۳ دهه غفلت از مهم‌ترین رویداد تاریخ معاصر

هر ساله با فرا رسیدن ایام دهه فجر تولید آثاری با موضوع انقلاب، مبارزات مردمی، افکار و اندیشه های بنیانگذار انقلاب اسلامی، نظام استبدادی طاغوت و ... در دستور کار برنامه‌سازان صدا و سیما قرار می‌گیرد؛ برنامه‌هایی که به‌زعم منتقدان و آنانی که از نزدیک دستی بر آتش دارند، معمولا تصویری کمرنگ و بی‌رمق در ذهن بینندگان خود داشته و به ندرت در مرور خاطرات آن سال‌ها به یاری ذهن مخاطبانشان می‌آیند چرا که به نوعی تکرار مکررات‌اند و در پرداختن به موضوع واقعه‌ای سرنوشت‌ساز در سطح مانده‌اند.
در گفت‌وگو با دو منتقد، ۳ کارگردان و یک تهیه‌کننده که خود تجربه ساخت فیلم و مجموعه‌هایی با موضوع انقلاب را از سر گذرانده‌اند، علت این مسأله را با طرح چند سوال با محوریت زیر جویا شدیم.
۱) در حال حاضر چه قالب و شمایلی را برای بیان ناگفته‌های انقلاب مناسب‌تر می‌دانید؟
۲) کدام‌یک از آثار تولید شده واجد زبان جهانی برای جذب طیف گسترده‌تر مخاطبان است؟
۳) از منظر شما علت این کم‌کاری چیست؟
۴) به اعتقاد شما کدام‌یک از آثار تولید شده، حرف‌های نو و تازه‌تری داشته‌اند و چند درصد محتوای برنامه‌های مرتبط به موضوع انقلاب تکرار مکررات بوده است. پاسخ‌ها هر یک می‌تواند هشداری برای مدیران رسانه ملی باشد. آنچه از مجموع نظرات برمی‌آید، رضایتبخش نیست و آینده را نیز امیدبخش جلوه نمی‌دهد.
● جواد طوسی (منتقد) نیاز جدی به مخاطب‌شناسی
۱) هر کدام از حوزه‌های مستند، داستانی، انیمیشن، فتوکلیپ و ... مخاطب خاص خود را دارد و نمی‌توان محدود و مقید به مبحثی خاص شد. قدرمسلم در نگاه متنوع و متکثر نیز‌ می‌توان به اینگونه مضامین و دوره‌های تاریخی پرداخت؛ مشروط بر اینکه سازنده اینگونه آثار جلوتر از مخاطب، تعقل و آگاهی و تسلط و اشراف به زبان رسانه‌ای خود را داشته باشد تا بتواند تصویری بکر و خلاقانه و متفاوت ارائه دهد. در غیر این‌صورت با هرگونه تعلق خاطر و یا تقدم و تاخر نسبت به این مقاطع تاریخی و رخدادهای جاری شده در آن دافعه بر جاذبه مخاطب غالب خواهد بود و نتیجه چنین روند و مخاطب‌شناسی‌ای اهداف خوشبینانه و متعالی اولیه را مخدوش خواهد کرد.
وام گرفتن از فیلم‌های آرشیوی و تزریق نگاه خلاقانه فیلمساز مستندساز به جامعه در جهت بازسازی یک دوره تاریخی می‌تواند بخشی از تولیدات مستند ایده‌آل را رقم بزند که زمینه و امکان پخش چنین آثاری در شبکه‌های تخصصی‌تر تلویزیون ازجمله شبکه ۴ و یا دیگر حوزه‌های فرهنگی ـ علمی فراهم می‌باشد اما در مورد شبکه‌هایی با برد ارتباطی فراگیر مانند شبکه یک و دو سیما قاعدتاً موضوعات داستانی در قالب سریال و تله فیلم نقش موثر و کاربردی‌تری خواهد داشت.
در ارتباط با کلیپ‌سازی نیز با رعایت ایجاز، ریتم، ضرباهنگ مناسب و انتخاب صحیح مضمون و ترکیب مناسب و همگون محتوا و ساختار شاهد تولید و ساخت آثار متفاوتی در این زمینه خواهیم شد که البته نقش موثر موسیقی مناسب و هماهنگی با تصاویر گرفته شده را در این زمینه نباید فراموش کرد.
۲ و ۳ ) هیچ‌کدام از آثار تولید شده را حائز چنین ویژگی نمی‌بینم. متاسفانه چه در تلویزیون و چه در سینما همواره خود را مقید به میزانسن و مخاطب داخلی کرده‌ایم و اساساً تمایلی برای مخاطب‌شناسی بیرونی، جهانی و رعایت اصول قاعده‌مند و استانداردهای روز جهانی در تولید و ساخت آثار داخلی خود نداریم.
۴) حساسیت موضوع، دستمایه و مضمونی که فیلمساز، فیلمنامه‌نویس و مجموعه‌ساز می‌خواهد به آن بپردازد ایجاب می‌کند که نگاه قوی‌تری به این مقوله داشته و در عین دوری از کلیشه‌ها، در ارتباط با موضوع انتخابی به درک صحیح بصری برسد.
متاسفانه اغلب مجموعه‌های مناسبتی که در طول ایام دهه فجر نمایش داده می‌شود نمونه‌های پیش‌پاافتاده‌ای هستند که زبان و نگاه طنزگونه و نقادانه خود را در جهت هجو یک دوره سپری‌شده کاملا با زبان کلیشه‌ای و دافعه‌آمیز بیان می‌کنند.
● رضا درستکار (منتقد): سانسور تاریخ به فرهنگ‌ما آسیب می‌رساند:
۱) به اعتقاد من فیلم‌های مستند بهترین قالب بیانی را برای عرضه مبانی انقلاب و ناگفته‌های آن دارد اما نه مستندهای سانسورشده. سانسور تاریخ به فرهنگ ما آسیب می‌رساند.
۲) در حال حاضر تلویزیون چه چیزی برای ارائه به مخاطب خود دارد؟ آثار تعداد انگشت‌شماری از کارگردانانی چون حسن فتحی و علی حاتمی با تکیه بر فردیت قوام‌یافته‌ای که دارند در مدیوم تلویزیون هم ارزشمند و قابل‌توجه می‌نماید.
۳) به‌هم‌ریختگی، آشفتگی و بی‌برنامگی مدیریت فرهنگی.
۴) در آثار تلویزیونی، ارزش‌گذاری هنری دور از عقلانیت است چرا که روش‌ها عجله‌ای است و نتیجه‌اش تولید آثار باری به هر جهت و آنتن‌پرکن. در حوزه مجموعه‌های تلویزیونی هیچ اثری حرف تازه‌ای برای گفتن نداشته است و سینما در معرفی فرهنگ کشورمان و صیانت از آن حضور موثرتری داشته است. در حوزه انیمیشن نیز صاحب صنعت نیستیم اما نیروهای مستعدی داریم که به علت بی‌برنامگی مدیریت‌های فرهنگی نتیجه مطلوب حاصل نمی‌شود. به این علت که مدیران فرهنگی بیش از آنکه دغدغه ارتقای کیفیت آثار را داشته باشند به تثبیت موقعیت و جایگاه خود می‌اندیشند.
● جمال شورجه (کارگردان) نگاه مناسبتی به پیروزی انقلاب دلیل ضعف آثار است
۱) در بیان واقعیات تاریخ انقلاب و مبانی انقلاب قاعدتا آنچه تاثیرگذار و ماندگار شده و مخاطب بسیار جذب خواهد کرد مجموعه‌های تلویزیونی است. در تمام دنیا به تجربه ثابت شده است که نوع بیان داستانی گیراتر از سایر قالب‌ها اعم از مستند، مصاحبه با افراد مطلع، مستند داستانی،‌بازسازی حقایق تاریخ انقلاب و دیگر اقسام تاریخ‌گویی است.
۲) تولیدات تلویزیون از شبکه‌های جهانی مانند جام‌جم نیز پخش می‌شود و اگر این تاریخ‌نگاری داستانی و مستند در ساختار و محتوا عملکرد حرفه‌ای داشته باشند قطعا با استقبال همراه شده و مخاطب فرامرزی هم خواهد داشت. در این راستا تلاش‌هایی هم صورت گرفته به عنوان مثال در اولین دوره ریاست‌جمهوری آقای خاتمی تولید مجموعه تلویزیونی «شب‌چراغ» به کارگردانی امیر قویدل آغاز شد؛ مجموعه‌ای ۱۲۰ قسمتی که پروژه‌ای بی‌نظیر در تاریخ سیمای کشورمان بود. طولانی شدن پروسه تولید و دیگر مشکلات موجود سبب توقف تولید این مجموعه تلویزیونی شد.
۳) آثار تاریخی سیما مثل ولایت عشق، امام‌علی(ع)، مردان آنجلس، مریم مقدس یا مجموعه در حال تولید مختارنامه، حضرت یوسف(ع) و... قطعاً آثار ماندگاری خواهند بود چرا که نگاه تلویزیون به آثار تاریخی نگاهی ویژه به لحاظ بودجه‌بندی و بهره‌مندی از عوامل حرفه‌ای است.
اما در ارتباط با تاریخ انقلاب و به تصویر کشیدن این برهه مهم تاریخ کشورمان چنین نگاهی وجود ندارد و نگاه مناسبتی به مجموعه‌هایی با موضوع انقلاب سبب شده است که در این‌گونه آثار قوت ساختاری و محتوایی دیده نشود و بالطبع تاریخ مصرف کوتاهی داشته و تبدیل به آثاری ماندگار، تاثیرگذار و عمیق نشوند.
۴) مجموعه‌های تلویزیونی بهترین ساختار است اما اساسا تولید مجموعه‌های تلویزیونی پرمشقت‌تر از تولید آثار انیمیشن، فتوکلیپ و... است. در انیمیشن به راحتی هر آنچه در فرا ذهن نویسنده و کارگردان وجود دارد را می‌توان به تصویر کشید.
درحالی که در مجموعه‌های تلویزیونی (که بهترین ساختار بیانی را نیز دارند) اجرای این نکات سخت‌تر است. در حوزه مستندسازی نیز مستندهای آرشیوی به کمک فیلمسازان مستند آمده و کار را سبک‌تر ساخته است. مستندهای به‌جا مانده از مقاطع مختلف تاریخی کشورمان باید دستمایه تولید آثار تلویزیونی و سینمایی شود. با استناد به چنین آثاری فیلمسازان و سینماگران کشورمان موفق خواهند شد که آثاری فاخر و قابل توجه در این زمینه ارائه کنند.
● امیر قویدل (کارگردان): اعمال سلایق شخصی فیلمسازان را دلسرد می‌کند
۱) هرکدام از این حوزه‌ها ویژگی خاص خود را دارند و باید در تمام زمینه‌ها آثاری با موضوع انقلاب تولید شود.
۲ و ۳) هیچ‌کدام. علت این کم‌کاری کثرت صاحبنظران و اعمال سلایق مختلف است که دلسردی فیلمساز و تغییر مسیر کاری او را در پی دارد. مقصود انتقاد و بیان نظر منتقدان نیست چرا که باید منتقد آنچنان بنویسد که پشت فیلمساز بلرزد اما آنچه اتفاق می‌افتد انتقاد نیست مساله اعمال سلیقه و اندیشه‌ای است که متوقع است فیلمساز باید طبق پسند و نوع افکار همه به اصطلاح خودشان هدایتگران حرکت کند. در شرایطی که فیلمساز و قصه مورد تایید است و نظارت به شکل کامل اعمال شده جنجالی به وجود می‌آید که بر ذهن سازنده آسیب رسانده و او را مجبور می‌سازد که مسیرش را تغییر دهد و یا اثری بسازد که کسی کاری به او نداشته باشد. سعی کرده‌ام امیدوار باشم و قویدل اما کاش این همفکری و هدایت‌ها آنچنان باشد که ذهن فیلمساز را متبلور کند نه متوقف.
۴) مهم این نیست که کدام حوزه عملکرد موفق‌تری داشته است؛ نکته اینجاست که هدف واحد است و قابل تعمق؛ تصویر تاریخ معاصر و حفظ برای آیندگان. تاکنون فلیم درخور توجهی با موضوع انقلاب تولید نشده است که حرفی برای گفتن داشته باشد؛ آثار تولید شده یا ضعیف بوده‌اند و یا اینکه طبق صلاحدید مسوولان قابلیت مطرح شدن نداشته‌اند.
● محمدرضا ورزی (کارگردان): هنوز اثری درخور انقلاب ساخته نشده است
۱) هر کدام از حوزه‌ها از جمله مستند،‌انیمیشن و داستانی جذابیت خاص خود را دارد.
۲) به اعتقاد من چنین اثری تاکنون تولید نشده است.
۳) برخی از افراد کمتر به سراغ چنین سوژه‌هایی می‌روند چرا که معتقدند پرداختن به موضوع انقلاب به دلیل حساسیت‌های بالایی که وجود دارد کار سختی است. برای رسیدن به کیفیت و کمیت موردنظر لازم است سرمایه‌گذاری مناسب صورت گرفته و برنامه‌ریزی اصولی اعمال شود و مشخص شود که هدف فیلمساز و پیام اثر تولیدشده چیست.
۴) طی این سال‌ها قالب مستند عملکرد موفق‌تری داشته است به عنوان مثال می‌توان به مستند «برای آزادی» ساخته حسین ترابی و «روح‌الله» که در حال پخش است اشاره کرد و همچنین تاریخ معاصر ایران که برنامه‌ای ترکیبی بود و سال گذشته از شبکه چهار پخش شد.
● محسن علی‌اکبری (تهیه‌کننده): در مورد تاریخ انقلاب کم‌کاری کرده‌ایم
۱) مستند تاثیرگذارترین قالب تصویری برای بیان وقایع و ناگفته‌های انقلاب است. این تصاویر موجود و به اندازه کافی پویا، جامع و گویا است که نیاز به بازسازی و تصویر آن در مجموعه تلویزیونی وجود ندارد.
۲ و ۳ ) در مقایسه با مدت زمان سپری‌شده در ارتباط با مجموعه‌ها و برنامه‌های مرتبط با موضوع انقلاب و مبانی انقلاب کم‌کاری بسیاری دیده می‌شود و تاکنون چنین اثری تولید نشده است. طی این سال‌ها در حوزه انیمیشن و مستند عملکرد بهتری داشته‌ایم اما دلیل کم‌کاری چه در زمینه انقلاب و چه در زمینه هشت‌سال دفاع مقدس دوطرفه است، ‌فیلمسازان و مدیران فرهنگی.
هر ساله با نزدیک شدن به دهه فجر و پیروزی انقلاب پرداختن به مبانی انقلاب و ساخت آثاری با این موضوع در اهم برنامه‌ریزی‌های مدیران فرهنگی و دستور کار فیلمسازان کشورمان قرار می‌گیرد علی‌رغم اینکه دهه فجر از مناسبت‌های ملی است و هر ساله برگزار می‌شود اما ساختن آثار مرتبط به این موضوع به دقیقه ۹۰ سپرده می‌شود. شتاب و تعجیل در ساخت این آثار به فرهنگ و تاریخ کشورمان لطمه و آسیب می‌رساند.
باید دید مدیران فرهنگی کشور چه سرمایه‌گذاری‌هایی کرده‌اند و از چه طیف هنرمندانی برای ساخت چنین کارهایی دعوت می‌کنند. قطعا اگر از هنرمندان مطرح دعوت به همکاری شود نتیجه کار به مراتب گیراتر و باورپذیرتر شده،‌ با استانداردهای بین‌المللی همخوان بوده و قابلیت پخش جهانی نیز خواهد یافت. با برنامه‌ریزی بلندمدت، سرمایه‌گذاری فکری و دعوت از بهترین فیلمنامه‌نویس‌ها و فیلمسازها می‌توان به مخاطبان بیشتر حتی فراتر از مرزها اندیشید.
۴) عملکردمان در حوزه انیمیشن و مستند موفق‌تر بوده است.

نرگس عاشوری

منبع : روزنامه تهران امروز