نقدی بر ششمین کنفرانس آموزش شیمی ایران

ششمین کنفرانس آموزش شیمی ایران (۲۶ تا ۲۸ دی) در اهواز برگزار شد. در این کنفرانس که به همت وزارت آموزش وپرورش (معاونت برنامه ریزی و توسعه مدیریت) و سازمان آموزش وپرورش خوزستان برگزار شد، بیش از پانصد نفر از دبیران و معلمان شیمی و متصدیان آزمایشگاه ها از سراسر کشور حضور داشتند. اکنون که این همایش به پایان رسید، فرصتی پیش آمده است تا به بررسی عملکرد آن بپردازیم تا دریابیم آیا توانسته است به هدف های از پیش تعیین شده خود دست یابد یا خیر. آنچه در پی می آید نقدی است بر عملکرد این کنفرانس.
واقعیت آن است که این کنفرانس از برخی جنبه ها برای حاضران بسیار پربار بود. از برنامه های مفید این کنفرانس برای دبیران شیمی می توان به سخنرانی دکتر عیسی یاوری با عنوان «شیمی در هزاره سوم» اشاره کرد. هرچند قرار بود سخنران در مورد آینده شیمی و چالش های تازه پیش روی شیمیدانان صحبت کند، اما وقتش فقط برای بررسی تاریخ شیمی از ابتدا تا پایان قرن بیستم کفایت کرد، با این همه این سخنرانی با استقبال بسیار مواجه شد، زیرا علاوه بر آنکه موضوع تازه یی را برای حاضران مطرح می کرد، به شیوه یی بسیار جذاب و دلنشین ارائه شده بود.
هرچند بحث تاریخ شیمی موضوع تازه یی نیست، اما واقعیت آن است که سال ها است که تاریخ علم و تاریخ شیمی از مجموعه درس های دوره کارشناسی شیمی حذف شده است و طبیعی است که دبیران با این موضوع ناآشنا باشند و هنگام عرضه از آن استقبال کنند. سخنرانی دکتر فقیهیان با عنوان «انرژی هسته یی» نیز از جمله سخنرانی های پرطرفدار بود. شاید دلیل این استقبال آن باشد که در برنامه درسی دوره لیسانس موضوع های بین رشته یی یا دیگر موضوع های حوزه علوم فیزیکی جایگاه شایسته یی ندارد در نتیجه بسیاری از کارشناسان با موضوع هایی چون انرژی هسته یی، شیمی هسته یی و شیمی صنعتی ناآشنا هستند و هنگامی که چنین موضوعی به شیوه یی مناسب ارائه شود استقبال از آن نیز چشمگیر است.
کارگاه شیشه گری نیز که در برنامه درسی دوره کارشناسی شیمی بسیاری از دانشگاه ها جایگاهی ندارد از برنامه های جنبی این کنفرانس بود. این کارگاه و همچنین برنامه بازدید از مجتمع های صنعتی و پالایشگاهی و پتروشیمی از جمله برنامه های پرطرفدار بود که نشان دهنده آن است دبیران از برنامه هایی که برایشان جدید است به شدت استقبال می کنند.
این گونه استقبال ها نشان می دهد که بسیاری از دبیران شیمی آموزش های کافی را دریافت نکردند. شاید زمانی در گذشته های دور به چند دلیل، از جمله تعداد زیاد داوطلبان ورود به دانشگاه ها، لزوم فارغ التحصیل شدن هر چه سریع تر دانشجویان و کمبود دبیر در وزارت آموزش و پرورش، درس هایی مثل تاریخ شیمی، کارگاه شیشه گری و... حذف یا درس های دیگر جانشین آنها شوند، اما امروز که این ضرورت ها وجود ندارد، شایسته است که مسوولان وزارت علوم در برنامه های درسی بسیاری از رشته های دانشگاهی تجدیدنظر کنند، زیرا اگر این کمبودها در دانشگاه رفع نشود، نمی توان آنها را در بازدید چندساعته یا یک سخنرانی بیست دقیقه یی در یک کنفرانس رفع کرد.
هرچند این کنفرانس در برخی بخش ها بسیار سودمند بود، اما واقعیت آن است که کاستی های بسیاری داشت. از ناهماهنگی در برنامه ریزی های زمانی گرفته تا ناهماهنگی برای برنامه ریزی محتوای این همایش، حتی دیدگاه های مسوولان در مورد هدف سمینار یا روش های بهبود وضعیت آموزش شیمی یکسان نبود. یکی از سخنرانان روز افتتاحیه کنفرانس مدعی شده است که «فصل جدیدی در آموزش و پرورش آغاز شده است و در آینده نزدیک شاهد آن خواهیم بود که آموزش و پرورش در عرصه تولید علم، نقش پیشتاز خود را ایفا کند. آموزش و پرورش در حال توسعه علمی در همه حوزه ها و در سراسر کشور است.»
وی در ادامه خاطرنشان کرد که «عقد تفاهم نامه با دانشگاه پیام نور برای برگزاری تحصیلات تکمیلی جهت ادامه تحصیل فرهنگیان خود یک انقلاب علمی در آموزش و پرورش محسوب می شود به طوری که سطح تحصیلات آموزش و پرورش به سطح آموزش عالی کشور ارتقا می یابد.» اما سخنران دیگری در مراسم اختتامیه با اشاره به همین سخنان گفت؛ «یکی از مسوولان می گوید انقلاب علمی راه می اندازیم، بعد می گوید می خواهیم با دانشگاه پیام نور قرارداد ببندیم، یعنی معلوم می شود که با ماهیت علم آشنا نیستند و حتی دغدغه های آنان هم مشخص نیست.»
یکی دیگر از سخنرانان که گویا چندان هم با ماهیت علم آشنا نبود ادعا می کرد که؛ «هر سه سال یک بار نیمی از علوم بایگانی می شود و کاربرد خود را از دست می دهد»، «در عرصه عمل باید پست مدرن بود»، «به هویت کوآنتایی نیاز است، در غیر این صورت نمی توانیم پرواز کنیم، هویت باید کوآنتایی باشد تا در عین ذره یی بودن، سیال هم باشد تا بتوانیم پرواز کنیم.» و هنگامی که تعجب را در چهره حاضران دید، ادعا کرد که «این موضوع بسیار پیچیده و عمیق است و چون فرصت نیست نمی تواند هدفش را بیشتر بشکافد.»
ای کاش در انتخاب سخنران کمی دقت می کردند. سخنران دیگر هم که سازمان متبوعش از همکاران و برگزارکنندگان این کنفرانس بود، از وجود کلمه «کنفرانس» در عبارت «کنفرانس آموزش شیمی» انتقاد کرد و ضمن تقبیح استفاده از عبارت های لاتین توصیه کرد که در سال های آینده از کلمه هایی مثل همایش یا نشست استفاده شود. جالب آنکه خود وی در سخنرانی اش چندین بار کلمه تکنولوژی را به کار برد، گویا تاکنون کلمه «فناوری» به گوشش نخورده است.
اما چیزی که بیش از همه در این کنفرانس به چشم می آمد سطح علمی پایین برخی از مقاله ها بود، به نظر می آمد این مقاله برای طرح در یک سمینار کشوری که همه شرکت کنندگان دارای درجه کارشناسی و کارشناسی ارشد هستند، مناسب نباشد.
گذشته از این، به رغم آنکه این همایش به آموزش شیمی اختصاص داشت، اما به گفته دبیر علمی همایش فقط ۳۰ درصد مقاله های ارائه شده در مورد آموزش شیمی بود.
نکته چشمگیرتر آنکه نظر برگزارکنندگان در مورد شیوه ها و اهداف آموزش شیمی یکسان نبود. برای مثال مقاله «بررسی جامع روش وارسی در موزانه معادله شیمیایی» با انتقاد رئیس جلسه روبه رو شد، زیرا رئیس جلسه معتقد بود چون این موضوع در این سطح در کتاب های درسی دبیرستان مطرح نمی شود، اصولاً لزومی ندارد و تا این حد به آن بپردازیم و به این وسیله لزوم طرح این موضوع را زیر سوال برد، اما مقاله یی با موضوع مشابه و عنوان «روش کامل کننده وارسی، روشی برای موازنه تمام واکنش های شیمیایی» در بخش پوستر جایزه رتبه سوم را کسب کرد که نشان می دهد خود برگزارکنندگان هم طرح دقیقی از اولویت ها و ضرورت ها در ذهن نداشتند.
بسیاری از مقاله ها نیز ارتباط درجه یک و سطح اولی با آموزش شیمی نداشتند، برای مثال یکی از مقاله ها «گوناگونی دماسنج ها در علم شیمی» نام داشت، به نظر می رسد می توان عنوان این مقاله را کمی تغییر داد و با اسم «گوناگونی دماسنج ها در علم فیزیک» به کنفرانس آموزش فیزیک عرضه کرد. برخی از مقاله ها نیز ساختار و محتوای منسجمی نداشتند.
برای مثال یکی از سخنرانان ادعا کرد، در یک تحقیق کاملاً علمی مشخص شده است که بسیاری از دبیران با روش های نوین تدریس آشنایی ندارند و میزان این ناآشنایی در کسانی که در کلاس های ضمن خدمت شرکت می کنند با کسانی که از شرکت در این کلاس ها خودداری می کنند، یکسان است. اما جالب آنکه خود وی در پایان سخنرانی و بخش نتیجه گیری توصیه کرد که دبیران برای آشنا شدن با روش های نوین تدریس، در کلاس های ضمن خدمت شرکت کنند.
اما یکی دیگر از محورهای این همایش که بسیار پراهمیت بود، نقد و بررسی علمی کتاب های درس شیمی دبیرستان بود. می توان با نگاهی به تعداد زیاد مقاله هایی با عنوان های کلی نقد و بررسی کتاب های درسی اهمیت و جایگاه این موضوع را نزد دبیران دریافت.در این کنفرانس نیز همانند کنفرانس های گذشته جلسه های پرسش و پاسخی برقرار بود تا دبیران و مولفان کتاب های درسی از دیدگاه های یکدیگر آشنا شوند، اما متاسفانه در این کنفرانس مسوول هماهنگی و سرپرست تالیف کتاب های درسی حاضر نبود و کسانی که به عنوان مولف حاضر بودند بارها تاکید می کردند که مولف کل کتاب نیستند و فقط فصلی از یک کتاب را تالیف کردند و به همین دلیل از پاسخگویی خودداری می کردند و در پاسخ به بسیاری از انتقادها نیز بارها تاکید کردند که؛ «ما هیچ نقشی در تدوین این برنامه درسی نداشتیم و فقط مجری برنامه تدوین شده بودیم.»
یا «ما هم این انتقاد شما را وارد می کنیم و اگر برنامه درسی بعدی را خودمان تدوین کنیم، حتماً به این مورد توجه می کنیم»، «در چاپ های بعدی حتماً نظر دبیران را لحاظ می کنیم.»، «این انتقاد شما از حوزه اختیارات ما خارج است و در حوزه اختیارات دفتر تالیف است». آنها با این جملات از خود سلب مسوولیت کردند. اما جالب اینکه در روز پایانی کنفرانس از همین افراد به خاطر تالیف این کتاب ها تقدیر کردند، تالیف کتاب هایی که به هیچ وجه مسوولیت نقص ها و ضعف های آن را به عهده نگرفتند. جالب آنکه در بعضی از موارد خود مولفان در انتقاد از کتاب بر دبیران هم پیشی گرفتند و هنگامی که یکی از دبیران در گرماگرم انتقاد از کتاب های درسی گفت؛ شما این همه از کتاب های درسی انتقاد کردید، اجازه بدهید دست کم یک نفر در دفاع از کتاب صحبت کند که رئیس جلسه گفت برای دفاع همیشه وقت هست و به این ترتیب به تنها مدافع کتاب های درسی اجازه سخن گفتن نداد.
اما چیزی که توجه بسیاری از حاضران در همایش را جلب کرد. صحبت های یکی از سخنرانان با عنوان «بررسی آموزش شیمی در یکی از کشورهای پیشرفته» بود. وی در سخنرانی خود یکی از کتاب های درسی امریکا را معرفی کرد و گفت کتاب های درسی شیمی دبیرستان های ایران ترجمه فصل های مختلف این کتاب است و سپس برخی از نارضایتی های دبیران از کتاب های درسی شیمی ایران را برشمرد و گفت که این نارضایتی از آنجا ناشی می شود که مولفان (یا در حقیقت مترجمان) هنگام تدوین کتاب ها محتوای کتاب اصلی را تغییر دادند.
به این ترتیب به نظر می رسد عبارت هایی همانند «ما مجری طرح های از پیش تدوین شده بودیم» توجیه مناسبی برای ضعف های کتاب نیست و این ضعف ها از جای دیگری ناشی می شود، از ناآشنا بودن این مولفان با آموزش شیمی در سطح دبیرستان.
برای مثال هنگامی که یکی از این مولفان دریافت یکی از سخنرانان متخصص «آموزش شیمی» است بسیار خرسند شد و ابراز امیدواری کرد که گسترش این رشته در ایران باعث تحول در آموزش شود که نشانگر آن است که وی تاکنون از وجود چنین رشته یی بی خبر بوده.
یا هنگامی که یکی از اعضای هیات علمی این کنفرانس می خواهند برای بهبود کیفیت آموزش شیمی پیشنهادی ارائه کند، می گوید؛ «دبیران در آموزش و پرورش نشریه علمی شیمی منتشر کنند که در این نشریه بتوانند مشکلات دبیران، پرسش و پاسخ بین آنان و استادان دانشگاه را منعکس کنند» این درحالی است که از بیست سال پیش تاکنون مجله «رشد شیمی» با همین هدف منتشر می شود، جالب تر آنکه این نشریه را به شرکت کنندگان هدیه می دادند، تا اگر کسی با این نشریه ناآشنا بود، هم اکنون آشنا شود.
ششمین کنفرانس شیمی هم با تمام نقطه ضعف ها و نقطه قوت ها به پایان رسید، اما امیدواریم در کنفرانس بعدی، مسوولان با صبر و حوصله فراوان به ارزیابی و داوری مقاله بپردازند و به ویژه از صاحب نظران حوزه آموزش شیمی و به ویژه دبیران دلسوز و کارآمد استفاده کنند، تا همایش بعدی پربارتر و مفیدتر برگزار شود و اشتیاق دبیران را برای آموزش بهتر افزون سازد.
● آموزش شیمی چشم انتظار تحول
ششمین کنفرانس آموزش شیمی ایران که با هدف ارتقای سطح کیفی آموزش شیمی در مدارس متوسطه کشور برگزار شده بود پنج شنبه گذشته به کار خود پایان داد. محمدجواد رضوی رئیس سازمان آموزش وپرورش استان خوزستان و رئیس ستاد برگزاری در تشریح هدف های این کنفرانس گفت این کنفرانس با هدف بررسی روش های مختلف آموزش شیمی، گسترش فرهنگ پژوهش در آموزش شیمی، آشنایی با یافته های نوین شیمی، ایجاد بستر مناسب برای تبادل تجربه های آموزشی و ارتقای سطح دانش شیمی برگزار شد.
زمینه ها و محورهای موضوعی کنفرانس را تحلیل و نقد علمی کتاب های شیمی دوره متوسطه، بررسی مباحث مشترک علوم پایه (فیزیک، شیمی، زیست شناسی و...) در کتاب های متوسطه و مباحث نوین و تازه در کتاب های این دوره تشکیل می داد. مباحث نوین و تازه های علم شیمی، نانو تکنولوژی، شیمی هسته یی، معرفی و ارائه روش های نوین و الگوهای برتر تدریس شیمی، جایگاه و نقش آزمایشگاه در درس شیمی و شیوه های ارائه آن، جایگاه فناوری اطلاعات در آموزش شیمی و روش های ایجاد علاقه مندی و انگیزش در دانش آموزان نسبت به درس شیمی از دیگر محورهای این کنفرانس معرفی شد. برگزاری کارگاه های آزمایشگاهی و آموزشی به صورت میزگرد، برپایی شیمی سرا، نمایشگاه کتاب های شیمی و بازدید از مراکز صنعتی مثل تاسیسات بندر امام و صنایع شیمیایی استان و آثار تاریخی و باستانی مثل چغازنبیل از دیگر محورهای این همایش بود.
دکتر ناهید پوررضا دبیر علمی این کنفرانس گفت که پس از فراخوان، بیش از ۴۰۰ مقاله به دبیرخانه کنفرانس رسید که هیات علمی کنفرانس (شامل استادان دانشگاه های مختلف و نمایندگان دبیران شیمی) با توجه به معیارهایی همچون اهداف از پیش اعلام شده سمینار، تازه و جدید بودن مقاله ها، ارتباط و تاثیرگذاری مقاله ها بر فرآیند آموزش شیمی در مدارس و آماده ساختن دانش آموزان برای زندگی و ورود به دانشگاه، بهترین ها را برگزیدند و در نهایت نیز از میان این تعداد، ۱۴۰ مقاله برای ارائه پذیرفته شد.
از این تعداد ۲۴ مقاله به صورت سخنرانی، ۹ مقاله به صورت کارگاه و ۱۰۷ مقاله در قالب پوستر ارائه شد.
محمد فرشیدی وزیر آموزش وپرورش در پیام خود به این همایش گفت؛ ایران از دیرباز خاستگاه علم و زادگاه اندیشه بود و اندیشمندان ایرانی همواره در مسیر توسعه علمی رشد و تکامل معنوی انسان گام برداشتند.
وی در ادامه افزود با توجه به اهمیت درس شیمی برای کشور و اجرای برنامه درسی تازه این درس در دوره متوسطه، این همایش زمان مناسبی برای مرور فرصت هاست.
وی همچنین به برنامه های وزارتخانه خود برای گسترش دوره های تحصیلات تکمیلی در گرایش های میان رشته یی مثل «آموزش شیمی» اشاره کرد و گفت؛ این گونه همایش ها باید مکانی برای ترسیم خطوط راهنما برای هدایت پژوهشگران عرصه آموزش شیمی به سمت طراحی و اجرای پژوهش ها برای حل مشکلات موجود در آموزش شیمی باشد. وی همچنین بر لزوم تلاش برگزارکنندگان و مدیران کنفرانس برای شناسایی استعدادهای نیروهای نخبه، توانمند و نوآور در عرصه آموزش شیمی و معرفی آنان به جامعه آموزشی کشور تاکید کرد.
در نهایت نیز این کنفرانس با برپایی مراسم اختتامیه در عصر پنجشنبه با معرفی برترین ها در بخش های مختلف به کار خود پایان داد. ناهید پوررضا استاد شیمی تجزیه دانشگاه شهید چمران گفت؛ ۷۰ درصد از مقاله ها و سخنرانی های ارائه شده به این کنفرانس ماهیت علمی و ۳۰ درصد ماهیت آموزشی داشت که در ارزیابی نهایی تاکید بیشتر روی انتخاب آثار برتر از بخش آموزشی صورت گرفت.
در ادامه این مراسم سه نفر در بخش های سخنرانی و پوستر و یک نفر در بخش کارگاه برگزیده شدند. همچنین از مولفان کتاب های درسی شیمی کشور و چهار پیشکسوت آموزش شیمی استان تقدیر شد. این همایش با صدور بیانیه یی خواهان توجه بیشتر تصمیم گیران حوزه های مختلف در رفع موانع رشد و توسعه آموزش علم پایه یی شیمی در کشور شد.

رضا سعیدی آشتیانی
آرزو محسنی

منبع : روزنامه اعتماد