آشنا می‌شویم؛ مردی تنها و متعصب به سوسیالیسم که در چارچوب چنین نظامی زندگی خود را وقف مراقبت از حاکمیت کرده است، اما به تدریج شک و تردیدهایش درباره نتایج کارهایش او را از مقام بازجو به مقام ناظر و سپس همسو می‌کشاند.
‌ فیلم نقبی مکاشفه جویانه به ساختار روان‌شناختی و ماهیت نظام توتالیتر با همراهی با بازجوی ارشد همین نظام است که در پایان سر به طغیان برمی‌دارد.‌ زندگی دیگران اشاره‌ای آشکار به تمایل حاکمیت‌
( که شاید نمونه غربی آن هم کم نباشد) به نظارت و رازگشایی از رازهای زندگی شهروندان است و در همین فرایند نظارت است که تحول درونی شخصیت اصلی آن رخ می‌دهد.در همین روند است که گئرد وایسلر، به تدریج از نقش پلیس به نقش مداخله‌گر و حامی سوق داده می‌شود و از نقش قراردادی خود فاصله می‌گیرد.در همان ابتدای کار که دستگاه‌های شنود در منزل کارگردان تئاتر کار گذاشته شده است، در برخورد با رئیس‌ش وقتی راهش را به سوی پایین سالن غذا خوری کج می‌کند و رئیس‌اش با تعجب یادآوری می‌کند که جای ما آن بالا‌ست، او سر میز کارمندان دون پایه می‌نشیند و می‌گوید: <بالا‌خره سوسیالیسم باید از یک جایی شروع شود>.موسیقی فیلم، با تکرار موتیف‌های دلشوره آور فضای حاکم بر زندگی روشنفکران در حکومت پلیسی را آشکار می‌کند و به خوبی می‌تواند پیوندی بین دنیای درونی نظارت‌شوندگان و ناظر و نگرانی‌ها و تنش‌های حاکم بر زندگی‌شان برقرار سازد.
<سونات برای انسان‌های شریف>، هدیه نمایشنامه نویسی که اجازه کار ندارد به گئرگ است که به سوناتی از بتهوون اشاره می‌کند که ولا‌دیمیر ایلیچ لنین به ماکسیم گورکی درباره آن گفته است وقتی من سونات آپاسیونتای بتهوون را گوش می‌دهم، می‌خواهم که از رازهای درونی دیگران باخبر شوم، اما هیچ‌کس نباید به رازهای مردم کاری داشته باشد، تنها کسانی که انسانیت خود را فراموش نکرده باشند می‌توانند از این موسیقی لذت ببرند، نه کسانی که در پی ستیزه‌جویی با دیگران و پرده‌برداری از رازهای دیگران باشند.در همینجاست که او پلشتی کار خود را در طرز برخورد رئیس‌اش با کارمندان دون پایه به عینه می‌بیند و خود رفته رفته درگیر زندگی گئورگ دریمن و کریستا ماریا، شریک زندگی او می‌شود و بیش از پیش متوجه تنهایی و ماشینی بودن زندگی‌اش می‌شود.از این نظر فیلم نقبی مکاشفه‌جویانه به ساختار روان‌شناختی و ماهیت نظام توتالیتر با همراهی با بازجوی ارشد همین نظام است که در پایان سر به طغیان برمی‌دارد و برخلا‌ف آموزه‌ها و انگاره‌های قالبی زندگی‌اش حرکت می‌کند.قربانی شدن ماریا بازیگر برجسته تئاتر و شریک زندگی گئورگ در این میان، اگرچه پایانی تراژیک است اما آخرین حلقه اتصال گئرد با آن نظام پلیسی را درهم می‌شکند. گئرد، بازجوی ارشد پلیس در اثر آشنایی با زندگی درونی روشنفکران دچار تحول می‌شود.در صحنه به یاد ماندنی دیگری در تضاد با صحنه آغازین فیلم، وقتی گئرد به دلیل همدستی با مظنونان و تمرد از وظیفه از خدمت در اشتازی به کار دون پایه‌ای در اداره پست برای بازرسی نامه‌ها گماشته شده و خبر فروریختن دیوار برلین را می‌شنود کار را در میان بهت همکارانش رها می‌کند و به سمت دری روشن می‌رود.از این جاست که با گذشت زمان و در هم ریخته شدن آن نظام، با فضایی رنگی و کادر باز روبه‌رو می‌شویم که تفاوت دو زمانه را به خوبی نشان می‌دهد و به از میان رفتن دیوارهای ذهنی و فیزیکی با حرکت پر شتاب و سرشار از زندگی گئرد در متن آن اشاره می‌کند.
● درباره فیلم‌
زندگی دیگران (عنوان انگلیسی ‌( The Lives of Others، اولین ساخته فلورین هنکل فون دنرسمارک، در سال۲۰۰۶پس از دریافت تعداد زیادی جایزه از جشنواره‌های مختلف، برنده اسکار بهترین فیلم خارجی زبان شد و همزمان اکران آن در اروپا ( این فیلم پیشتر در آلمان، اتریش و سوئیس اکران شده بود و از اواخر مارس در سینماهای آمریکا و اروپا اکران شده است) و با نقدهای ستایش‌آمیز منتقدان روبه‌رو شد.فیلم از سال گذشته که برای نخستین بار در جشنواره لوکارنوی سوئیس به نمایش در آمد و جایزه فیلم منتخب تماشاگران را از آن خود کرد، تاکنون در ۲۳ جشنواره بین‌المللی به نمایش در آمده است و ۳۰جایزه به خود اختصاص داده است، از آن جمله هفت جایزه از جوایز فیلم آلمان (‌( Deutscher Filmpreis که در۱۱ رشته آن نامزد بود و رکورد تازه‌ای برای یک فیلم آلمانی محسوب می‌شود.
گئرد با درگیر شدن در اسرار زندگی کارگردان تئاتر با ترس‌ها و نگرانی آنها آشنا می‌شود.در این فیلم که شماری از مشهورترین و محبوب‌ترین بازیگران سینما و تلویزیون آلمان بازی می‌کنند، فرصتی برای اورلیش موئه (که خود در بخش شرقی آلمان زندگی می‌کرده است) برای بازی در نقشی بسیار حساس و درون گرایانه بوده است.او بیشتر برای بازی در سریال‌های محبوب تلویزیونی به ویژه درباره دوران زمامداری هیتلر مشهور بوده است که برخی از این سریال‌ها در سال‌های دور در ایران هم به نمایش در آمده‌اند.آهنگساز فیلم گابریل یارد که به همراه استفانی موکا، موسیقی تماتیک و روایی فیلم را برای تاکید بر فضای خفه و دلشوره آور آن ساخته است، کارنامه‌ای بسیار درخشان در این زمینه دارد و موسیقی فیلم‌هایی چون بدرود (۲۰۰۳)، بیمار انگلیسی (۱۹۹۶) و فرادرمانی (۱۹۸۷) را ساخته است. ‌این فیلم که با بودجه بسیار کمی در برلین، فرانکفورت و بخش‌های شرقی آلمان ساخته شده است تا کنون در اکران سینمایی خود به مرز صد میلیون دلا‌ر دست یافته است و این برای یک فیلم مستقل فروشی شگفت‌انگیز به نظر می‌آید.
● درباره کارگردان‌
فلورین هنکل فون دونرس مارک، در سال ۱۹۷۳ در کلن متولد شد و در شهرهای مختلف از برلین غربی و فرانکفورت گرفته تا سنت پترزبورگ ( لنین گراد آن زمان)، بروکسل و نیویورک به تحصیل و کار پرداخته است.فضای خفقان زده حاکم بر آلمان شرقی به خوبی در فیلم به نمایش در آمده است.در جوانی به ادبیات روسی علا‌قه‌مند شد، در نتیجه به روسیه رفت و در آنجا به تحصیل روسی پرداخت و سپس در دانشگاه آکسفورد در زمینه فلسفه و علوم سیاسی تحصیل کرد. در سال ۱۹۹۲ به صورت داوطلبانه برای ریچارد آتن بورو، کارگردان مشهور سینما و تئاتر، در فیلم در عشق و جنگ کار کرد. پس از آن به مونیخ رفت و در دانشکده سینما و تلویزیون به تحصیل کارگردانی پرداخت و چند فیلم کوتاه ساخت که همگی با توجه بسیار روبه‌رو شدند.پس از ساخت فیلم زندگی دیگران، وی فیلمنامه آن را نیز به آلمانی در این کشور منتشر کرد.
● شناسنامه:
▪ خلا‌صه:
گئرد وایسلر، بازجوی ارشد <اشتازی>، پلیس امنیتی جمهوری دموکراتیک آلمان، مامور می‌شود زندگی گئورگ دریمن، کارگردان مشهور تئاتر را زیر نظر بگیرد، درحین گوش فرادادن به مکالمات خصوصی وی و دیگران وی رفته رفته از دنیای زندگی روزمره خود فاصله می‌گیرد و به دنیای روشنفکران نزدیک می‌شود و سعی می‌کند تا وی را از گرفتاری نجات دهد.هنگامی که گئورگ دریمن شرح حالی در باره یک نمایشنامه‌نویس متوفی که سال‌ها از کار منع شده بود، می‌نویسد و این نوشته در آلمان غربی به چاپ می‌رسد، اشتازی، کریستا ماریا سیلند، شریک زندگی گئورگ را بازداشت می‌کند تا با تحت فشار قرار دادنش وی را وادار به اعتراف کند که گئورگ این شرح حال را نوشته است. هنگامی که پلیس به خانه گئورک یورش می‌برد، ماریا از خانه فرار می‌کند و در اثر تصادفی کشته می‌شود. ‌
چند سال بعد گئورگ اسنادی از مراقبت و شنود منزلش را در بایگانی اسناد اشتازی پیدا می‌کند که همه آنها به نحوی تنظیم شده‌اند که مانع از گرفتاری وی شوند. گئرد که به شغل نامه رسانی اشتغال دارد پشت ویترین کتابفروشی بزرگ کارل مارکس نام کتابی را از گئورگ می‌بیند که برای او آشناست: <سونات برای انسان‌های شریف>، کتاب را می‌خرد و در تقدیم‌نامه آن نام اختصاری خود را می‌بیند، وقتی فروشنده از او سوال می‌کند که آن را کادو کند یا خیر، پاسخ می‌دهد: <نه این برای خودم است>.
‌ ▪ کارگردان و فیلمنامه نویس: فلورین هنکل فون دونرس مارک،
▪ مدیر فیلمبرداری:هگن بودانسکی،
▪ موسیقی متن: گابریل یارد و استفانه مونکا،
▪ تدوین: پاتریشیا رومل،
▪ بازیگران: اورلیش موئه (گئرد)، سباستین کوخ (گئورگ)، مارتینا گدک (ماریا)، اورلیش تاکور(رئیس پلیس امنیتی)، ۱۳۷ دقیقه، آلمان ۲

امید حبیبی‌نیا

منبع : سایر منابع