تکیه شهر

شواهد زیادی در تاریخ می‌توان یافت که نشان می‌دهد تهرانی‌ها از زمان‌های قدیم از ارادتمندان اهل بیت(س) بوده‌اند، ازجمله این شواهد می‌توان تکیه‌های تهران را نام برد. تکیه هرچند سابقه‌ای دیرین در حوزه تمدن اسلا‌می دارد اما در تهران به‌ویژه از زمانی که به‌عنوان پایتخت انتخاب شد، تکیه به‌عنوان محلی برای نگهداری ابزار و وسایل عزاداری مانند پرچم، تاق شال، تمثال و ظروف و وسایل لا‌زم و محل برگزاری مراسم آیینی در طول سال مانند ماه رمضان، سوگواری پیشوایان دین و به ویژه سوگواری‌های ماه محرم و اجرای تعزیه بوده است. همزمان با گسترش تهران و شکل‌گیری محلا‌ت، تکیه‌ها نیز شکلی محلی به خود می‌گیرند. در آستانه مشروطیت در تهران از بیش از ۵۰ تکیه نام برده‌اند که عمده‌ترین تکایا محلی بوده‌اند از قبیل تکایای نوروزخان، زنبورک‌خانه، سرپولک، اولا‌دجان، هفت‌بند و... شکل‌گیری شیوه‌های جدید تجارت و مشاغل و گروه‌بندی آنها به تشکیل تکیه‌هایی با کارکرد صنفی می‌انجامد از قبیل تکیه زرگرها، حلبی‌سازها و...
روند مهاجرت‌پذیری تهران باعث پیدایش شکل دیگری از تکایا شد که اهالی یک شهر که در تهران سکونت داشتند آن را تشکیل دادند، از قبیل تکیه قمی‌ها، تکیه کرمانی‌ها و...
بعدها تکیه‌های موقت نیز همزمان با ایام سوگواری در گوشه و کنار خیابان‌های شهر برپا می‌شدند.با گسترش تهران و افزایش تکیه‌ها، هیئت‌‌های دینی گسترده‌ای نیز در محلا‌ت به‌وجود آمدند. قدیمی‌ترین تکیه باقیمانده از تهران قدیم <تکیه نیاوران> است که در حقیقت تکیه تابستانی بوده. در سال‌های تلا‌قی تابستان و محرم این تکیه رونق بسیاری پیدا می‌کرد. در این تکیه تصویرهایی از برخی چهره‌های نقاشی قهوه‌خانه‌ای ایران نیز دیده می‌شود. اهمیت تکیه‌ها و هیئت‌ها در زندگی مردم شهرها به اینگونه مراسم خلا‌صه نمی‌شد و در بسیاری از حوادث مهم ۱۵۰ سال اخیر نقش داشته‌اند. ‌ در واقع این هیئت‌ها و دسته‌ها همزمان با نقش مذهبی، نقشی اجتماعی نیز داشتند و مانند یک نهاد اجتماعی عمل می‌کردند. مراسم نوحه‌خوانی و سینه‌زنی این هیئت‌های محلی و صنفی و قومی ‌در روزها و شب‌های محرم و به‌خصوص دو روز عاشورا و تاسوعا همزمان که عزاداری برای سالا‌ر شهیدان حضرت امام حسین(ع) و عرض ارادت به اهل بیت پیامبر بود، نشان انسجام اجتماعی نیز بود. جالب اینجا است که این هیئت‌ها محدود به مسلمانان نبود و پیروان ادیان دیگر نیز در تکایا و هیئت‌های عزاداری حضور داشتند و در روزهای عزاداری به بقیه مردم می‌پیوستند. اگر بخواهیم از تاثیرات دیگر این هیئت‌ها یاد کنیم باید به نقش این هیئت‌ها در حوادث مهم سیاسی معاصر اشاره کنیم. این هیئت‌ها هم در حوادث قبل و بعد مشروطه نقش مهمی ‌داشتند و هم حوادث انقلا‌ب اسلا‌می‌ و بسیاری از حرکت‌های مردمی ‌از همین هیئت‌ها آغاز شده است.در کنار این هیئت‌ها، تعزیه نیز به عنوان یکی از آیین‌های ایرانی - اسلا‌می ‌ضمن اینکه نشانه ارادت مردم به اهل بیت است، جنبه‌هایی از هنر ایرانی نیز در آن دیده می‌شود و به اعتباری برخی از پژوهشگران شیوه اجرایی آن را دارای ریشه‌ای ایرانی می‌دانند. آشنایی ایرانیان با تئاتر جدید به این منتهی شد که ناصرالدین‌شاه با تاسیس <تکیه>‌ای بزرگ در تهران موافقت کرده و به این صورت تکیه دولت تاسیس شد. در این تکیه در روزهای محرم عزاداری برپا می‌شد و اجرای تعزیه صورت جدی‌تری به خود می‌گرفت. در نهضت مشروطه نیز هیئت‌های مذهبی و تعزیه نقشی مهم ایفا می‌کردند اما پس از نهضت مشروطه در دوره پهلوی، اول برگزاری تعزیه ممنوع شد. الگوی رفتاری رضاشاه در این زمینه آتاتورک رئیس‌جمهور ترکیه بود. آتاتورک پیش از رضاشاه برای استفاده از تکایا در آن کشور که به صوفیه اختصاص داشت محدودیت‌هایی درنظر گرفته بود. اما مردم به خاطر علا‌قه‌ای که به اهل بیت داشتند، دور از چشم حکومت آن را برگزار می‌کردند و اگرچه تعزیه به شکل مردمی ‌اجرا می‌شد و در محرم و صفر تعزیه‌های زیادی اجرا می‌شد اما به شکل محلی بود و از تعزیه قاعده‌مند و سراسری به شکلی که در دوره قاجار اجرا می‌شد خبری نبود تا دوره معاصر‌ که بار دیگر تعزیه‌ها رونق یافتند. پیش از انقلا‌ب اسلا‌می ‌همزمان با جشن‌های ۲۵۰۰ ساله تلا‌ش‌هایی صورت گرفت تا تعزیه به‌عنوان هنری بومی ‌احیا شود اما به خاطر اینکه در این حرکت روح تعزیه که همانا عزاداری و ابراز ارادت به امام حسین(ع) و اهل بیت است، نادیده گرفته شده بود به حرکتی جدی و پیوسته منجر نشد. پس از انقلا‌ب اسلا‌می ‌با توجهی که به تعزیه می‌شد، توجه هنرمندان نیز به این موضوع جلب و به شکلی جدی‌تر پی گرفته شد. برگزاری آیین‌ها و در کنار آن مطالعات و تحقیقات پژوهشگران جنبه‌هایی تازه و هنرمندانه از تعزیه را پیش چشم ما قرار داد. در نمایش مدرن امروز فاصله صحنه نمایش از مخاطب کم شده است و در برخی از تئاتر‌ها صحنه به شکلی مدور در میان مخاطبان قرار می‌گیرد، چنانکه در تعزیه نیز تعزیه‌گردانان و تعزیه‌خوانان در میان تماشاگران قرار می‌گیرند و رابطه‌ای بی‌واسطه با مخاطب برقرار می‌کنند و حتی در بسیاری از موارد مخاطبان خود به بخشی از بازیگران در تعزیه تبدیل می‌شوند و فاصله بین بازیگر و مخاطب از بین می‌رود. از سوی دیگر نوعی فاصله‌گذاری هم در تعزیه وجود دارد که در تئاتر‌های مدرن نیز دیده می‌شود. مثلا‌ کسی که نقش شمر را ایفا می‌کند، خود نیز گاهی از نقش شمر بیرون آمده و با مردم برای امام حسین(ع) عزاداری می‌کند. ‌ نکته جالب اینجا است که تعزیه نخست توجه پژوهشگران خارجی را برانگیخت اما امروز برخی از هنرمندان تئاتر در ایران مانند بهرام بیضایی و محمد رحمانیان به امکانات هنری تعزیه پی برده‌اند و از خصوصیات آن در نمایش‌های خود استفاده می‌کنند. ‌ همچنین هنرمندانی تلا‌ش کرده‌اند اجراهایی جذاب و همراه با نوآوری از تعزیه ارائه دهند که می‌توان به حسین مسافرآستانه و مهدی متوسلیان اشاره کرد. در دوره گذشته همایش آیین‌هایی عاشورایی تاسیس شد که خوشبختانه تاکنون همه‌ساله تداوم یافته است. در همان ایام کوشش‌هایی برای ثبت تعزیه به‌عنوان یک شیوه بدیع هنری ایرانی در یونسکو صورت گرفت و برای معرفی تعزیه از ناصر تقوایی خواسته شد تا فیلمی‌ مستند درباره آن بسازد که این مستند زمینه‌ساز ساختن اثری دیگر با نام <تمرین آخر> از همین کارگردان شد و در همان همایش به نمایش درآمد. او پس از ساختن فیلمی کوتاه که بسیار تاثیرگذار است، به نکته‌ای درباره تعزیه اشاره کرد، او گفته بود: <تعزیه برای من مکاشفه‌ای جدید بود چون به هنری ناب و اصیل وارد می‌شدم که مستقل از تئاتر و سینما است.> او همچنین گفته بود: <ما در تعزیه بازیگران فوق‌العاده‌ای داریم، یکی از ویژگی‌های آنان این است که می‌توانند نقش‌های متفاوت تعزیه را بازی کنند.> مرحوم ‌هاشم فیاض در فیلم تقوایی نقش معین‌البکا را برعهده داشت. برای تجلیل از ده‌ها سال تلا‌ش مرحوم فیاض جایزه ویژه‌ای به ایشان تعلق گرفت. مرحوم فیاض در همان جلسه اصرار داشت که عدم رونق این شیوه نمایش ناشی از نبودن جای مناسب و ثابت برای فعالیت‌های آن است. به نظر او، ساخت یک سالن با امکانات لا‌زم برای این قبیل آثار می‌توانست راهگشای حل بسیاری از مشکلا‌ت موجود برای استفاده از ظرفیت‌های این هنر با توجه به شرایط امروز باشد. اینک هاشم فیاض از میان ما رفته است و گنجینه گرانبهای او شامل صدها نوع شمشیر و کلا‌ه‌خود، زره و نقاب، تمثال و صورتک و پرچم و کتاب و متن تعزیه باقی مانده است. این مجموعه می‌تواند پایه اصلی موزه تعزیه و نمایش‌های آیین ایران باشد. اکنون که بحث درباره بنای ضلع جنوبی شهر در میان است و بنا بر تغییر نقشه و تناسب آن با بنای تئاترشهر است، می‌توان این آرزو را به واقعیت نزدیک کرد و این فضا را به ساختن بنایی باشکوه و درخور برای اجرای تعزیه اختصاص داد. این بنا را می‌توان به اعتبار همسایگی‌اش با تئاتر شهر تکیه شهر نام گذاشت. ‌ این بحث در شورای شهر هم مطرح شده و فضاهایی نیز پیشنهاد شده که یکی از آنها محل سابق حزب جمهوری اسلا‌می است. پیشنهاد دیگری هم از سوی فرهنگستان هنر مطرح شده است که این بنا می‌تواند در کنار موسسه فرهنگی و هنری صبا باشد. در گفت‌وگویی که درباره این موضوع چندی پیش با یکی از اعضای برجسته فرهنگستان هنر داشتیم از ساختن چنین بنایی استقبال و برای طراحی آن اعلا‌م آمادگی شد. تاسیس این بنا در کنار اقداماتی همچون گسترش پژوهش‌های مربوطه، ادامه تلا‌ش‌ها برای ثبت بین‌المللی تعزیه و ایجاد یک رویداد دائمی می‌تواند به حفظ و تقویت این هنر بومی کمک کند.

احمد مسجدجامعی

منبع : روزنامه اعتماد ملی