سیمای حضرت مهدی در اندیشه امام خمینی

مسئله مهدویت و ظهور قائم آل محمد صلی‌الله علیه و آله، جزء بنیادی‌ترین و زنده‌ترین مسائل دینی، اعتقادی و اسلامی بخصوص از منظر مكتب اهل بیت(ع) است، به همین دلیل دین‌پژوهان هر كدام به نوبهٔ خود و طبق نیاز و اقتضائات زمان خود به نحوی درباره آن سخن گفته‌اند. از كسانی كه جریان ظهور مصلح كل و عدل‌گستر جهانی در آثار و اندیشه او پرفروغ تجلی كرده مصلح بزرگ قرن بیستم امام خمینی است. امام درباره مهدویت از جنبه‌های مختلف به طور زنده، آموزنده و كارآمد سخن گفته است كه در این مقاله نموداری از سخنان ایشان طرح و تحلیل می‌شود. بی‌تردید مسئله مهدویت از جهات متعدد قابل طرح است، اما برخی جنبه‌های آن ویژگی و برجستگی خاص دارد.
۱ـ نقش حضرت مهدی در نظام عالم
یكی از مباحث مهم مهدویت نقش آن حضرت در نظام آفرینش است. لذا در داده‌های دینی بر این نكته اصرار شده كه زمین در پرتو وجود حجت خداوند پایدار است، و اگر جهت الهی لحظه‌ای در روی زمین نباشد زمین از هم متلاشی می‌شود، از جمله امام صادق علیه‌السلام، فرمود: «لوبقیت الارض بغیر امامٍ لسافت»۱ یعنی اگر زمینی بدون امام باشد، فرو می‌ریزد و از هستی ساقط می‌گردد.
و در روایت دیگر امام باقر علیه‌السلام فرمود: «لو انّ الامام رُفع من الارض ساعهًٔ لَماجت باهلها كما یموج البحر باهله» ۲ یعنی اگر امام و حجت خدا لحظه‌ای از زمین گرفته شود، زمین با اهل آن همانند دریا دچار اضطراب می‌شود. از این‌گونه روایات برمی‌آید كه وجود حضرت مهدی(عج) به عنوان آخرین امام و حجت خداوند در زمین از ضروری‌ترین نیازهای عالم آفرینش است، زیرا آن حضرت واسطه فیض خداوند در عالم است، و این حقیقت در اندیشه امام خمینی به گونه‌ای زیبا تجلی كرده از جمله ایشان می‌گوید: «ولی‌الله اعظم و بقیهٔ‌الله فی ارضه ارواحنا لمقدمه الفداء كه واسطهٔ فیض و عنایات حق تعالی است و دعای خیرش بدرقهٔ امت جد بزرگوارش صلی‌الله علیه و آله، می‌باشد...» ۳
و هم‌چنین در اشعار نغز عرفانی خود نیز در چند مورد بر این نكته كه در روایات آمده اشاره كرده از جمله گفته است:
حضرت صاحب زمان مشكوهٔ انوار الهی
مظهر قدرت، ولی عصر، سلطان دو عالم
با بقاء ذات مسعودش همه موجود باقی
خوشه‌چین فرمن فیضش همه عرشی و فرشی
از طفیل هستی‌اش هستی موجودات عالم
مالك كون و مكان مرآت ذات لامكانی
قائم آل محمد مهدی آخر زمانی
بی‌لحاظ اقدسش یكدم همه مخلوق فانی
ریزه خوار خوان احسانش همه انسی و جانی
جوهریّ و عقل و نامیّ و حیوانیّ و كانی۴
۲ـ حضرت مهدی عصاره موجودات
یكی از حقایق دیگر كه درباره حضرت مهدی مطرح است و نوعاً در ره‌آورد عرفانی بزرگان اهل معرفت بیشتر مطرح شده آن است كه قائم آل محمد(ص) عصارهٔ پدیده‌های عالم خلقت است، زیرا آنها انسان كامل را قلب و خلاصه عالم می‌دانند لذا در كلمات برخی از آنان چنین آمده است: «آدمیان زبده و خلاصهٔ كاینات و میوهٔ درخت موجوداتند و انسان كامل زُبده و خلاصه آدمیان است. موجودات جمله به یك بار در تحت نظر انسان كامل‌اند.» ۵
امام خمینی كه در عرفان همانند بسیاری از معاریف دیگر الهی دیدگاه بلندی دارد، با این روی‌كرد عرفانی درباره حضرت مهدی به عنوان یكی از مصداقهای انسان كامل، كاملاً موافق بوده و خود نیز در این زمینه نكته‌های آموزندهٔ بیان كرده از جمله گفته است: «والعصر ان الانسان لفی خسر، ـ عصر ـ هم محتمل است كه در این زمان حضرت سلام‌الله علیه باشد یا انسان كامل كه مصداق بزرگش رسول اكرم و ائمه هدی، و در عصر ما حضرت مهدی سلام‌الله علیه است. قسم به عصارهٔ موجودات عصر، فشردهٔ موجودات، این كه فشردهٔ همه عالم است، یك نسخه‌ای است، نسخه تمام عالم، همه عالم در این موجود، در این انسان كامل عصاره است و خلأ به این عصاره قسم می‌خورد.» ۶
و در جای دیگر نیز با اشاره به آیه مباركه سوره والعصر، از حضرت مهدی به عنوان مصداق انسان كامل كه عصاره همه موجودات است یاد نموده است۷ و هم‌چنین در جای دیگر می‌گوید: «وارث نبوت، امام امت و عصاره خلقت ولی عصر عجل‌الله تعالی فرجه الشریف است.» ۸
۳ـ حضرت مهدی خاتم ولایت
خاتم ولایت از مباحث مهم و مسایل بنیادین عرفانی است كه در آثار بزرگان اهل عرفان به تفصیل درباره آن بحث شده، و مسئله خاتم ولایت بودن حضرت مهدی به عنوان بهترین ره‌آورد اندیشه بسیاری از بزرگان اهل معرفت مطرح است كه در كلمات برخی از آنان در این‌باره چنین تصریح شده است «خاتم اولیاء تابع حكم شرع است چنان كه مهدی كه در آخر زمان می‌آید در احكام تابع شریعت حضرت محمد(ص) است، اما در معارف و علوم حقیقی همه انبیاء و اولیا تابع اوست، زیرا باطن او باطن حضرت محمد(ص) است. به این دلیل گفته شده كه او حسنه‌ای از حسنات سید مرسلین است.» ۹
وجود حضرت مهدی(علیه‌السلام) به عنوان آخرین امام و حجت خداوند در زمین از ضروری‌ترین نیازهای عالم آفرینش است
این مسئله در اندیشه عرفانی امام خمینی نیز تجلی كرده است وی در این‌باره می‌گوید: «همان‌طور كه رسول اكرم به حسب واقع حاكم بر جمیع موجودات است، حضرت مهدی همان‌طور حاكم بر جمیع موجودات است، آن خاتم رسل است، و این خاتم ولایت، آن خاتم ولایت كلی بالاصاله است و این خاتم ولایت كلی به تبعیت است.» ۱۰
نكته اساسی كه در كلام عرفا و سخن امام وجود دارد و نباید پوشیده بماند آن است كه چون ولایت مهدی جلوه‌ای از ولایت مقام ختم مرتبت است به همین دلیل ولایت او ولایت كامله است و همه تابع ولایت او هستند.
۴ـ حضرت مهدی(عج) سرّ امتداد لیلهٔ‌‌القدر
در روایتی از امام محمدتقی علیه‌السلام درباره لیلهٔ‌القدر رسیده كه فرمود: «یا معشر الشیعه خاصِموا بسورهٔ انّا انزلناه فی لیلهٔ القدر تفلحوا»۱۱ یعنی ای شیعیان در مقام بحث باید با سورهٔ مباركه قدر استدلال نمایید تا پیروز شوید.
مراد حضرت آن است كه در سورهٔ قدر از نزول فرشتگان خبر داده و فرمود: «تنزل الملائكهٔ والروح فیها باذن ربّهم»۱۲ در این آیه جریان نزول فرشتگان با فعل مضارع بیان شده است كه دلالت بر استمرار می‌كند بنابراین به نص قرآن كریم تا پایان دنیا فرشتگان با روح‌القدس در شب قدر به زمین فرود می‌آیند، پس باید بعد از پیامبر اكرم كسی كه غیر از نبوت به همه صفات معنوی آن حضرت متصف است وجود داشته باشد و با فرشتگان و روح‌القدس سنخیت وجودی داشته باشد تا آنها در شب قدر در زمین به حضور او بیایند بی‌تردید هیچ كسی غیر از امام معصوم چنین شایستگی ندارد و مهدی موعود به عنوان آخرین پرچمدار امامت و ولایت تنها كسی است كه سبب امتداد جریان نزول فرشتگان در شب قدر شده است. ۱۳
بنابراین حضرت مهدی در واقع سرّ امتداد لیلهٔ‌القدر است و وجود مبارك او سبب فرو آمدن فرشتگان در شب قدر می‌شود، این حقیقت در اندیشه امام خمینی نیز به خوبی تبلور یافته از جمله می‌گوید: «امتداد لیلهٔ‌القدر: اگر سرّ لیلهٔالقدر و سرّ نزول ملائكه در شبهای قدر كه الآن هم برای ولیّ اعظم حضرت صاحب سلام‌الله علیه این معنا امتداد دارد، سرّ این‌ها را ما بدانیم، همه مشكلات ما آسان می‌شود.» ۱۴ و در جای دیگر با اشاره به مفهوم لیلهٔ‌القدر با تفصیل بیشتری در این‌باره سخن گفته و چنین اظهار داشته است: «چون لیلهٔ‌القدر، لیلهٔ توجه تام ولیّ كامل و ظهور سلطنت ملكوتیه اوست، به توسط نفس شریف ولی كامل و امام عصر هر عصر و قطب هر زمان كه امروز حضرت بقیهٔ‌الله فی‌الارضین، سیدنا و مولانا و امامنا حجهٔ بن الحسن العسكری ارواحنا فداه، است، تغییرات و تبدیلات در عالم واقع شود، پس هر یك از جزئیات طبیعت را خواهد بطئی حركت كند و هریك را خواهد سریع حركت كند و هر رزقی را خواهد توسعه دهد، و هر یك را خواهد تضییق كند، و این اراده، اراده حق است و ظل و شعاع اراده ازلیّه و تابع فرامین الهیّه است.» ۱۵
۵ـ نظارت حضرت مهدی به عملكرد ما
یكی از آموزنده‌ترین نكته‌ها در بحث مهدویت كه اثر تربیتی عمیقی به همراه دارد، آن است كه حضرت مهدی(ع) به طور مستقیم و غیرمستقیم ناظر بر عملكرد ماست. چون در روایات متعدد این مسئله مطرح شده كه اعمال مردم در هفته به انسان كامل و حجت الهی عرضه می‌شود، چه این كه او به عنوان خلیفه خداوند در زمین به طور مستقیم ناظر بر عملكرد انسان‌هاست و در قیامت به عنوان شاهد و گواه نسبت به اعمال انسان گواهی می‌دهد. از جمله در روایتی چنین آمده: «تعرض الاعمال یوم الخمس علی رسول‌الله و علی‌الائمهٔ»۱۶ یعنی اعمال مردم روز پنج‌شنبه بر رسول خدا و ائمه (علیهم‌السلام) عرضه می‌شود.
و در ذیل این آیه كه فرمود: «فكیف اذا جئنا من كل امهٔ بشهید و جئنابك علی هولاء شهیدا»۱۷ یعنی پس چگونه است حالشان آنگاه كه از هر امتی گواهی آوریم، و تو را به آنان گواه آوریم. در روایتی از امام صادق(ع) چنین نقل شده كه فرمود: این آیه درخصوص امت محمد(ص) نازل شده كه در هر عصری امامی از ما اهل بیت شاهد آنها و حضرت محمد(ص) شاهد ماست. ۱۸
این حقیقت به عنوان یكی از زنده‌ترین آموزه‌های مسئله مهدویت در اندیشه امام خمینی به صورت زیبا مطرح شده و ایشان با اشاره به این نكته كه انسان از جهات مختلف تحت مراقبت‌های گوناگون الهی قرار دارد و مأموران الهی به طور دقیق عملكردهای انسان را كنترل و ثبت می‌كنند، درخصوص حضرت مهدی به عنوان یكی از كسانی كه مراقب اعمال ماست و عملكرد بد ما سبب ناخشنودی آن حضرت می‌شود چنین اظهار داشته است: «ببینید كه تحت مراقبت هستید، نامه اعمال ما می‌رود پیش امام زمان (سلام‌الله علیه) هفته‌ای دو دفعه ـ به حسب روایت ـ كه خدای نخواسته از من و شما و سایر دوستان امام زمان سلام‌الله علیه یك وقت چیزی صادر بشود كه موجب افسردگی امام زمان (سلام‌الله علیه) باشد.» ۱۹ و در جای دیگر می‌گوید: «خلاف ما برای امام زمان سرشكستگی دارد، دفاتر را وقتی بردند خدمت ایشان، و ایشان دید شیعه‌های او دارد این كار را می‌كند این ملائكهٔالله كه بردند پیش او دید، سرشكسته می‌شود امام زمان»۲۰
و هم‌چنین در وصیت‌نامه الهی و سیاسی خود به عنوان زنده‌ترین سند كه بیانگر نكته‌های بسیار آموزنده و عمیق است درباره نظارت حضرات ائمه معصومین(ع) بخصوص حضرت مهدی موعود(ع) می‌گوید: «ما مفتخریم كه ائمه معصومین از علی بن ابی طالب گرفته تا منجی بشر حضرت مهدی صاحب زمان علیهم الآف التحیّات والسلام كه به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است، ائمه ما هستند.» ۲۱ بی‌تردید طرح این مسئله برای همگان بخصوص عاشقان و شیعیان حضرت مهدی بهترین و مؤثرترین نكته تربیتی را به همراه دارد، زیرا هنگامی كه انسان مؤمن و معتقد در كنار سایر اعتقادات دینی این باور مذهبی را نیز مورد توجه قرار دهد كه نه تنها خداوند از طریق ناظران و مراقبان چون فرشتگان خود بر ما و اعمال ما نظارت نامحسوس دارد، بلكه انسان كامل و امام هر عصر به عنوان خلیفه او نیز به طور نسبتاً محسوس ناظر اعمال انسان است و در این عصر همه رفتارهای ما تحت نظارت مستقیم و غیرمستقیم امام زمان(عج) قرار دارد و حضرت گذشته از آن كه شاهد اعمال ماست در هفته نامه اعمال ما به محضر و حضور او عرضه می‌شود، به طور یقین مواظبت و مراقبت بیشتر خواهد نمود كه عمل خلافی از او سر نزند، و از این رهگذر دل امام زمانش از او نرنجد و تلاش خواهد كرد كه در حضور و محضر او ادب انسانی و اخلاق الهی را مراعات كند و به انجام وظایف بندگی خود پای‌بندی بیشتری داشته باشد. پس این اندیشه و كلام امام خمینی برای همگان بخصوص نسل نواندیش همه جوامع اسلامی پیام زنده و پُرباری به همراه دارد. امید است در عصری كه اخلاق انسانی و دستورات اسلامی از سوی فرهنگ مهاجم استكبار جهانی شدیداً مورد تهدید قرار گرفته طرح این‌گونه حقایق الهی آنهم در قالب اندیشه و كلام مصلح بزرگ معاصر حضرت امام خمینی مفید و نجات‌بخش واقع شود.۶ـ مهدی پرچمدار توحید و رهایی
همچنان كه عنایت و لطف الهی اقتضاء می‌كند اشخاصی در میان بشر پدید آیند وظایف انسان را درباره توحید و یگانه‌پرستی و سایر تكالیف الهی از طریق وحی دریافت كنند و به مردم تعلیم دهند، همچنین ایجاب می‌كند كه حقایق و معارف وحی همواره در میان مردم محفوظ بماند و افرادی پیوسته وجود داشته باشند كه دین خدا نزد آنها محفوظ باشد و در وقت مصلحت به طور كامل احكام خدا در زمین اجرا شود. ۲۲ در میان آورندگان وحی، ابراهیم خلیل از كعبه ندای توحید سر داد و مقام ختمی مرتبت به عنوان آخرین فرستاده خداوند منادی توحید از كعبه بود و در میان حافظان دین پیامبر خاتم، مهدی موعود به عنوان آخرین سلسله اوصیاء معصوم پیامبر، روزی از كعبه ندای توحید سر خواهد داد و پرچم رهایی انسان را از زیر ظلم و ستم سالاران، برافراشته و آدم و عالم را از بیداد ستمكاران نجات خواهد داد.
«وارث نبوت، امام امت و عصاره خلقت، ولی عصر عجل‌الله تعالی فرجه الشریف است.»
«همان‌طور كه رسول اكرم به حسب واقع، حاكم بر جمیع موجودات است، حضرت مهدی همان‌طور حاكم بر جمیع موجودات است»
این مسئله نیز همانند سایر مسائل در اندیشه امام خمینی به صورت بسیار دل‌انگیز مطرح شده و درباره آن گفته است: «ابراهیم خلیل در اول زمان و حبیب خدا و فرزند عزیزش مهدی موعود روحی فداه در آخر زمان از كعبه ندای توحید سر دادند و می‌دهند... مهدی منتظر در لسان ادیان و به اتفاق مسلمین از كعبه ندا سر می‌دهند و بشریت را به توحید می‌خواند.» ۲۳
در جای دیگر به عنصر دادگری و نجات‌بخش بودن حضرت تكیه نموده و می‌گوید: «آخرین ذخیرهٔ امامت حضرت بقیهٔ‌الله ارواحنا فداه و یگانه دادگستر ابدی و بزرگ پرچمدار رهایی انسان از قیود ظلم و ستم استكبار سلام بر او و سلام بر منتظران واقعی او، و سلام بر غیبت و ظهور او، و سلام بر آنان كه ظهورش را با حقیقت درك می‌كنند و از جام هدایت و معرفت او لبریز می‌شوند.» ۲۴
امام در این كلام گذشته از جنبه سیاسی به جنبه معنوی و الهی وجود مقدس حضرت مهدی اشاره كرده و بر شئون مختلف وجودی آن حضرت درود فرستاده است و این به جهت آن است كه غیبت آن حضرت همانند ظهورش پربركت، نجات‌بخش است و مؤثر است، زیرا وظیفه امام تنها بیان صوری معارف و راهنمایی ظاهری مردم نیست و امام چنان كه وظیفه راهنمایی صوری مردم را به عهده دارد هم‌چنان ولایت و رهبری باطنی اعمال را عهده‌دار است و اوست كه حیات معنوی مردم را تنظیم می‌كند و حقایق اعمال را به سوی خدا سوق می‌دهد. بدیهی است كه حضور و غیبت جسمانی امام در این‌باره تفاوت ندارد، و امام از راه باطن به نفوس و ارواح مردم اشراف دارد اگرچه از چشم جسمانی آنها مستور است به همین دلیل وجودش پیوسته لازم است گرچه زمان ظهور آن حضرت تاكنون فرا نرسیده است. ۲۵ و به جهت آن كه همه حالات و شئون وجودی حضرت بقیهٔ‌الله به نحوی برای عالم و آدم بركت آفرین است در زیارت آن حضرت گفته می‌شود: «السلام علیك حین تقوم، السلام علیك حین تقعد، السلام علیك حین تَقَرءُ و تبیّن، السلام علیك حین تصلّی و تقنت، السلام علیك حین تركع و تسجد، السلام علیك حین تُصبح و تُمسی.»۲۶
یعنی «سلام بر تو وقتی كه قیام و ظهور می‌نمایی، و وقتی كه در پردهٔ غیب می‌نشینی، سلام بر تو هنگامی كه كتاب خدا را می‌خوانی و حقایق آن را بیان می‌داری، سلام بر تو هنگامی كه نماز می‌گذاری و قنوت می‌خوانی، سلام بر تو به وقتی كه ركوع و سجده بجا می‌آوری، سلام بر تو به هنگامی كه صبح و عصر داری.»
امام خمینی در جای دیگر از حضرت مهدی به عنوان تنها كسی یاد نموده كه آرمان توحید تمام انبیاء و سفیران الهی بدست او تحقق خواهد یافت و مایه نجات آدم و عالم كه هدف اساسی بعثت انبیاء بوده است خواهد شد. لذا می‌گوید: «تحقق بخش غایت بعثت انبیاء حضرت خاتم الاوصیاء و مفخر الاولیاء حجهٔ‌بن حسن العسكری، بزرگ شخصیتی كه برپاكنندهٔ عدالتی است كه بعثت انبیاء علیهم‌السلام، برای آن بود... ابرمردی كه جهان را از شر ستمگران و دغلبازان تطهیر می‌نماید و زمین را پس از آن كه ظلم وجود آن را فراگرفته، پر از عدل و داد می‌نماید و مستكبران جهان را سركوب و مستضعفان جهان را وارثان ارض می‌نماید.» ۲۷
۷ـ حضرت مهدی ذخیره خداوند در زمین
بی‌تردید بشر از روزی كه در بستر زمین قرار گرفته است همواره آرزوی یك زندگی اجتماعی همراه با سعادت و آسایش را داشته و دارند، و به امید رسیدن چنین روزی لحظه‌شماری می‌كند و بر اساس تحلیل فلسفی اگر این خواسته انسان تحقق عینی و خارجی نمی‌داشت و در حد یك آرمان دست‌نیافتنی بود هرگز چنین آرزو و امید همگانی در نهاد بشر نقش نمی‌بست چنان كه اگر غذایی نمی‌بود گرسنگی هم نبود و اگر آبی وجود نمی‌داشت تشنگی تحقق نمی‌گرفت، پس معلوم می‌شود به حكم ضرورت و جبر تكوینی آینده جهان روزی را به خود خواهد دید كه در آن روز جامعه بشری به آرزوی خود برسد و در كنار هم در صلح و صفا با هم‌زیستی مسالمت‌آمیز همراه با معنویت و غرق در فضیلت و كمال زندگی نماید. این حقیقت بدست توانای انسانی كه از او در معارف دینی به مهدی و قائم آل محمد(ص) یاد شده عینیت می‌یابد۲۸ و به این دلیل امام خمینی از حضرت مهدی به ذخیره خداوند برای بشر یاد نمود و گفته است: «خودمان را مهیا كنیم از برای آمدن آن حضرت، من نمی‌دانم، اسم رهبر روی ایشان بگذاریم، بزرگتر از این است، نمی‌توانیم بگوییم كه شخص اول است، برای این كه دومی در كار نیست، ایشان را نمی‌توانیم ما با هیچ تعبیری تعبیر كنیم. الّا همین كه مهدی موعود است، آنی است كه خدا ذخیره كرده است برای بشر.» ۲۹
در جای دیگر با تفصیل بیشتر بحث كرده و می‌گوید: «... مهدی موعود سلام‌الله علیه كه خداوند ذخیره كرده است او را... حضرت عدالت را در تمام عالم گسترش می‌دهد و آن چیزی كه انبیاء موفق نشدند، خدای تعالی ایشان را ذخیره كرده است اجرا بكند و همه اولیاء آرزو داشتند لكن موانع اسباب این شد كه نتوانستند اجرا كنند، بدست آن بزرگوار اجرا بشود، این كه او را طول عمر داده برای همچو معنایی بعد از انبیاء و اولیای بزرگ مهدی موعود یك موجودی است كه ذخیره شده است برای یك همچو مطلبی»۳۰ بنابراین مهدی موعود تنها فردی است كه برای تحقق آرمان و آرزوی دیرین بشر ذخیره شده و روزی در سایه حكومت و دولت كریمه آن حضرت عالم و آدم در صلح و صفا و آسایش به سر خواهند برد.
۸ـ مهدی مجری عدالت در تمام شئون انسانی
اجرای عدالت جزء اساسی‌ترین اهداف و انگیزه‌های الهی انبیاء و اولیاء و مصلحان الهی در طول تاریخ بوده است و هم‌چنین اجرای عدالت در حكومت عدل‌گستر جهانی نیز به عنوان اصل بنیادین مطرح است و در روایات متعدد بر آن تأكید شده و بزرگان اهل عرفان نیز با استناد به روایات و معارف شهودی خود اظهار داشته‌اند كه خداوند خلیفه‌ای دارد كه روزی ظهور می‌كند و زمین را كه از ظلم و بیداد پُر شده است، از عدل و قسط پُر می‌نماید و اگر از عمر دنیا تنها یك روز باقی بماند، خداوند آن روز را طولانی خواهد كرد تا این خلیفه الهی كه از عترت رسول خدا و از فرزندان فاطمه و هم‌نام پیامبر است ظهور نماید. ۳۱ بنابراین جریان عدالت‌گستری جزء اهداف اساسی دولت كریمه و حكومت جهانی حضرت مهدی است، اما پرسش مهم در این‌باره آن است كه قلمرو این عدالت تا كجاست؟ آیا در سایه دولت كریمه مهدی تنها در بُعد اقتصادی و اجتماعی و مانند آن عدالت اجرا می‌شود یا تمام شئون عالم و آدم به بركت آن عدل كل تعدیل و اصلاح خواهد شد؟
ظاهراً در میان صاحب‌نظران كه درباره عدالت‌گستری حضرت مهدی سخن گفته‌اند، امام خمینی نخستین فردی است كه قلمرو عدالت‌گستری دولت كریمه حضرت مهدی را فراتر از ابعاد «ما مفتخریم كه ائمه معصومین از علی بن ابی طالب گرفته تا منجی بشریت، مهدی صاحب زمان علیهم الآف التحیّات والسلام كه به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است، ائمه ما هستند.»
اقتصادی و اجتماعی و مانند آن كه نوعاً مورد توجه عمومی است، مطرح كرده و اصلاح تمام شئون عالم و آدم را جزء قلمرو عدالت‌گستری آن حضرت خوانده و از این رهگذر روزنهٔ جدیدی برای افراد محقق در مسئله مهدویت گشوده است تا جریان عدالت‌گستری مهدی را با استفاده از متون دینی با این رویكرد نیز مورد تحقیق و تحلیل قرار دهند. امام خود در این‌باره می‌گوید: «قضیهٔ غیبت حضرت صاحب، قضیهٔ مهمی است كه به ما مسائل می‌فهماند، منجمله این كه برای یك همچو كار بزرگی كه در تمام دنیا عدالت به معنای واقعی اجرا بشود، در تمام بشر نبوده كسی الّا مهدی موعود... هر یك از انبیاء كه آمدند برای اجرای عدالت آمدند لكن موفق نشدند حتی رسول ختمی(ص) كه برای اصلاح بشر آمده بود و برای اجرای عدالت آمده بود و برای تربیت بشر آمده بود باز در زمان خودشان موفق نشدند و آن كسی كه به این معنا موفق خواهد شد و عدالت را در تمام دنیا اجرا خواهد كرد نه آن هم این عدالتی كه مردم عادی می‌فهمند كه فقط قضیه عدالت در زمین برای رفاه مردم باشد، بلكه عدالت در تمام مراتب انسانیت، انسان اگر انحرافی پیدا كند، انحراف عملی، انحراف روحی، انحراف عقل، برگرداندن این انحرافات را به معنای خودش. این ایجاد عدالت است در انسان، اگر اخلاق منحرف باشد از این انحراف وقتی به اعتدال برگردد این عدالت در او تحقق پیدا كرده است، اگر در عقاید انحرافاتی باشد برگرداندن آن عقاید كج به عقیده صحیح و صراط مستقیم، این ایجاد عدالت است در عقل انسان.» ۳۲
آن‌گونه كه اشاره شد این نحو تفسیر از عدالت‌گستری حضرت مهدی گرچه در متون و روایات به گونه‌ای اشاره شده اما در میان اهل تحقیق و اندیشه به نظر می‌رسد كه حضرت امام خمینی در طرح و یا احیای این حقیقت همانند بسیاری از معارف دیگر مبتكر و پیش‌آهنگ است و شایسته است این اندیشه بلند او سبب شود كه بزرگان اهل تحقیق این مسئله را در مباحث مهدویت بسط و گسترش دهند.۹ـ مفهوم انتظار
یكی از مهمترین مسائل مهدویت كه در اندیشه امام خمینی به صورت زنده و كارآمد تجلی كرده مسئله انتظار ظهور حضرت مهدی(ع) است. این مسئله كه با تفسیرها و برداشت‌های گوناگون در میان منتظران حضرت مهدی(ع) مطرح است، در اندیشه امام خمینی با تفسیر كاملاً متفاوت ارائه شده است و به دلیل اهمیت آن مورد توجه خاص ایشان بوده است لذا با تفصیل بیشتر و در موارد متعدد درباره آن سخن گفته و با نقد بسیاری از برداشت‌هایی كه نوعاً ناكارآمد و كم‌اثر و یا بعضاً نادرست است، دیدگاه حیات‌بخشی در این‌باره مطرح نموده است كه به چند نمونه از سخنان ایشان اشاره می‌شود: «بعضی‌ها انتظار فرج را به این می‌دانند كه در مسجد، در حسینیه، در منزل بنشینند و دعا كنند و فرج امام زمان (سلام‌الله علیه) را از خدا بخواهند، ... و یك دسته دیگر انتظار فرج را می‌گفتند این است كه ما كار نداشته باشیم به این كه در جهان چه می‌گذرد، بر ملت‌ها چه می‌گذرد، ما تكلیف‌های خودمان را عمل می‌كنیم، برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت بیایند انشاءالله درست می‌كنند، دیگر ما تكلیفی نداریم، تكلیف ما همین است كه دعا كنیم ایشان بیایند و كاری به كار آنچه در دنیا می‌گذرد نداشته باشیم.» ۳۳
در جای دیگر با رد این‌گونه برداشت‌ها می‌گوید: «این منطق اشخاصی است كه می‌خواهند از زیر بار در بروند، اسلام اینها را نمی‌پذیرد، اسلام این را به هیچ چیز نمی‌شمرد، اینها می‌خواهند از زیر بار در بروند، یك چیز درست می‌كنند دو تا روایت از این طرف و آن طرف می‌گردند پیدا می‌كنند... این خلاف قرآن است... اگر صد تا همچو روایت‌هایی بیاید ضربه به جدار می‌شود.» ۳۴
آرمان توحید تمام انبیاء به دست حضرت مهدی (عج) تحقق خواهد یافت.
موضوع «انتظار» مورد توجه ویژه امام خمینی بود و ایشان تلاش كرد تا با نقد برداشت‌های ناصحیح از این موضوع، مفهوم درست آن را كه پاسخگوی انسان معاصر باشد، ارائه دهد.
بدین‌ترتیب حضرت امام خمینی با هرگونه برداشت كه موجب تخدیر مردم از انتظار ظهور شود به شدّت مبارزه كرد و با نقد و نكوهش كسانی كه اندیشه‌ها و برداشت‌های ناصواب از انتظار حضرت مهدی(عج) ارائه می‌دهند و از خود سلب مسئولیت می‌كنند و همه مسئولیت‌ها را متوجه امام زمان و محول به آن حضرت می‌نمایند، می‌گوید: «یك عدهٔ دیگری بودند كه می‌گفتند كه هر حكومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود این حكومت باطل است و برخلاف اسلام است، آنها مغرور بودند، آنهایی كه بازیگر نبودند، مغرور بودند به بعضی روایاتی كه وارد شده است بر این امر كه هر عَلَمی بلند شود قبل از ظهور حضرت، آن عَلَم عَلَم باطل است، آنها خیال كرده بودند كه نه هر حكومتی باشد. در صورتی كه آن روایات [اشاره دارد] كه هركس عَلَم مهدی به عنوان مهدویت بلند كند، حالا ما فرض می‌كنیم كه یك همچو روایاتی باشد آیا معنایش اینست كه از ما دیگر تكلیف ساقط است؟ این خلاف ضرورت اسلام، خلاف قرآن است ... شاید الآن هم بسیاری باور كنند كه نه حكومت نباید باشد و زمان حضرت صاحب بیاید، و هر حكومتی در غیر زمان حضرت باطل است، این یعنی هرج و مرج، ما، درستش می‌كنیم تا حضرت بیاید.» ۳۵
در مجموع از سخنان حضرت امام بدست می‌آید كه انتظار مورد توجه ویژه ایشان بوده و تلاش كرده با نقد برداشت‌های ناصحیح از مسئلهٔ انتظار، مفهوم درست و تفسیر زنده و كارآمد كه بتواند پاسخ‌گوی انسان معاصر باشد ارائه دهد. امام ضمن بیانی مبسوط می‌گوید: «در بعضی روایات هست كه یكی از چیزهای مستحب این است كه مؤمنین در حال انتظار اسلحه هم داشته باشند، اسلحه مهیا، نه این كه اسلحه را بگذارند كنار و بنشینند منتظر، اسلحه داشته باشند برای این كه با ظلم مقابله كنند با جور مقابله كنند، تكلیف است، نهی از منكر است بر همه ما تكلیف است. باید مقابله كنیم با این دستگاههای ظالم خصوصاً دستگاههایی كه با اساس مخالفند.» ۳۶ بازن چی می‌فرماید: «ما باید فراهم كنیم كار را فراهم كردن اسباب این است كه كار را نزدیك بكنیم كار را همچو بكنیم كه مهیا بشود عالم برای آمدن حضرت.» ۳۷
بی‌تردید این تفسیر از انتظار ظهور حضرت مهدی(عج) كه در اندیشه و كلمات امام خمینی مطرح شده آن‌گونه كه خود اشاره كرده است با روح و حقیقت اسلام سازگارتر است، زیرا انتظار ظهور به عنوان یك آموزهٔ دینی و مذهبی باید بگونه‌ای طرح و تفسیر شود كه روحیّه تحرك، پویایی در جهت تكامل معنوی، احیای معارف و دستورات آسمانی و نشر حقایق دینی و زمینهٔ عمل به آموزه‌های مذهبی را در میان افراد جامعه بیشتر ایجاد كند و مردم را به سوی زندگی همراه با معنویت سوق دهد و حیات دینی و معنوی را در كالبد فرد و جامعه تزریق نماید، چون اسلام دین زندگی و حیات در ابعاد مختلف آن است لذا فرمود: «یا ایها الذین امنوا استجیبوا لله و لرسوله اذا دعاكم لما یحیكم»۳۸ یعنی ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فراخواندند كه به شما حیات می‌بخشد، آنان را اجابت كنید و مسئله انتظار نیز در قاموس اسلام بخصوص مذهب شیعه جزء زنده‌ترین آموزه‌های الهی است كه در انسان امید به آیندهٔ برتر و حیات متعالی‌تری را نوید می‌دهد و این حقیقت را از تفسیر امام خمینی از جریان انتظار بخوبی می‌توان دریافت كرد. پس به جرأت می‌توان گفت در اندیشه امام خمینی موضوع مهدویت همانند بسیاری از حقایق دیگر اسلام، زنده، حیات‌بخش و نویددهنده مطرح شده است. روحش شاد، اندیشه‌اش پاینده و انقلابش پایدار باد.

محمدامین صادقی اُرزگانی
منابع و مأخذ:
۱. اصول كافی، كتاب الحجهٔ باب ان‌ الارض لاتخلو من حجهٔ، ج ۱، ص ۲۵۲، حدیث ۱۰، نشر مؤسسه تحقیقات و انتشارات نور، بی‌تا، بی‌جا.
۲. همان، حدیث ۱۲، ص ۲۵۳.
۳. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام خمینی)، ص ۳۱۶، ج ۱۷، نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، سال ۱۳۷۸ ش.
۴. دیوان امام، (با شرح و تفسیر قادر فاضلی)، ص ۴۹، نشر فضیلت علم، بی‌جا، چاپ اول، ۱۳۷۱ ش.
۵. عزیزالدین نسفی، انسان كامل، ص ۷۴، نشر كتابخانه طهوری، تهران ۱۳۷۷ ش.
۶. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۱۲، ص ۴۲۳.
۷. همان، ج ۸، ص ۳۲۸.
۸. همان، ج ۹، ص ۲۴.
۹. قاسانی، عبدالرزاق، شرح فصوص‌الحكم، فص شیشیه، ص ۴۳، نشر بیدار، قم ۱۳۷۰ ش.
۱۰. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۲۰، ص ۲۴۹.
۱۱. اصول كافی، ج ۱، كتاب حجهٔ باب شأن سوره قدر، حدیث ۶، ص ۳۶۴.
۱۲. سوره قدر، آیه ۳.
۱۳. حسن‌زاده آمل، انسان در قرآن، ص ۲۴۴، نشر الزهرا، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۴. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام) ج ۱۹، ص ۲۸۵.
۱۵. امام خمینی، آداب الصلوهٔ، ص ۳۲۷، نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ ۶، خرداد ماه ۱۳۷۸ ش.
۱۶. مجلسی محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲۳، باب ۲۰، حدیث ۳۸، ص ۳۴۵، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت ۱۴۰۳ ق.
۱۷. سوره نساء، آیه ۴۱.
۱۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲۳، باب ۲۰، حدیث ۱، ص ۳۳۶.
۱۹. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۸، ص ۳۹۱.
۲۰. همان، ج ۸، ص ۴۲۳.
۲۱. همان، ج ۲۱، ص ۳۹۶.
۲۲. علّامه طباطبائی، شیعه در اسلام، دفتر انتشارات اسلامی، قم ۱۳۷۳ ش.
۲۳. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۱۸، ص ۸۷.
۲۴. همان، ج ۲۱، ص ۳۲۵.
۲۵. علامه طباطبائی، شیعه در اسلام، ص ۱۵۲.
۲۶. مفاتیح‌الجنان، زیارت صاحب‌الامر ۴، ص ۹۲۴، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۷۷ ش.
۲۷. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۱۴، ص ۴۷۲.
۲۸. علامه طباطبائی، شیعه در اسلام.
۲۹. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۲۱، ص ۳۲۵.
۳۰. همان، ج ۱۲، ص ۴۸۲.
۳۱. محیی الدین عربی، فتوحات مكیه، ج ۳، باب ۳۶۶، ص ۳۲۷، نشر صادر، بیروت، بی‌تا.
۳۲. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۱۲، ص ۴۸۲.
۳۳. همان، ج ۲۱، ص ۱۳.
۳۴. همان، ج ۳، ص ۳۴۰.
۳۵. همان، ج ۲۱، ص ۱۷.
۳۶. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۲۱، ص ۱۴.
۳۷. همان، ج ۲۱، ص ۱۷ ـ ۱۴.
۳۸. سوره انفال، آیه ۲۳.

منبع : مجله حضور