بررسی ابعاد زبانی، ادبی و موسیقایی قرآن

گرت هواست كه معشوق نگسلد پیوند
نگـــاه دار ســر رشته تـــا نگـه دارد .
مقالهٔ حاضر شامل دو بخش است، بخش اول درباره‌ای جنبه‌های ادبی ، زبانی و زیبایی‌شناسی قرآن است كه در مجالی اندك ارائه می‌شود.
بخش دوم مقاله درباره‌ی تلاوت تنغیمی قرآن است كه با توجه به منابع موجودی كه در این زمینه وجود دارد نگاشته شده است، امید كه مورد پسند و قبول واقع شود.
وَاِنْ كُنْتُمْ فی ریبٍ ممَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنَا،‌فَاٌتُوا بِسُورَهٍٔ مِنْ مِثْلِهِ وَ اٌدْعوُا شُهَداءَكُمْ مِنْ دوُنِ اٌللهِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِقینَ.(۲۳)
فَاِنْ كْم تَفْعَلوُا وَلَنْ تَفْعَلوُا فَاتَّقُو اٌلنَّارَ اٌلَّتیِ وَ قُودُهَا اٌلنَّاسُ وَالحِجَارَهُٔ اٌعِدَّتْ لِلْكَافِریِنَ (۲۴) بقره
آن چه قرآن را از یك اثر ادبی صرف متمایز می‌كند جنبه‌های مختلف هنری و زیباشناسی است كه باعث شده، هر یك از این جنبه‌ها را اعجازی برای بیان كلام وحی تلقی كرد . قرآن كتابی‌ست كه علاوه بر سرشار بودن از آموزه‌های انسانی، از مواهبی چون زیبایی واژه‌ها، آهنگین بودن آیات، متناسب بودن عناصر زبانی با معانی و … برخوردار است و كسی كه قرآن می‌خواند اگر تعمق بیشتری به خرج بدهد، مسلماً از لذت زیبایی‌های ظاهری و درونی آن محظوظ خواهد شد،‌آن چنان كه حافظ شده است :
ز حافظان جهان كس چو بنده جمع نكرد
لطــــایف حكمــی بــــا كتــاب قرآنـــی
آن كه می‌خواهد از لذت‌های ظاهری و درونی قرآن بهره‌مند شود، باید علوم بلاغت بداند، باید ادبیات بداند، آشنا با دستور زبان باشد ، تئوری‌های زبانی و ادبی را بشناسد، تا رمزهای قرآن را درك كند كه البته این‌ها نیز ، نیاز به یك عنصر دیگر دارد و آن انس با قرآن است به اضافه‌ی معارفی كه برای این كار به وجود آمده است . از زمان حضرت رسول ( ص) كه اولین مفسر قرآن بودند،‌تا بعد از مرحوم علامه طباطبایی و مرحوم مغنیه، ما به تفسیرهای مكرری به فراخور عصری كه در آن زندگی می‌كنیم احتیاج داریم . آن هنگام است كه از قرآن حظّ هنری می‌بریم و باز هم یك شرط درونی دیگر دارد و آن ایمان است یعنی اگر قرآن را منكرانه بخوانیم شاید به چشمان زیبا نیاید.
اگر در دیده‌ی مجنون نشینی
بــه غیر از خوبــی لیلی نبینی
یا
هر آنكه بی‌هنر افتد نظر به عیب كند
و شرط دیگر در این جا نهفته است كه :
عروس حضرت قرآن ، نقاب آن گر براندازد
كه دارالملك ایمان را مجرد بیند از غوغا
آن چه در این جمال اندك می‌آید به راستی كه بازگو كننده‌ی لطایف قطره‌یی از دریای بی‌كران قرآن نیست ولی این را نیز باید در نظر گرفت كه : اگر مراد نیابم به قدر وسع بكوشم .
بزرگان زیادی چون « عبدالقاهر جرجانی » ‌( صاحب دو كتاب مهم در علم معنای : اسرار البلاغه و دلایل الاعجاز ،‌« زمخشری » ( صاحب تفسیر كشاف ) وبزرگان با ذوق دیگری چون « جا خط » ، سید علم الهدی، غزالی و … در پی كشفت زیبایی‌های زبانی و اعجاز قرآن بوده‌اند ودر این راه به شكر خدا و مدد از او به كشف‌های زیادی پی برده‌اند.
● اعجاز زبانی
شاعران اولین كسانی هستند كه در زبان انقلاب می‌كنند و شكل و فرم زبان را در شعرهایشان به هم می‌ریزند و این به هم ریختن فرم (Norm) ها گاه آن چنان جا افتاده و قابل پذیرش است كه هنگام خواندن شعر انسان را وارد دنیایی از لذت‌ها می‌كند و این لذت‌های معنوی در قرآن چند برابر است، به طوری كه وقتی مخاطبی آگاه ، در سایه‌ی الطاف هنری قرآن قرار می‌گیرد ،‌ « تقشعِرُّ منه جلود » پوست بدنش مور مور می‌شود و از شكوه و عظمت قرآن مو بر اندامش راست می‌شود ، وقتی در سوره یوسف به این آیه برمی‌خوریم كه :
وِ اسْتَبَقَا اٌلْبَابَ وَ قَدَّتْ قَمیصَهُ مِنْ دُبُروَ اَلْفَیَا لَعَل اٌلْبَابِ، قَالَتْ مَاجَزَاءَ مَنْ اَرَادَ بِاَهْلِكَ سُوءً ا اِلاَّ اَنْ یُسْجِنَ اَوْ عَذَابٌ اَلیِمٌ . (۲۵) »
موسیقی كلمات در این آیه برای ما مبین فضایی هول آور و بغرنج است، از آن گونه كه یوسف به بندش گرفتار آمده، یا در این آیه خُذوُهُ وَ غُلّوهُ ثُمَ اٌ لحَجیمُ صَلُّوهُ وحشت دوزخ به خوبی در آهنگ كلمات حس می‌شود، از این نمونه‌ها در قرآن فراوان است ولی مجال بازگویی اندك .
« به عقیده‌ی برخی از معاصران، در میان قدما آن دسته كه طرف دار لفظ‌اند ، كسانی هستند كه هنر را در جنبه‌ی تصویر و خیالی آن می‌دانند، یعنی آن چه مربوط به اسلوب بیان است نه نفس معانی، كه گفته‌اند « المعانی مطروحهٌ فی الطریق » و بسیاری از علمای ادب و بلاغت كوشش خود را معروف بر این داشته‌اند كه اعجاز قرآن را در همین زمینه‌ی بیان و جنبه‌ی تصویری آن بدانند و از معاصران ، نیز كسانی به صورت دیگری این مسأله را مطرح كرده‌اند »
بخشی از اعجاز زبانی قرآن نیز به تصویر و استفاده از آن برمی‌گردد ، چنان كه در تمثیل‌های قرآنی ما به نمونه‌های زیبا و منحصر به فردی برمی‌خوریم :
مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ اٌلذَّی اٌسْتَوْقَدَ نَاراً فلَمّا اَضَاءَتْ مَاحَولَهُ ذَهَبَ اٌللهُ بِنَورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فیِ ظَلُماتٍ لٌاًّیُبْصِروُن. (۱۷) بقره
« مثلِ آنان همچون مثلِ كسانی كسانی است كه آتشی افروختند و چون پیرامون آنان را روشنایی داد، خدا نورشان را برد، و در میان تاریكی‌هایی كه نمی‌بینند رهاشان كرد. »
این‌ها همه معجزه‌‌های لفظ و واژه است كه در همان رشته‌ی منظم گردآوری شده است و آن چنان زنجیروار و به هم پیوسته كه كسی را یارای جابه جایی آنها نیست.
و حالا پوینده راه كلام وحی با بهره‌گیری از خود، دانش و تجربهٔ آن چه را آموخته در ذهن خود به نظم درمی‌آورد و با سیر در معانی هفت توی قرآن هنر و خود متجلی در هنر را ادراك می‌كند:
همچو قرآن كه به معنی هفت توست
خاص را و عــام را مطعــم در اوست
● تلاوت قرآن
در تلاوت قرآن كه نوع متعالی هنر قدسی‌ست، قاری با توجه به عناصر زبانی و زیبایی‌هایی كه در آیات شریفه‌ی قرآن هست و ضمن آشنایی با انواع قرائت‌ها، به تلاوت می‌پردازد و این تلاوت نیازمند آمادگی روحی و باطنی‌ست . چرا كه این هنر همچون همه‌ی هنرهای دیگر نیزامند یك نوع ریاضت و تزكیه نفس است .و تقوایی را نیاز دارد كه قطعاً این توقا نیز تأثیر زیادی در نورانیت قرائت می‌گذارد و مسلماً آن را تأثیر گذارد و دل نشین ‌تر می‌كند. قاری لازم است علاوه بر دانستن اصول و قواعد تجوید، با دستگاه‌ها ، مقامات و نغمات موسیقی عرب نیز آشنا باشد.
از این جهت موسیقی عرب را مورد بررسی قرار می‌دهیم : هر زبان آواشناسی خودش را دارد و متناسب با آواهای خود موسیقی هماهنگ با خود را می‌طلبد . بسیاری از الحاق آهنگ‌ها هستند كه در یك زبان سوار بر كلمات آن زبان می‌شوند. اما در زبان‌های دیگر نه و از آن جا كه در تلاوت قرآن كریم با زبان عربی سروكار داریم،‌نیاز به آشنایی با نغمه‌ها، آ‎هنگ‌ها و نواهای موسیقی عرب داریم.
عمده دستگاه‌هایی كه در حال حاضر قاریان در سطح جهان به ویژه در ایران و مصر از آنها استفاده می‌كنند با مقام‌هایی است با نام « صبا » یا « بیات» ، « نهاوند » ، « عجم » ، ‌«رست » ،‌« سه گاه » ، « چهارگاه » و « حجاز»‌. این مقام‌ها، ‌مقام‌های اصلی تلاوت‌هایی ست كه قاریان جهان بر حسب سبك و ذوق و سلیقه‌ی خود به آن می‌پردازند و البته تركیب‌های متنوعی از این نغمه‌ها را در ارائه‌ی تلاوت پدید می‌آورند . هر یك از این نغمه‌ها حال و هوای خاص خود را دارد و در این جا تبحر قاری‌ست كه متناسب با آیات قرائت شده صوت و لحن مناسب را برمی‌گزیند و این استادی اوست كه باعث می‌شود قاری وزن آیات را متناسب با معانی و همچنین پرده‌ها را مطابق با مفهوم آیات به كار گیرد، پایین ، متوسط یا اوج. مثلاً در آیاتی كه مضمون دعایی دارد، قاری باید حالت خضوع و خشوع و فروتنی را حفظ كند. مقام « صبا» را برای آیاتی با مضامین حزن و اندوه بر می‌گزینند .
بعد از فراگیری تجوید و مفاهیم و ترجمه، صحت قرائت‌ها باید به وسیله‌ای قاری مورد تأكید قرار بگیرد.
برخی استادان برای آسان كردن آموزش ، هر یك از دستگاه‌های قرائت را به تقسیمات كوچك‌تری تبدیل نموده‌اند، از جمله « قرار» ، « جواب‌» ، « جوابِ جواب » كه البته مبنای علمی این گونه تقسیم‌ها نیاز به بحث و بررسی زیادی دارد ولی مجال ما اندك است .
قطعاً كسی كه می‌خواهد نغمه‌یی را تلاوت كند قبل از آن باید دارای صوت خوب باشد و صوت نیز باید مركوب لحن باشد و لحن راكب صوت و اگر مركب راهوار نباشد ،‌سوار یقیناً به مقصد نخواهد رسید . پس قاری لازم است كه به تمرین‌های ویژه‌ی پرورش صدا و محافظت از صوت خود بپردازد و حنجره‌اش را آمده‌ی استفاده از این الحان كند.
● تركیب الحان
درباره‌ی چگونگی تركیب الحان باید گفت : همچنان كه در موسیقی سنتی ایران و آواز ایرانی رخ می‌دهد، خواننده‌ی آواز در هر دستگاهی كه آغاز به خواندن می‌كند،‌ در همان دستگاه تمام می‌كند ( فرود می‌آید ). البته مشتركاتی در دستگاهها وجوددارد كه تركیب گوشه‌ها باهم در هماهنگی ویژه‌یی شكل جدیدی را پدید می‌آورد كه تازه و بدیع است . قاری قرآن هم مثل خواننده‌ای آواز باید ترتیب، تقدم و تذخر الحان احاطه داشته باشد. سبك‌های مختلفی وجود دارد از جمله : « مبسوط خوانی » ،‌ « تركیبی » ، «‌تركیزی » و «متنوع». مثلاً در شیوه‌ی تركیزی قاری قرآن یك مقام را در مركزیت قرائت خود قرار می‌دهد و الحان دیگر را در حول این مقام به كار می‌گیرد و پس از قرائت هر نغمه مجدداً به آن مقام اصلی تركیز می‌كند. مقام « رست » را بسیاری از قاریان به شیوه‌ی تركیز به كار می‌گیرند.
امیدواریم قاریان محترم قرآن با مطالعه‌ی قرائت‌های تنغیمی قرآن در درست خواندن قرآن موفق و پیروز بشوند و در جهت اشاعه‌ی پرتوهای نورانی قرآن مجید تلاش و كوشش كنند.

منابع :
۱ـ قرآن كریم
۲ـ صور خیال درش فارس، دكتر محمد رضا شفیعی كدكنی
۳ ـ مجله‌ی رودكی ، دیماه ۷۷
۴ ـ روزنامه‌ی بیان دوشنبه ۶ دی ۷۸
نویسنده : عزت اله الوندی
دانشجوی رشته سینما و تئاتر دانشگاه هنر

منبع : مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران