فضاهای روستایی و عشایری ویژه ، استان آذربایجان غربی

استان آذربایجان غربی از جلوه‌های روستایی و عشایری ویژه‌ای نیز برخوردار است كه در نوع خود از ارزش‌های ایرانگردی بهره‌مند هستند. گروهی از روستاها به دلیل استقرار در دره‌ها، دامنه كوه‌ها و حواشی رودخانه‌ها اقلیم و طبیعت زیبایی را به نمایش می‌گذارند و گروهی دیگر ضمن برخورداری از جاذبه‌های طبیعی، آثار درخشان تاریخی را در خود جای داده‌اند.
روستاهای مراكان، ‌بند، سیه‌چشمه، خوشاكو، سهولان، عیسی كندی و ... از طبیعت و حیات‌وحش استثنایی برخوردارند و روستاهای چنقرالو، تمتنان، قره‌كلیسا، قطور، چالدران و ... با آثار تاریخی دوران مختلف یادآور حوادث تاریخی و بیانگر جلوه‌های تمدن و گذشته منطقه هستند.
در محدوده استان آذربایجان غربی و به ویژه در محدوده شهرستان‌های ماكو و پیرانشهر طوایف مختلف عشایر زندگی می‌‌كنند كه جلوه‌های ویژه‌ای از زندگی كوچ‌‌نشینی را با تمام خصوصیات فرهنگی آن به نمایش می‌گذارند.
عشایر ساكن و كوچرو شهرستان ماكو را عشایر ایل جلالی تشكیل می‌دهد. عشایر ماكو ویژگی‌هایی جدا از سایر عشایر كشور دارند. بدین ترتیب كه هم كوچرو هستند و هم ساكن. زیرا ییلاق را در فاصله‌ای دور در دامنه‌های كوه زاگرس سر می‌كنند و قشلاق را در محل سكونت خود كه روستاست، می‌گذرانند.
سازمان اجتماعی عشایر ماكو متشكل است از ایل و چند تیره. هر تیره نیز از چند طایفه و هر طایفه از چند رسته و هر رسته از چند «اوبه» تشكیل شده است. بدین ترتیب كوچكترین واحد اجتماعی «اوبه» است كه از چند خانوار تشكیل یافته است.
«اوبه»ها تشكیلاتی بسیار پیچیده و با بافتی مستحكم از نظام فئودالی تشكیل شده‌اند. هر «اوبه» دارای رئیس است كه از نظر تعداد دام و ثروت مقام اول را در بین ساكنان «اوبه» دارد. دارای چادری بزرگتر، خدمه و خدمتگزار و چوپان اختصاصی است؛ در محل اسكان در منطقه‌ای دورتر از سایر افراد سر می‌‌كند و از آمریت خاصی برخوردار است. مراتع محل اسكان را او تقسیم می‌كند؛ حق استفاده از مرتع می‌گیرد؛ بسیاری از مسائل داخلی حتی رابطه با بازار، نحوه فروش و خرید و جمع‌‌آوری را او معین می‌كند؛ محل اسكان، اتراقگاه بین راه را او مشخص می‌سازد و خلاصه كلام این است كه «اوبه» در نام او خلاصه می‌شود. پس از رئیس «اوبه» یاران، نزدیكان و منسوبین او كه اكثراً مكنتی فراتر از سایرین دارند از ویژگی‌های خاصی بهره‌مندند و سپس افراد عادی «اوبه» هستند.
در اطراف ماكو، عشایر در ایل جلالی متمركز هستند. این ایل به دو تیره به نام‌های «میلان» و «قزلباش» تقسیم می‌شود. كل ایل جلالی 75 رسته است كه از این تعداد 29 رسته كوچرو هستند. كوچ عمدتاً به دو صورت انجام می‌گیرد : كوچ افقی كه توأم با جابجایی دائمی و اتراق در نواحیِ دشت است. علوفه منطقه كه به اتمام رسید مجدداً راهی منطقه‌ای دیگر می‌شوند و این جابجایی در متن دشت ادامه می‌یابد تا زمان بازگشت به قشلاق فرا رسد. كوچ عمودی كه در ارتفاعات صورت می‌‌گیرد و بیشتر دامنه‌های زاگرس را در بر می‌‌گیرد.
عشایر اطراف ماكو از نیمه اردیبهشت هر سال راهی ییلاق می‌شوند. از اوایل خرداد تا اواخر مرداد ماه در منطقه ییلاقی اتراق می‌كنند و سپس شهریورماه راهی قشلاق می‌شوند. بدین ترتیب به طور نسبی عشایر در سال حدود 20 روز در حركتند و سه ماه در ییلاق می‌مانند.
عشایر شهرستان پیرانشهر در سه ایل به نام‌های «مامش»، «منگور» و «پیران» متمركزند. این ایلات به 170 تیره تقسیم می‌شوند و كردزبان هستند. افراد این تیره‌‌ها در 50 روستا اسكان یافته‌اند. خصوصیت جداكننده عشایر پیرانشهر از سایر عشایر استان اسكان نسبی آنهاست. به ترتیبی كه كوچ و جابجایی به آن صورت كه تمامی افراد ایل یا رمه از محل قشلاق دور شوند و در ییلاق اتراق كنند به ندرت دیده می‌شود. جابجایی به صورتی است كه در كوه‌های اطراف محل قشلاق انجام می‌شود و عمدتاً برای چرای رمه عملی می‌شود. نحوه جابجایی به صورت كوچ عمده عمودی است كه 105 تیره، رمه را به طور عمودی به چرا می‌برند و 65 تیره نیز رمه را به صورت افقی به چرا می‌برند. كوچ افقی عمدتاً در دامنه‌ها و دشت‌ها صورت می‌گیرد.