چشم‌انداز صنعت دخانیات

بهبود تکنولوژی‌ تولید محصولات دخانی در کشورهای در حال توسعه که با هزینه پایین نیروی کار همراه است، می‌تواند مزایای قابل توجهی برای تولید و صادرات محصولات دخانی این کشورها فراهم آورد.‌
طی دهه‌های اخیر، تغییرات گسترده‌ای در الگوی تقاضا، تولید و تجارت تنباکو و سیگارت ایجاد شده است.
میزان تقاضای تنباکو طی سال‌های ۱۹۷۰ تا ۲۰۰۵، به طور متوسط سالانه ۲ درصد رشد داشته و از ۲/۴ میلیون تن در سال‌های آغازین دهه ۱۹۷۰ به ۵/۶ میلیون تن در سال ۲۰۰۰ و سپس به حدود ۷/۶ میلیون تن در سال ۲۰۰۵ رسیده است. در سال ۲۰۰۵ حدود ۵/۴ میلیون تن از ۵/۶ میلیون تن تقاضای موجود، به کشورهای در حال توسعه اختصاص داشته است. در همین مدت، میزان مصرف تنباکو در کشورهای توسعه‌یافته سالانه ۲/۰ درصد کاهش یافته است، در حالی که طی همین دوره، مصرف تنباکوی کشورهای در حال توسعه ۱/۳ درصد افزایش داشته که بیشترین میزان افزایش تقاضا مربوط به کشور چین بوده است. میزان تقاضای تنباکو این کشور از ۷/۰ میلیون تن در سال ۱۹۷۰ به ۶/۲ میلیون تن در سال‌های نخست دهه ۱۹۹۰ و پس از آن، با اندکی کاهش به ۴/۲ میلیون تن در سال ۲۰۰۵ رسیده است. ‌
گفتنی است، علاوه بر رشد جمعیت، رشد اقتصادی دهه‌های اخیر کشورهای در حال توسعه، از عوامل اصلی افزایش مصرف مواد دخانی در این کشورها به حساب می‌آید. این مسأله سبب شده تا نسبت جمعیت افراد بالغ (۱۵ سال به بالا) که مواد دخانی مصرف می‌کنند نسبت به کل جمعیت از ۵۹ درصد در سال ۱۹۷۵ به ۶۸ درصد در سال ۲۰۰۰ و سپس به بیش از ۷۰ درصد در سال ۲۰۰۵ افزایش یابد. این نسبت در کشورهای توسعه‌یافته با رشد به مراتب ملایم‌تری از ۷۵ درصد در سال ۱۹۷۵ به ۸۱ درصد در سال ۲۰۰۵ رسیده است. این نسبت در سال ۲۰۰۵ برای کل جهان حدود ۷۲ بوده است. ‌
تولید جهانی برگ تنباکو (خشک شده) از ۲/۴ میلیون تن در سال ۱۹۷۰ (با سطح زیر کشت ۸۰/۳ میلیون هکتار) به ۹/‌‌۵ میلیون تن در سال ۲۰۰۰ (با سطح زیر کشت ۱۷/۴ میلیون هکتار) و ۸/۶ میلیون تن در سال ۲۰۰۵ (با سطح زیرکشت ۰۹/‌‌۵ میلیون هکتار) رسیده است. گفتنی است، میزان تولید تنباکو در کشورهای توسعه‌یافته از ۸/‌‌۱ میلیون تن در سال ۱۹۷۰ به ۲/‌‌۱ میلیون تن در سال ۲۰۰۵ کاهش یافته است. اما در کشورهای در حال توسعه از ۵/۲ میلیون تن در سال ۱۹۷۰ به ۶ میلیون تن در سال ۲۰۰۵ رسیده که بیانگر ۱۴۰ درصد رشد می‌باشد. ‌
در حال حاضر حدود ۶۸/۰ میلیون هکتار در کشورهای توسعه یافته و ۴۱/۴ میلیون هکتار در کشورهای در حال توسعه، زیر کشت تنباکو قرار دارد. در این میان، چین با سطح زیرکشتی معادل ۸۸/‌‌۱ میلیون هکتار، به تنهایی ۴۱ درصد تولید جهانی و حدود نیمی از تولید تنباکو کشورهای در حال توسعه را به خود اختصاص داده است. ‌
تولید جهانی سیگارت از دو میلیون و ۹۸۱ هزار تن در سال ۱۹۷۰ به ۵ میلیون و ۹۴۲ هزار تن در سال ۲۰۰۵ بالغ شده است. در همین راستا، تولید سیگارت از نیمه دهه ۱۹۸۰ به سرعت در کشورهای در حال توسعه افزایش یافته است. در واقع، بسیاری از سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی این صنعت که توسط شرکت‌های چندملیتی در کشورهای در حال توسعه انجام شده، موجب افزایش تولید این محصول شده است. در حال حاضر کشورهای در حال توسعه ۶۳ درصد تولید جهانی سیگارت را در اختیار دارند. تولید سیگارت در این کشورها با رشد ۲۸۰ درصدی، از ۹۹۱ هزار تن در سال ۱۹۷۰ به ۳ میلیون و ۷۶۹ هزار تن در سال ۲۰۰۵ رسیده است. ‌
● جانشینان در حال توسعه!‌
در الگوهای تجارت مواد دخانی، طی دهه‌های گذشته تغییرات قابل‌توجهی روی داده است. به طور متوسط، ۲۵ درصد تولید برگ تنباکو در سطح بین‌المللی مورد تجارت قرار می‌گیرد. در این میان، با افزایش صادرات تنباکوی کشورهای در حال توسعه‌‌ای چون برزیل، زیمباوه ومالاوی، برخی از تولیدکنندگان پرسابقه همچون ایالات متحد، کشورهای عضو اتحادیه اروپا و ترکیه در حال از دست دادن سهم خود در بازار صادرات برگ تنباکو هستند. در سال ۲۰۰۵، کشورهای در حال توسعه با یک میلیون و ۳۷۳ هزار تن صادرات تنباکو، حدود ۷۷ درصد صادرات جهانی این محصول را در اختیار داشته‌اند. در سال‌های اولیه دهه ۱۹۷۰، میزان صادرات تنباکو این کشورها ۷۵۱ هزار تن بوده است. واردات تنباکو کشورهای در حال توسعه نیز در سال ۲۰۰۵ معادل ۴۷۰ هزار تن بوده که ۲۱ درصد کل واردات جهانی تنباکو یعنی دو میلیون و ۱۵۱ هزار تن را در بر می‌گیرد. ‌
همچنین میزان صادرات سیگارت در کشورهای در حال توسعه با رشدی قابل توجه از ۱۶ هزار تن در سال‌های نخست دهه ۱۹۷۰ به حدود ۲۰۶ هزار تن در سال ۱۹۹۰ و سپس با رشدی ۱۰۳ درصدی به ۴۱۹ هزار تن در سال ۲۰۰۵ بالغ شده است. این در حالی است که کل صادرات سیگارت دنیا در سال ۲۰۰۵ حدود یک میلیون و ۲۳۷ هزار تن بوده است.
از سوی دیگر، در حالی که کشورهای در حال توسعه در سال ۱۹۷۰ حدود ۳۴ هزار تن سیگارت مورد نیاز خود را از طریق واردات تأمین ‌کرده‌اند، این میزان واردات تا سال ۱۹۹۰ به ۲۰۵ هزار تن و سپس به ۲۵۶ هزار تن در سال ۲۰۰۵ افزایش یافته است. کل واردات جهانی سیگارت در سال ۲۰۰۵ حدود ۵۳۶ هزار تن بوده است که ۲۸۰ هزار تن آن (معادل ۵۲ درصد) به کشورهای توسعه‌یافته اختصاص داشته است. بدین ترتیب، کشورهای در حال توسعه طی سال‌های اخیر بیشتر از آن که سیگارت وارد کنند، آن را صادر کرده‌اند. این کشورها در حال حاضر ۳۳ درصد کل صادرات سیگارت و بیش از ۴۷ درصد واردات این محصول دخانی را در اختیار دارند.
● سناریوهای ۲۰۱۰‌
پیش‌بینی تقاضا، تولید و تجارت مواد دخانی در سال‌های آتی به عوامل متعددی وابسته است. در این میان، سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل FAO(‌‌)، بر مبنای دو سناریوی مختلف، پیش‌بینی‌هایی را برای سال ۲۰۱۰ مواد دخانی ارایه داده است. در سناریوی اول، تغییرات احتمالی در میزان تقاضای مصرف‌کنندگان، روند تولید و تغییر سیاست‌گذاری‌های ملی و بین‌المللی در خصوص سطح تولید، مصرف و تجارت به ویژه با در نظر گرفتن تأثیر کنوانسیون سازمان بهداشت جهانی در مورد کنترل دخانیات، مورد توجه قرار گرفته است. در سناریوی دوم نیز تأثیر سیاست‌های قیمتی و غیرقیمتی دولت‌ها شامل افزایش مالیات‌ها، کاهش حمایت از تولید تنباکو و در نظر گرفتن ممنوعیت‌های تبلیغی و ترویجی برای دخانیات، در نظر گرفته شده است. ‌به گزارش واحد اطلاعات و اخبار ماهنامه <اقتصاد ایران>، نتایج این گزارش حاکی از آن است که میزان تقاضای جهانی تنباکو تا سال ۲۰۱۰ به ۱/۷ میلیون تن بر اساس سناریوی اول و ۴/۶ میلیون تن بر اساس سناریوی دوم خواهد رسید.
البته میزان تقاضای تنباکو در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، دو روند متفاوت را طی خواهد کرد، به طوری که کشورهای توسعه‌یافته در سال ۲۰۱۰ تنها دو میلیون و ۵۰ هزار تن تقاضا برای تنباکو خواهند داشت که ۱۶ درصد کمتر از تقاضای تنباکو آنها در سال ۲۰۰۵ می‌باشد. بدین ترتیب، سهم مصرف تنباکو کشورهای توسعه‌یافته در این سال تنها ۲۹ درصد مصرف جهانی خواهد بود که در مقایسه با سهم ۳۲ درصدی مصرف آنها در سال ۲۰۰۵ کاهش نشان می‌دهد. در همین حال، میزان تقاضای تنباکو کشورهای در حال توسعه با ۱۲ درصد رشد به ۵ میلیون و ۹۰ هزار تن خواهد رسید. در این میان، پیش‌بینی شده حدود ۸۰ درصد افزایش تقاضای تنباکو به کشورهای خاور نزدیک به ویژه چین اختصاص داشته باشد. سهم مصرف تنباکو چین در سال ۲۰۱۰ حدود ۴۳ درصد کل تقاضای تنباکو جهان خواهد بود. ‌
از سوی دیگر، نتایج حاصل از این گزارش حاکی از آن است که میزان مصرف به ازای هر فرد بالغ، روندی کاهنده را طی خواهد کرد. بر اساس سناریوی اول، میزان مصرف به ازای هر فرد ۵/‌‌۱ کیلوگرم در سال و بر اساس سناریوی دوم، حدود ۳/‌‌۱ کیلوگرم خواهد بود که به ترتیب بیانگر ۱۰ و ۲۰ درصد کاهش در مقایسه با سال‌های نخست دهه ۱۹۹۰ می‌باشد. بدین ترتیب، سیاست‌های قیمتی و غیرقیمتی دولت‌ها در کاهش میزان مصرف سرانه تنباکو، دو برابر مؤثرتر خواهد بود.
● تولید و تجارت‌
چشم‌انداز میزان تولید تنباکو تا سال ۲۰۱۰ بر اساس سناریوی اول به بیش از ۱/۷ میلیون تن و بر مبنای سناریوی دوم به ۴/۶ میلیون تن خواهد رسید. بدین ترتیب، بر اساس سناریوی دوم، میزان تولید تنباکو حتی از سطوح تولید سال‌های اولیه دهه ۱۹۹۰ (با سطح تولیدی معادل ۳/۶ میلیون تن)، کمتر خواهد بود. این در حالی است که سهم تولید کشورهای در حال توسعه با روندی صعودی از ۷۶ درصد در سال ۱۹۹۰ به ۸۷ درصد در سال ۲۰۱۰ خواهد رسید. در این میان، چین با بیش از ۶/۲ میلیون تن همچنان بزرگترین تولیدکننده تنباکو در سال ۲۰۱۰ باقی خواهد ماند. بعد از چین، دو کشور هند و برزیل قرار خواهند داشت. در این سال، مالاوی و زیمباوه همچنان بزرگترین صادرکنندگان تنباکو خواهند بود. ‌
صادرات و واردات تنباکو نیز تا سال ۲۰۱۰ با رشد همراه خواهد بود. نرخ رشد سالانه صادرات تنباکو به طور متوسط ۸/۰ درصد بر اساس سناریوی اول و ۶/۰ درصد بر اساس سناریوی دوم در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ خواهد بود که انتظار می‌رود حجم صادرات را به ترتیب به ۲/۲ و ۱۶/۲ میلیون تن در سال ۲۰۱۰ افزایش دهد. در عین حال، حجم واردات با ۷/۰ درصد افزایش سالانه، به ۲/۲ میلیون تن بر مبنای هر دو سناریو خواهد رسید. ‌
از سوی دیگر، فائو )FAO( پیش‌بینی کرده تا سال ۲۰۱۰ از ظرفیت صادرات کشورهای توسعه‌یافته کاسته شده و به ظرفیت واردات آنها اضافه می‌شود. بر عکس، در کشورهای در حال توسعه، شیفت تجارت از واردات به سمت صادرات خواهد بود. در این میان، تولید در کشورهای در حال توسعه همچون برزیل، مالاوی و زیمباوه از لحاظ قیمتی بسیار رقابت‌پذیر خواهد بود. این مسأله منجر به بهبود رقابت‌پذیری آنها با دیگر کشورهای توسعه‌یافته صادرکننده تنباکو خواهد شد.
برای مثال، ارزش قیمتی یک واحد صادرات تنباکو در ایالات متحد بیش از دو برابر قیمت جهانی است که از یک سو بیانگر بالا بودن کیفیت محصول و از سوی دیگر، بالا بودن هزینه تولید در این کشور است. در کل، بهبود تکنولوژی‌های تولید تنباکو و محصولات دخانی در کشورهای در حال توسعه که با هزینه پایین نیروی کار همراه است، می‌تواند مزایای قابل توجهی برای این کشورها در صنعت دخانیات به همراه آورد. در مقابل، هر گونه حمایت از تولید تنباکو نیز می‌تواند وضعیت را به نفع برخی از کشورهای در حال توسعه همچون برزیل، زیمباوه، مالاوی، هندوستان، ترکیه و چین تغییر دهد. ‌
در عین حال، یافته‌های این گزارش حاکی از آن است که سیاست‌گذاری ملی با هدف کاهش مصرف تنباکو، نیاز به تمرکز بر محوریت تقاضا دارد. کاهش میزان تقاضا در کشورهای در حال توسعه در میان‌مدت همانند آنچه که در کشورهای توسعه‌یافته طی سال‌های اخیر دیده شده، با توجه به رشد جمعیت و رشد اقتصادی بالا، چندان آسان نخواهد بود. تنها راهکار موجود، کاهش میزان مصرف از طریق مالیات‌ها و سیاست‌های غیرقیمتی مستقیم می‌باشد.

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران