جغرافیای تاریخی استان ، استان گلستان

استان گلستان محل سكونت اقوام ایرانی از جمله تركمن‌های ایران است كه بخش دیگری از این ایل بزرگ نیز در جمهوری تركمنستان زندگی می‌كنند. در زیر ضمن مرور پیشینه تاریخی تركمن‌ها، به تاریخ شهرهای مهم استان نیز اشاره می‌شود:
نام تركمن نخستین بار در دائره‌المعارف چینی قرن هشتم میلادی آمده است. همچنین تركمن را نام قومی از اقوام زرد پوست ترك زبان دانسته‌اند كه از چندین هزار سال پیش در شمال دریاچه ایسیك گول (بالخاش) در شمال مغولستان زندگی می‌كرده‌اند. در قدیمی‌ترین مأخذ اسلامی در اواخر قرن چهارم هـ.ق از تركمانان نام برده شده است. گفته می‌شود كه جنگجویان اسلام نخستین بار در منطقه‌ اسلامی اسپیجاب (حوضه سیحون) در قصبه‌ای به نام سوران با ‌غزها روبرو شدند. در كتب نویسندگان ایران برای نخستین بار در قرن پنجم هجری قمری به قومی ترك‌نژاد به نام ترك یا تركمانان كه در آسیای مركزی ساكن بوده‌اند، اشاره شده است.
تا قرن چهارم هجری قمری تركمانان كه در مشرق سیردریا تا مسیر سفلای سیر دریا ساكن بودند،‌ به دلیل جنگ‌های داخلی بین اقوام مختلف بر سر دام و مراتع سرسبز و همچنین هجوم اقوام دیگر، به همراه سیل عظیمی از تركان، از سرزمین اجدادی خود جدا شده و به سوی مناطق آباد روی آوردند.
تركمن‌ها در مسیر مهاجرت خود از حاشیه شهرهای بزرگ و آبادی چون سمرقند و بخارا گذشتند. گروهی عازم نواحی دریاچه آرال شدند و نهایتاً به «اورگنج» و از آنجا به سواحل شرقی دریای خزر مهاجرت كردند و در شهرهای آبادی چون دهستان و منقشلان سكنی گزیدند و درگیر مبارزات سختی با سلجوقی‌ها شدند.
طوایف تركمن گوگلان، یُمُرلی و آل علی در جلگه‌های كوپت داغ و بعداً ساریق‌ها، ارساری‌ها و سالُرها در اطراف قوچان و بجنورد از شهرهای خراسان سكنی گزیدند و یموت‌ها به سمت شمال خراسان و رود اترك روی آوردند و در قرن شانزدهم میلادی طوایف تركمن تمام ساحل شرقی خزر تا گرگان را تصرف نمودند. در سال‌های بعد كه از اقتدار شاهان ایران و خوانین خیوه كاسته شد، تركمن‌ها تدریجاً سلطه خود را به طرف شرق تا مرو بسط دادند. بدین گونه این سرزمین در طی چند قرن پهنه تاخت و تاز طوایف «غز» گردید كه توده‌های وسیع آن همراه مغول به ایران آمدند و با گذشتن از این سرزمین، بار دیگر همراه صفویه به ایران بازگشتند و سپس با لشكركشی تیمور به ایران و دیگر كشورهای مجاور،‌ به همراه دیگر ایلات جابه‌جا شدند.
پس از تیمور،‌ سلسله‌های تركمانان قراقویونلو و سپس آق قویونلو به عنوان نیرومندترین گروه‌ها به ترتیب در غرب و شمال ایران و سپس در ایران مركزی و جنوبی ظهور كردند.
صفویه با متحد ساختن طوایف قزلباش و ایجاد همبستگی میان آن‌ها فرمانروای بلامنازع ایران شدند و پس از به قدرت رسیدن صفویه، از آن جا كه طوایف تركمن ایلات شرقی را غارت می‌كردند، شاه‌عباس برای حفظ این ناحیه از مملكت از تاخت و تاز تركمن‌ها و ازبكان، كردهای جنگجو را از ولایت غربی به این سامان كوچ داد و پنج ولایت كردنشین در امتداد كلیه مرزها از استر‌آباد تا چناران به وجود آورد. لیكن كوچ كردها مانع تاخت و تاز تركمن‌ها نشد. چرا كه آن‌ها حریفانی هم زور بودند و هیچ یك از طرفین نمی‌توانستند به فتح نهائی دست یابند و این خطه همچنان درگیر هرج و مرج باقی ماند. با وقع جنگ‌های بین قبیله‌ای از یك سو و یورش خان‌های بخارا و خیوه از سوی دیگر، آشوب مناطق تركمن‌نشین را فرا گرفت.
منازعات فوق همراه با فشارهای امپراطوری‌ روسیه به ویژه در مرزهای جنوب غربی، سبب افزایش سیل مهاجرت تركمن‌ها به نواحی رود گرگان شد و این مهاجرت منجر به جنگ‌هایی بین ساكنان قبلی این نواحی با مهاجمان گردید. بر اثر فشار طوایف یموت كه به تازگی به این نواحی آمده بودند، طوایف گوگلان به سمت كوه‌های گلی داغ رانده شدند. علیرغم مخالفت و نزاع بین تركمن‌ها و همسایگانشان، تركمن‌ها به تدریج تا قره‌سو و شمال خراسان را متصرف شدند. این طوایف كه در غالب اوقات نقش مهمی در تعیین و تغییر حكومت‌های وقت ایفا می‌كردند، به سبب شیوه معیشت عشایری (دامداری و كوچ روی) و نیز غارت همسایگان خود،‌ در اندك زمانی به مهاجمینی بدل می‌شدند كه هر حاكمیتی ناگزیر از مقابله با آن‌ها می‌شد. مأموران سلسله‌ قاجار كه خود به كمك عشایر به ویژه تركمنان به حاكمیت رسیده بودند با دستاویز قرار دادن شكایت مردم با تركمن‌های یكجانشین ظلم و ستم روا می‌داشتند.
جنگ مرو بزرگ‌ترین حادثه سیاسی در تاریخ تركمن‌ها در عصر قاجار به سال 1276 هجری قمری است. تمایل دولت روس به تصرف خانات خیوه، بخارا و نیز تحریكات انگلیس در افغانستان و لشكركشی دولت ایران به منظور گرفتن مالیات و خراج از تركمن‌ها را می‌توان از جمله دلایل شروع این جنگ دانست. تركمن‌ها كه قادر به پرداخت خراج نبودند به كمك خان خیوه ارتش قاجار را شكست دادند و در نتیجه از نفوذ دولت ایران بیش از پیش كاسته شد و این نواحی تحت تسلط تراكمه باقی ماند و تا مدت‌ها بعد از این واقعه، خان‌نشین‌های خیوه به همراهی تركمن‌ها تا ناحیه خراسان می‌تاختند و پس از غارت شهرهای این نواحی، مردم زیادی را به اسارت می‌گرفتند. این تهاجمات را عباس میرزای قاجار با آزاد كردن تعداد زیادی اسیر ایرانی از چنگ تركمن‌ها و به اسیری بردن عده‌ زیادی از آن‌ها پاسخ داد. این لشگركشی دولت مركزی كه با خونریزی توأم بود به آرامش نسبی در منطقه منجر شد.
پیش از آن كه قرن نوزدهم پایان یابد، آخرین تزارهای روس با فتح تاشكند، بخارا، خان‌نشین خیوه و فرغانه، خان‌نشین‌های آسیای میانه را خراج‌گزار روسیه كردند و تنها بخشی از سرزمین تركمن‌ها در كنار مرز ایران باقی ماند. در این زمان دولت روسیه طوایف یموت را كه عمد‌ه‌ترین نیروی تركمن‌ها محسوب می‌شد با دستاویز تأمین امنیت راه‌های تجاری سركوب كرد.
با شكست بزرگ تركمن در سال 1300 هـ.ق،‌ آخرین نقطه تركمنستان و بقیه نواحی شمال خراسان (از دریای خزر تا رود تجن) به امپراطوری روسیه منضم گردید. امضاء‌ قرارداد تحدید مرز آخال (1301 هـ.ق) بین دولت‌های ایران و روس، مرز میان دو كشور را از روی نشانه‌های جغرافیایی تعیین كرد و زندگی تركمن‌ها را كه در آن هنگام در دو طرف مرز به امر كوچ مشغول بودند، مختل نمود.
با تحدید مرزها، تركمنان حالت مردمی را یافتند كه به دو دولت مالیات می‌دادند و در یك سو بخشی از خانواده و در سوی دیگر احشام و چوپانان تركمنی زندگی می‌كردند.
تركمن‌ها كه نمی‌خواستند مالیاتی به دولت روسیه بپردازند به ایران مهاجرت نمودند،‌ اما در این جا نیز با حكومت ایران كه مایل به جمع‌آوری مالیات و محدود كردن قدرت نظامی و پایان دادن به اغتشاشات تركمن‌ها بود،‌ مواجه شدند. با این همه، گرچه پس از تحدید مرزها، تركمن‌های اترك و گرگان رسماً ایرانی محسوب می‌شدند، اما چنین می‌گفتند كه هیچ ایرانی از مرز قلمروی آنان نمی‌‌گذرد، مگر این كه ریسمانی به گردن داشته باشد.
در جریان نهضت مشروطیت، در عرصه نبرد مشروطه‌خواهان و مستبدان، تركمانان در صف مستبدان و مخالفین مشروطه قرار گرفتند و به غارت شهرها و روستاهای طرفدار انقلاب پرداختند. محمدعلی میرزا - پادشاه قاجار - كه بر ضد مجلس و مشروطه دست به كودتا زده بود،‌ پس از بركناری، در میان تركمن‌ها همدستانی یافت و آن‌ها نیز به امید غارت و گسترش نفوذ خود به ولایات همجوار، با او همراه شدند كه با شكست تركمن‌ها و پیروزی قوای مجاهدین مشروطه‌خواه، تركمن‌ها به سرزمین‌های محل سكنای خود عقب‌نشینی كردند.
در دسامبر 1916 میلادی، سپاهیان روس با آتش و شمشیر در ادامه تعقیب تركمن‌های ساكن آسیای میانه كه دست به شورش زده بودند، از ولایت استر‌آباد گذشته و بی‌رحمانه یموت‌ها و زنان و كودكانشان را سركوب كردند. حكومت ایران كه قادر به برخورد با این مداخله نظامی روسیه نبود،‌ در مقابل تصرف این نواحی و نیز برخوردهای نظامی عكس‌العمل نشان نداد و این نواحی عملاً به دست روس‌ها افتاد.
پس از انقلاب اكتبر (1917 م) در روسیه، حكومت شوروی در سال (1918 م) سپاهیان روس را از ایران خارج كرد و مناطق اشغالی را به دولت ایران باز گرداند.
تركمن‌ها را در طول تاریخ سراسر جنگ و ستیز، از آن هنگام كه در متن‌های تاریخی برای نخستین بار نام آن‌ها ذكر شده، همه حكومت‌ها (حتی آن‌ها كه خود تركمن بودند) پس از به قدرت رسیدن سركوب كرده‌اند. آن‌ها سال‌ها بین دو مرز ایران و شوروی سابق در حال رفت و آمد بودند و عملاً در تابعیت هیچ كدام قرار نداشتند، گاه خراج‌گذار این دولت‌ها بودند و گاه مردم ساكن آن نواحی را غارت كرده و آنان را به عنوان برده خرید و فروش می‌كردند. تركمن‌ها در میان خود نیز با دشمنی، جنگ و ستیز پایان‌ناپذیری بر سر چراگاه روبرو بودند. دشمنی بین آتابای‌ها و گوگلان‌ها، آتابای‌ها و جعفربای‌ها، تكه‌ها با گوگلان‌ها و ... پایان‌ناپذیر به نظر می‌رسید. این منازعات تا زمانی كه اقدامات حكومت ایران یعنی گسیل ارتش به سوی تركمن‌های یموت و گوگلان در سال 1303 هـ.ش به آخرین شورش تركمن‌ها انجامید، ادامه داشت. در این شورش، تركمن‌ها در پی كسب استقلال و سرزمین‌های تركمن‌نشین بودند كه این امر به اتحاد تمامی قبایل تركمن (یموت و گوگلان) منجر شده بود. از آن رو قبایل تركمن كه قرن‌ها بر سر آب و مرتع دام با یكدیگر درگیر بودند دشمنی را كنار نهادند و به منظور ایجاد خودمختاری در نواحی تركمن‌نشین، به نفاق بین ایل‌ها و طوایف پایان دادند. با این همه، علیرغم قدرت نظامی قابل توجه تركمن‌ها، دولت مركزی ایران در سال 1304 هـ.ش با روش‌های مختلف و حمله نظامی و استفاده از سلاح‌های مدرن و تحریم اقتصادی، آن‌ها را سركوب كرد. عده‌ای از سران شورشی اعدام شدند و گروهی به آن سوی مرزها گریختند. حكومت مركزی سركوب خود را با سوزاندن آلاچیق‌ها و تخته قاپو كردن تركمن‌ها تسریع كرد. گرچه با آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط متفقین و تضعیف دولت مركزی، فرصتی كوتاه به دست آمد و گروهی از تركمن‌ها نیز به زندگی كوچ‌نشینی روی آوردند، اما دوران آن كوتاه بود و با قدرت‌گیری مجدد دولت پایان گرفت. سرانجام فشارهای حكومت بر تركمنان تعدیل یافت و به سبب جاذبه‌های اقتصادی و كشاورزی بعد از اصلاحات ارضی (سال 1341 هـ.ش) گروهی از تركمن‌ها به كشت و زرع و عده‌ای به شهرها روی آوردند. با شروع انقلاب اسلامی در سال 1357، ضمن ایجاد پاره‌ای ناآرامی‌ها، تركمن‌ها نیز به جنبش سراسری پیوستند و نقش قابل توجهی را در پیروزی انقلاب اسلامی از خود نشان دادند.