گشتی در شهر کرمان(جایگاه دلاوری و نبرد)

● تاریخچه
در مدارك تاریخی و جغرافیایی اسلامی، این منطقه كرمان، كارمانیا، ژرمانیا، كرمانیا، كریمان، كارمانی و كرمانی ذكر شده است. اگر كارمان را در كلمه در نظر بگیریم (كار) به معنی جنگ و (مان) به مفهوم محل است كه در مجموع معنی (جایگاه دلاوری و نبرد) دارد. برخی از جغرافیا‌دانان، نام قدیم این شهر را گواشیر (بردشیر) خوانده‌اند. گفته می‌شود؛ گواشیر همان (كوره‌اردشیر) یا شهر اردشیر بوده است كه به تدریج به ( گواشیر) تبدیل شده است. به استناد منابع تاریخی عرب و یهود، كرمان منسوب به كرمان بن هیتال بن ارفحشه بن سام بن نوح است و نام آن در كتیبه بیستون به صـورت(یـوتـیـه) ذكر شده است. در دوره سـاسـانـیـان فـرمـانـروای كــرمـان، عـنـوان شـاه داشـت، چـنـانـکـه بـهـرام چهار(۳۸۸-۳۸۹ میلادی) به مناسبت اینكه در زمان پدرش والی كرمان بود به كرمانشاه (شاه كرمان) معروف بود. در این دوره سیرجان مهم ترین ناحیه كرمان محسوب می‌شد. شهر امروزی كرمان به بركت توسعه صنعتی، كشاورزی و فرهنگی، یكی از آبادترین شهرهای ایران به حساب می‌آید.
● مراکز تاریخی و باستانی
▪ آب انبار علی مردان خان
این آب انبار در مجموعه گنجعلی خان كرمان واقع شده است. میزان بارندگی كم و فقدان آب انبار تاریخی علیمردان (پسر گنجعلی خان) كه داخل بازار مسگری غربی واقع شده، دارای ویژگی‌های معماری جالبی است كه توجه بینندگان را به خود جلب می‌كند. تاریخ كتیبه موجود بنای مذكور ۱۲۰۹هجری قمری است. سر در آب انبار كاشی كاری شده و سنگ‌هایی دارد كه حكاكی شده‌اند.
▪ مدرسه گنجعلی‌خان
این بنا در ضلع شرقی میدان گنجعلی خان واقع شده و روزگاری مدرسه‌ای پر رونق بود كه بعدها به كاروانسرا تبدیل گردیده است. بر كاشی‌های كتیبه سر در آن تاریخ ۱۰۰۷ هجری قمری مطابق با ۱۵۹۸ میلادی نقش بسته و معمار آن محمد سلطانی یزدی بوده و مساحت آن ۷۲۴ متر مربع می‌باشد. حجره‌های متعدد آن در دو طبقه با شیوه معماری زیبایی طراحی شده‌اند. این بنای تاریخی در حال حاضر محل سازمان میراث فرهنگی كرمان و دفتر مطالعات فنی جهاد دانشگاهی است. نمای داخلی و خارجی این مدرسه، كاشی‌كاری معرق می‌باشد كه از عهد صفوی به یادگار مانده است. مدرسه گنجعلی‌خان و كلیه آثار آن در هجوم آغا محمد خان صدمات فراوانی دید و فقط از كتابخانه آن در حدود ۵۰۰۰ نسخه خطی نفیس به غارت رفت.
▪ مدرسه حیاتی
مدرسه حیاتی سومین مدرسه داخل بازار است. سر در آن كاشی‌كاری است و دو صحن و حجره‌های آن یادآور معماری عصر قاجاریه است و از مدارس بزرگ و تاریخی كرمان به شمار می‌رود.در جوار این مدرسه محوطه‌ای بازتر از بازار وجود دارد كه مشابه چهار سوق است و بدون سقف می‌باشد كه در اصطلاح محلی به آن قیصریه می‌گویند.
▪ مدرسه شفیعیه
این مدرسه كه در سمت راست بازار اختیاری واقع شده، به همت میرزا محمد شفیع از نوادگان گنجعلی‌خان احداث شده است.
▪ مدرسه ابراهیم‌خان
این مدرسه به فرقه شیخیه تعلق دارد. پلان آن به شكل مستطیل و دو طبقه است كه حجره‌هایی در اضلاع درونی آن تعبیه شده است. عناصر كاركرد فضایی مدرسه عبارت است از حجره، محل تدریس، كتابخانه، مسجد، اتاق‌های‌خادم، چراغدار، آبكش و سرویس‌های بهداشتی. این ساختمان از شاه نشین و محراب، ایوانچه‌ها و غرفه‌های اطراف آن تشكیل شده است. تزئینات نمای داخلی بنا، كاشی هفت‌رنگ با نقش گل و بوته، گلدان و باغ، مقرنس‌كاری وگچبری می‌باشد. تاریخ كاشی‌كاری این مدرسه۱۲۳۰ هجری قمری است. رفیع‌ترین و زیبا‌ترین بادگیر كرمان در این مدرسه تعبیه شده است. همچنین ایوان شرقی و برج ساعت این مدرسه كاشی‌كاری و چشم‌اندازی زیبا دارد.
▪ مقبره خواجه اتابك
مقبره خواجه اتابك كه در محله جنوب شرقی نزدیك مسجد بازار قرار دارد، از بناهای ارزنده دوره سلجوقی در قرن ششم هجری است. نمای داخلی و خارجی بنا به وسیله گچبری و آجركاری منظم تزئین شده است. مقدارزیادی از گچبری‌ها به مرور از بین رفته، حتی سقف مقبره حدود چهل سال قبل فرو ریخته و پوشش مجدد آن به وسیله اداره باستان‌شناسی انجام شده است. از آثار با ارزش بنای مقبره خطوط كوفی و ثلث آن می‌باشد كه با گچ و آجر در نمای داخلی آن به كار رفته است.
▪ گنبد جبلیه
در شرق كرمان و در امتداد خیابان زرسیف، به طرف مسجد صاحب الزمان، گنبد سنگی بزرگی پا بر جاست كه به (گنبد گبری) نیز شهرت دارد. پلان گنبد هشت ضلعی است و طاقنماهای متعددی دارد. مصالح آن سنگ و گچ است و گنبد آن كه الحاقی به نظر می‌رسد از آجر ساخته شده است. شیوه سبك معماری آن گویای تعلق آن به اواخر عصر ساسانی است كه یا احتمالاً اوایل اسلام تعمیر و مرمت شده و یا با الهام از معماری ساسانی بنا گردیده است.
▪ گنبد سبز
گنبد سبز از بناهای قرن هفتم هجری شهر كرمان است كه به قپه سبز نیز شهرت دارد. این اثر از بقایای مدرسه و آرامگاه قراختائیان كرمان به یادگار مانده كه در اثر زلزله ۱۳۱۴ هجری قمری قسمت اعظم آن ویران شد. در حال حاضر فقط سر در ورودی مدرسه باقی مانده است. بقایای دیوارهای آن و همچنین آرامگاه، زیر ساختمانهای مسكونی مدفون شده است. سقف ایوان آن بر اثر زلزله فروریخته و در دوران بعد بازسازی شده است. زیباترین قسمت ایوان كاشی‌كاری معرق آن است كه در نوع خود بی‌نظیر است.
▪ گنبد مشتاقیه
گنبد مشتاقیه در فلكه مشتاقیه كرمان قرار دارد و در دوره قاجاریه احداث شده است. سه گنبد بر روی سه مقبره به نام مشتاق علیشاه، شیخ اسماعیل و كوثر علیشاه بنا گردیده است. مشتاق علیشاه از گروه متصوفان قرن سیزدهم هجری است كه در اواخر زمستان سال ۱۲۰۶ هجری قمری سنگسار شده است. جرم مشتاق این بود كه قرآن را با نوای سه‌تار می‌خواند. گنبدی كه بر روی مزار مشتاق قرار دارد، در ۱۲۶۰ هجری قمری بنا گردیده است. از جمله آثار هنری مقبره فوق كاشی‌كاری و تزئینات داخل آن است.
▪ حمام گنجعلی‌خان
حمام گنجعلی‌خان برای تمامی جهانگردان و افرادی كه از كرمان بازدید می‌كنند به یاد ماندنی است. این حمام مجموعه‌ای از تلفیق هنر معماری و كاربرد مصالح گوناگون با فضایی متناسب است. بنای حمام با كاشی كاری، نقاشی، گچبری، مقرنس كاری و كاربندی‌های زیبا بسیار ظریف است. سر در ورودی این حمام نیز با نقاشی‌های زیبای عصر صفوی تزئین شده است. معمار این مجموعه و حمام، استاد محمد سلطانی یزدی بوده است. این حمام دارای دو بخش رختكن و گرمخانه است. در غرفه‌های رختكن با ایجاد قرینه سازی در ایوان‌ها، ایوانچه‌ها و
ستونهای سنگی، فضای مناسب و زیبایی را به وجود آورده‌اند. بخش گرمخانه شامل یك حوض آب سرد است با طاقی شبیه خیمه كه هشت ستون حمام بر زیبایی آن می‌افزاید. سیستم كانال كشی آب و فواره‌ها چنان دقیق طراحی و اجرا شده است كه از عجایب معماری حمام محسوب می‌شود. یكی دیگر از عجایب حمام ( سنگ ساعت زمان ) آن است.
▪ حمام یا چایخانه سنتی وكیل
اولین بخش از مجموعه وكیل، بنای حمام قدیمی یا چایخانه امروزی وكیل است كه در سال ۱۲۸۰ به شكل با شكوه و با تاثیر پذیری از سبك معماری عصر زندیه- قاجاریه احداث شده است. این بنا یكی از حمام‌های تاریخی، سنتی و باستانی كرمان بوده و به تقلید از حمام گنجعلی‌خان ساخته شده است. از كف تا دیوار آن كاشی‌كاری و سرامیك كاری شده و به دو بخش رختكن و گرمخانه تقسیم می‌شود. در سال‌های اخیر این حمام به چایخانه سنتی تبدیل شده و توسط اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اداره می‌شود.
▪ كاروانسرای چهارسوق
این كاروانسرا در انتهای بازار سراجی قبل از چهار سوق گنجعلی خان واقع شده است. كاروانسرا دارای دو در ورودی می‌باشد كه یكی به بازار سراجی و دیگری به بازار قلعه باز می‌شود. درهای حجره‌های آن چهار لنگه و چوبی بوده‌اند كه با گذشت زمان به درهای فلزی تبدیل شده‌اند. این كاروانسرا دو طبقه است. دو راسته كوچك نیز در ضلع جنوبی و شرقی آن وجود دارد كه سقفی بلند دارند.
▪ كاروانسرای وكیل
این كاروانسرا در سمت چپ بازار وكیل واقع شده است و بزرگترین كاروانسرای كرمان و همچنین یكی از كاروانسراهای بزرگ ایران به شمار می‌آید. بنای آن به فرمان محمد اسماعیل خان وكیل‌الملك والی كرمان شروع شد و در زمان مرتضی‌قلیخان در سال ۱۲۸۷ به اتمام رسید. سردر ورودی كاروانسرا از طرف بازار با كاشی كاری و گچبری تزئین شده است.
▪ كاروانسرای میرزاعلینقی
داخل بازار وكیل، كاروانسرای كوچكی به نام میرزاعلینقی نیز وجود دارد كه دو طبقه است و ۳۵ باب حجره دارد كه بیشتر به صورت انبار در آمده‌اند و قدمت چندانی هم ندارند. در ادامه بازار وكیل، قیصریه دیگری نیز وجود دارد.
▪ كاروانسرای لحاف دوزها
این كاروانسرا كه در سمت بازار واقع شده به نام دیماری نیز خوانده می‌شود. ۱۲ باب حجره دارد كه كلاً در آن‌ها لحاف‌دوزی می‌كنند. حدود قدمت آن ۱۰۰ سال است و با كاروانسراهای دیگر از نظر سبك معماری متفاوت است و جدیدتر به نظر می‌آید.▪ كاروانسرای هندوها
بین سال‌های ۱۸۵۰ تا ۱۹۲۵ میلادی به مدت ۷۵ سال دوران نفوذ انگلیس در كرمان بود، با تشویق آنها امر تجارت بین پارسی‌ها و هندوها رونق گرفت. در آن زمان قالی، شال و كتیرا از كرمان به هندوستان صادر می‌شد و به جای آن از هند چای، شكر، پارچه، شمع و ادویه وارد می‌كردند، لذا یك كاروانسرا در كرمان به نام كاروانسرای هندوها معروف گردید. این كاروانسرا به دست مرحوم حاج سید جواد امام جمعه ( ۱۱۵۰ هجری شمسی ) ساخته شده و دو طبقه دارد. وجه تسمیه آن از هندی اخذ شده است. هنوز هم در ضلع شمالی این كاروانسرا، معبد هندوها با سبك معماری ویژه‌ای باقی مانده است. كاروانسرای مذكور از دو بخش تشكیل شده است. به بازار موازی ضلع شمالی كاروانسرای هند و ( بازار هندو ) نیز می‌گویند.
▪ كاروانسرای حاج مهدی
این كاروانسرا روبروی كاروان سرای هندوها و در جوار كاروانسرای چهار سوق واقع شده و بیشتر از یك قرن قدمت دارد. این كاروانسرا در ابتدا به دست زرتشتی‌ها تاسیس و اداره می‌شد و هنوز هم تعدادی از تجار یهودی و زرتشتی حجره‌هایی در آن دارند.
▪ كاروانسرای میرزا حسن
یكی از كاروانسراهای طولی كرمان، كاروانسرای دو طبقه میرزا حسن است كه دارای ۵۵ باب حجره است كه به مرمت نیاز دارند. یكی از درهای ورودی آن به بازار زرگری، دومی به بازار كفاش‌ها، سومی به بازار كلاه مالی مرتبط است.
▪ كاروانسرای حاج آقا علی
این كاروانسرا روبروی مسجد چهلستون و نبش خیابان شریعتی قرار دارد. تعداد حجره‌های آن ۳۸ باب است كه در اثر تخریب شدید نیاز فراوان به بازسازی دارد.
▪ تیمچه حاج آقا عبدالله
این تیمچه در سمت چپ بازار واقع شده و هجره‌های آن نقش انبار و كارگاه‌های عطاری بازار را دارند و از دو بخش تشكیل شده كه بخش جلویی آن دو طبقه است و بخش دوم آن هم خانه‌ای است كه به آن الحاق شده است. این تیمچه بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد و مجموعاً ۲۷ حجره را در خود جای داده است.
▪ تیمچه كوزه‌گرها
این تیمچه كه بزرگتر از تیمچه عطارها است و در جوار آن قرار گرفته، دو طبقه دارد. این تیمچه در گذشته مركز تجاری یزدی بوده و در حال حاضر رونق سابق را ندارد و به انبار ریس( نخ قالی بافی)، پشم و پنبه تبدیل شده است. در ورودی این تیمچه بزرگ و چوبی است و طرح جالبی دارد.
● جاذبه های طبیعی
▪ ییلاقات ماهان
شهر ماهان در ۳۵ كیلومتری جنوب شرقی شهر كرمان در مسیر راه كرمان به بم واقع شده است. این شهر زیبا كه در دامنه ارتفاعات قرار گرفته از چشمه‌ها و آب‌های فراوان برخوردار است. در ۶ كیلومتری جنوب ماهان باغی زیبا و بزرگ با ساختمانی جالب وجود دارد. این ساختمان زیبا و ییلاقی در دوره قاجاریه بنا گردید.
▪ چشمه معدنی غرغره ( باباترش )
چشمه معدنی غرغره در فاصله ۴۰ كیلومتری راین كرمان واقع شده است. این منطقه پوشیده از رسوبات كویری و حاوی املاح نمكی فراوان می‌باشد. آب چشمه غرغره از دسته آب‌های كلروره سدیك بی‌كربنات كلسیك سنگین و شبیه آب معدنی اوریاژایزر فرانسه است. این نوع آب در درمان خارجی بیماری‌های لنفاتیسم، راشیتیسم و بیماری‌های پوستی، رماتیسمی و همچنین بیماری‌های زنانه مصرف دارد.
▪ چشمه آب معدنی ابارق
چشمه معدنی ابارق در جنوب شرقی كرمان در فاصله ۱۱ كیلومتری شمال دهكده ابارق واقع شده است. آب این چشمه از گروه آب‌های كلوره سدیك و سولفات كلسیك نیمه گرم است كه شبیه آب چشمه نیدربرون له‌بن فرانسه می‌باشد و برای دستگاه هاضمه بدن مفید است. مصرف این دسته آب‌ها در درمان بیماری‌های مفصلی نیز توصیه می‌شود از آب چشمه برای استحمام استفاده می‌كنند.
▪ چشمه آب معدنی بوجان
چشمه معدنی بوجان در جنوب غربی كرمان به فاصله ۴۵ كیلومتری سیرجان قرار دارد. آب این چشمه نیز از دسته آب‌های كلروره سدیك و سولفاته كلسیك نیم گرم است.
▪ چشمه معدنی رضاآباد
این چشمه به فاصله ۶ كیلومتری شمال روستای گزك در شمال كرمان واقع شده است. آب چشمه رضاآباداز دسته آب‌های كلروره سدیك و سولفاته كلسیك نیم گرم می‌باشد و عمدتاً مورد استفاده استحمام قرار می‌گیرد. این منطقه را رسوبات آبرفتی دوران چهارم پوشانده‌اند.
▪ چشمه معدنی پاچنار
این چشمه در ۶ كیلومتری شمال آبادی جرك و ۶۷ كیلومتری شمال كرمان واقع شده است. محل استقرار و نوع آب این چشمه نیز مانند چشمه معدنی رضا آباد می‌باشد.
▪ چشمه آب معدنی بیشه
این چشمه معدنی در فاصله ۲۴ كیلومتری شمال شرقی كرمان و در شمال شهداد واقع شده است. آب چشمه از دسته آب‌های كلروره سدیك و سولفات كلسیك گرم است.
▪ چشمه‌های آب معدنی اختیارآباد
چشمه‌های آب معدنی جوقن، بی‌بی، شهراء، جیوه و مرتضی علی در مجاورت دهكده اختیارآباد به فاصله ۱۴ كیلومتری غرب كرمان از زمین خارج می‌شوند. آب این چشمه‌ها از دسته آب‌های كلروره سدیك، سولفاته كلسیك هستند كه مشابه ‎آب چشمه نیدر برون لدبن فرانسه می‌باشد.
▪ چشمه آب معدنی حوض نو
چشمه حوض نو در شمال‌شرقی كرمان واقع شده است. اطراف چشمه را رسوبات آبرفتی دوران چهارم زمین‌شناسی فرا گرفته است. آب چشمه حوض‌نو از دسته آب‌های سولفاته سدیك و كلروره كلسیك است.
▪ چشمه آب معدنی بغرا
این چشمه در فاصله تقریبی ۱۳ كیلومتری شمال بخش جوشقان در شمال شرقی كرمان قرار دارد. آب آن از گروه آب‌های سولفاته كلسیك و بی‌كربنات سدیك گرم است. مصرف درمانی این دسته آب‌ها بیشتر خارجی است و برای بیماری‌های مفصلی نقرس استفاده میشود.
▪ چشمه معدنی حوض آباد
چشمه حوض‌آباد در ۱۳ كیلومتری بخش جوشان در شمال شرقی كرمان قرار دارد. این آب نیز از دسته آب‌های سولفاته بیكربنات سدیك می‌باشد كه شبیه آب معدنی وتیل فرانسه می‌باشد.
● اماکن زیارتی و مذهبی
▪ مسجد گنجعلی‌خان
این بنا در گوشه شمال شرقی میدان گنجعلی‌خان و همجوار با مدرسه گنجعلی‌خان واقع شده و در واقع موزه كوچكی است از هنرهای تزئینی اسلامی نظیر كاشی‌كاری، گچبری و خطاطی كه به سبك زیبایی آراسته شده‌اند. تاریخ بنای مسجد به ۱۰۰۷ هجری قمری مربوط است و چهارده باب مغازه از مجموعه یاد شده موقوفه این مسجد شده‌اند.
▪ مسجد وكیل
این مسجد جزئی از مجموعه وكیل است كه به سبك معماری عصر قاجاریه با آجر و گچ تزئین شده است.
▪ مسجد جامع كرمان
این مسجد جزئی از مجموعه مظفری است كه امیر مبارزالدین‌محمد مظفرمیبدی‌یزدی در سال ۷۵۰ هجری قمری آن را به اتمام رسانده است. سر در رو به مشرق آن از شلیك توپ‌های آغا محمدخان قاجار خراب شد ولی بعدها مرمت و بازسازی شد. ساختمان مسجد بر طبق اصول قرینه سازی، دو ایوان بزرگ تابستانی و زمستانی دارد.
▪ مسجد ملك
مسجد ملك از نوع مساجد چهار ایوانی و یكی از بزرگترین مساجد كرمان است. قدمت این مسجد به قرن پنجم هجری یعنی زمان سلجوقیان می‌رسد. قسمت‌های مختلف مسجد مخصوصاً صفه اصلی در زمان وكیل الملك(۱۲۸۵ هجری‌قمری) و ایوان شرقی در قرن اخیر به وسیله مرحوم دیلمقانی بازسازی گردیده است. آنچه از قسمتهای اصلی دوره سلجوقیان به جای مانده، برج آجری ضلع شمال شرقی و سه محراب گچبری‌شده است كه یكی از محراب‌ها بر اثر تغییراتی كه در بنا صورت گرفته در حال حاضر در پشت‌بام شبستان امام‌حسن(ع) قرار دارد. برج آجری مذكور نیز فرو ریخته و فقط قسمتی از آن باقی مانده كه حفاظت و مرمت گردیده است.
▪ مسجد چهل ستون
این مسجد به فرقه شیخیه تعلق دارد و در نبش خیابان شریعتی قرار گرفته است. مسجد به همت حاج‌آقاعلی‌رفسنجانی در سال ۱۲۸۶ هجری قمری به اتمام رسیده است. مسجد چهل‌ستون به تقلید از مسجد وكیل شیراز متشكل از چهل ستون سنگی یكپارچه و بخش‌های الحاقی است كه بر وسعت و زیر بنای آن افزوده است.
▪ آرامگاه شاهزاده حسین جوبار
شاهزاده جوبار یكی از بقاع متبركه بخش جوبار از توابع كرمان است. بنای این زیارتكاه به دوره صفویه مربوط است كه در دوره قاجاریه تعمیر و تكمیل شد. بنای شاهزاده حسین متشكل از حیاط، حرم، گنبد و رواق می‌باشد. از تزئینات جالب توجه دوره صفویه آن كاربندی رواق اطراف حرم را می‌توان نام برد.

منبع : روزنامه تفاهم