نقش شیعیان فاطمی در جنگ های صلیبی

جنگ های صلیبی آن بخش از تاریخ اسلام و مسیحیت است كه بیشتر از منظر غربی ها تحلیل شده و اروپاییان پیش و بیش از مسلمانان به بررسی و پژوهش در مورد آن پرداخته اند. مسلمانان خصوصا نخبگان آن ها در قرون پنجم و ششم هجری, به جنگ های صلیبی, به عنوان یك حادثه درجه دوم نگاه كرده اند. این دیدگاه علاوه بر فرعی دانستن جنگ های صلیبی, در مدرسه تاریخ نگاری اسلامی هم اثر گذاشت و این تإثیر, در نادیده گرفتن نقش تاریخی اسماعیلیان متجلی شد, به طوری كه مقاومت و پایداری فاطمیان مصر در مقابل صلیبی ها مورد غفلت قرار گرفت و حتی آن دولت به عنوان دعوت كننده صلیبی ها به مشرق زمین معرفی شد. این مقاله بر آن است تا با بهره برداری از متون و منابع تاریخی, نقش واقعی شیعیان فاطمی در جنگ های صلیبی را تبیین نماید.
●پیش گفتار
اختلافات سیاسی بعد از درگذشت پیامبر(ص), خود موضوع اساسی منازعات فكری و كلامی در قرون بعدی شد. هم چنین آشنایی مسلمانان قرون نخستین با اندیشه ها و آیین های تازه, سوالات جدیدی را در اذهان شكل داد, به گونه ای كه بخشی از افراد جامعه نسبت به بعضی از بنیان های اسلام شبهه نموده و جز گروهی از مردم كه به دور از هر گونه منازعه فكری و سیاسی, روح معنویت را در خود تقویت كرده و در مسیر بزرگداشت ((تصوف)) دل خوش كردند, عموم مسلمانان با روی آوردن به دو حوزه فكری كلام و فقه سیاسی به اختلافات سیاسی دامن زده و آن را تشدید نمودند. اكثریت جامعه اسلامی با الهام از ماجرای ((سقیفه)) و وجوب ((اجتهاد)) در مقابل ((نص)), هر نوع حاكمیت اجتماعی را تإیید كردند. اقلیت جامعه نیز با رد این نظر و در پرتو نصوص دینی و بنوی, اعتقاد به امامت را پذیرفت. از اواسط قرن پنجم كه این دیدگاه و نظریه ها در قالب كتب و رسائل تدوین و دست به دست شد و در كنار دو خلافت مدعی در بغداد و قاهره, دو دولت مقتدر سلجوقی و اسماعیلی با ((درفش و دینار)) و ((برهان و برداشت)) به ترویج و تحكیم این نظریه ها همت گماشتند, بر گسترش بحران های داخلی افزوده شد و حكومت های توجیه گر دو نظریه, دغدغه بقای خویش را بیش از پیش نمایان كردند, به حدی كه در هجوم گسترده صلیبی ها به سرزمین های شرقی جهان اسلام, مروجان نظریه نخست, دولت های طرفدار دومین دیدگاه را بیش از صلیبی ها دشمن داشتند. از سوی دیگر, اسماعیلیان ـ اعم از مستعلویان و نزاریان ـ كه شاخص ترین بخش گروه دوم بودند, با تكیه بر فلسفه انسان شناسی و جهان شناسی خود, كتاب ((اندیشه سیاسی)) را حكیمانه به رشته تحریر در آورده و با اثرگذاری جدی بر فكر و اندیشه مردم, جغرافیای سیاسی ـ اجتماعی را بر هم زدند. اینان به علت وجود دوره یك صد و پنجاه ساله نخستین كه در ادبیات اسماعیلی از آن به ((دوره ستر)) و در ادبیات استشراق به ((دوره كمون)) تعبیر شده و آمیختگی واقعیت تاریخی با اسطوره, افسانه و حدس از مشخصات آن است, بیشتر از سایر فرقه ها محل مناقشه واقع شده اند.
ضمن این كه ابتكار عمل بخشی از جامعه اسماعیلی ـ نزاریان ـ در مقابله با مخالفان فكری و سیاسی خود به وسیله ترور باعث شد تا نگاه خصمانه اكثریت جامعه اسلامی به آنان تقویت شود, به حدی كه نقش تاریخی این فرقه در جغرافیای اسلام, از جمله نقش آن ها در جنگ های صلیبی, به شایستگی دیده نشود.
شرق شناسان نیز این واقعیت تاریخی را كتمان كردند; زیرا خود در طول ((جنگ های صلیبی)) با ترور پادشاه صلبی بیت المقدس و فرزند حاكم صلیبی انطاكیه و... به دست اسماعیلیان, از این حربه آسیب دیدند. ضمن این كه اساس فعالیت های خاورشناسی و اسلام شناسی آنان با عبور از منابع اهل سنت شكل گرفته بود و ارائه تصویر خشن از نزاریان به عنوان جریان ملحد و بی دین و شاخ و برگ دادن به عقاید و خیال پردازی درباره هویت تاریخی آنان, نگرش تاریخی ایشان را بیشتر مغشوش كرد. در این میان, اسماعیلیان مستعلوی یا فاطمیان به عنوان یك نیروی قدرتمند سیاسی در مصر و بخش هایی از شام, بر اساس اندیشه دینی خود با صلیبیون جنگیدند و تا زمان انقراض دولتشان با این دشمنان اصلی مسلمین مصالحه و مسامحه نكردند.
●فاطمیان و جنگ صلیب
در اواخر قرن پنجم هجری با توجه به توسعه طلبی سلجوقیان, سلطه فاطمیان در شام رو به سستی گرایید و جز مناطق محدودی از ساحل مدیترانه در جنوب شام در اختیار آن ها نماند.(۱) سلجوقیان نیز همانند فاطمیان قصد داشتند حوزه فرمانروایی رقیب را شهر به شهر تسخیر كنند. اتسزبن اوق(۲) كه فلسطین و سپس دمشق را تصرف كرده بود, در سال ۴۷۰ه" / ۱۰۷۷م. قصد مصر كرد, اما بدر الجمالی وزیر مقتدر فاطمی او را شكست داد.(۳) پس از مرگ ملكشاه سلجوقی, اكثر مناطق شام تحت نفوذ تتش فرزند الب ارسلان قرار داشت و او نیز فلسطین را به ((ارتق)) سپرد. در زمان درگیری صلیبیان در آسیای صغیر و شمال شام, فاطمیان از فرصت درگیری سلجوقیان با صلیبی ها استفاده كرده و فلسطین را از بنوارتق باز پس گرفتند.(۴) از این پس كه مقارن نفوذ صلیبی ها به مناطق مركزی و جنوبی شام است, نقش اسماعیلیان فاطمی در جنگ صلیب آشكار می شود.
●نخستین اتهام
از اتهامات تاریخی علیه فاطمیان, یكی همكاری افضل بن بدر جمالی وزیر دولت فاطمی با مهاجمان صلیبی علیه سلجوقیان است كه توسط تاریخ نگاران اهل سنت و مورخان صلیبی بر كتاب تاریخ افزوده شده است. در میان تاریخ نگاران سنی مذهب ضداسماعیلی می توان از ازدی,(۵) نویری,(۶) ابن خلدون,(۷) سیوطی,(۸) ابن تغری بردی(۹) و ابن اثیر نام برد. ابن اثیر كه دیگران در این برداشت وام دار او هستند, این نظر را با تردید و با عبارت ((الله اعلم)) بیان كرده و درباره فاطمیان می نویسد: ((... و ارسلوا الی الفرنج یدعونهم الی الخروج الی الشام لیمكوه و یكونوا بینهم و بین المسلمین, و الله اعلم)).(۱۰)
از صلیبی ها نیز ریموند آگیل(۱۱) و ویلیان صوری(۱۲) بر حضور سفیران مصری نزد صلیبی ها در انطاكیه تإكید دارند و تاریخ نگاران معاصر نیز با برداشت از این دو منبع بر وجود پیمان همكاری و دوستی فاطمیان و صلیبی ها پای فشرده اند. رنه گروسه می گوید: ((فاطمیان مصر كه نمی توانستند تصرف فلسطین توسط تركان را نادیده بگیرند, هنگامی كه از نبرد میان فرنگیان با ترك ها در انطاكیه آگاه شدند فرصت را برای پس گرفتن استان فلسطین مغتنم شمردند. البته این اقدام خیانتی به اسلام بود, اما در آن زمان مقام وزارت اعظم توسط یك ارمنی مسلمان شده اشغال شده بود كه بدبختانه ایمان اسلامی بسیار ملایمی داشت. این وزیر از دین برگشته كه متوجه شوق و ذوق صلیبیون برای گرفتن اورشلیم نبود, سفیری نزد فرنگی ها به انطاكیه فرستاد و پیشنهاد كرد برای تقسیم متصرفات ترك ها در سوریه و فلسطین پیمانی نظامی منعقد شود; به این ترتیب كه انطاكیه و سوریه به فرنگیان و فلسطین و اورشلیم به مصر تعلق گیرد.
صلیبیون از رد این پیشنهاد خودداری كردند. با آن كه هدف اصلی آن ها اورشلیم بود, از سفیر پذیرایی شایانی شد و دولت مصر را به شدت برای این كار تشویق كردند. هدف اصلی آنان تقسیم نیروهای اسلامی بود و تا زمانی كه انطاكیه به تصرف درنیامده بود, روحیه ترك ها را با یادآوری حمله مصریان به فلسطین تضعیف می كردند. سرفرمانده صلیبیون, بسیار مودبانه, سیصد سر بریده ترك هایی را كه در نزدیكی دریاچه انطاكیه كشته بودند به سفیر مصر تقدیم كرد البته برای استواری پیمان, هدیه ناقابلی بود. پس از آن, دیگر مصریها تردید به خود راه نداده و به ترك های فلسطین حمله بردند و در ۲۶ اوت ۱۹۰۸ اورشلیم را از آن ها پس گرفتند)).(۱۳)
رانسیمان نیز در این باره می نویسد: ((آن گاه كه صلیبیان هنوز در قسطنطنیه بودند, آلكسیوس به ایشان سفارش كرده بود كه سعی نمایند به نحوی با دولت فاطمی مصر كنار آیند. فاطمیان از دشمنان آشتی ناپذیر تركان بودند و با رعایای مسیحی هم كیش خود مدارا می كردند و گذشته از آن همواره آماده بودند تا با سلاطین عیسوی با راه سازش روند. از قرار معلوم صلیبیان این اندرز امپراطور را به گوش نگرفتند, اما در اوایل فصل بهار سفیرانی از طرف الافضل, صدراعظم مقتدر خلیفه خردسال وقت المستعلی, به لشكرگاه صلیبیان در برابر انطاكیه وارد شدند. به نظر می رسد كه الافضل پیشنهادی مبنی بر تقسیم امپراطوری سلجوقیان كرده بود, بدین نحو كه صلیبیان می بایست شمال شام را برداشته و فاطمیان فلسطین را از آن خود می كردند. جای تردید نیست كه الافضل صلیبیان را مگر سربازان مزدور امپراطور نمی پنداشت و با در نظر گرفتن اوضاع و احوال روز و احتمال حمله قریب الوقوع تركان, مطمئن بود پیشنهادش را به جان و دل خواهند پذیرفت. سران باختری, سفیران دربار مصر را دوستانه پذیرفتند, اما خویشتن را پایبند میثاقی معین نساختند. مصریان چند هفته ای در لشكرگاه صلیبیان به سر بردند, سپس به همراه هیإت كوچكی از نمایندگان فرانك ها, با پیش كشی های بسیار كه عمده اش غنائم پیروزی ششم مارس بود, راه بازگشت به میهن خود را در پیش گرفتند)).(۱۴)
((هامیلتون گیپ)) نیز كه به ارسال سفیر از سوی فاطمیان نزد صلیبی ها اشاره كرده, تإكید می كند كه اهل صلیب پاسخ سفیر فاطمی را با اصرار به حمله به بیت المقدس دادند.(۱۵) منابع غربی از سفارت دوم افضل بن بدر جمالی به صلیبی ها در تاریخ ۲۰ جمادیالاول ۴۹۲ / ۱۰ آوریل ۱۰۹۹. در منطقه عرقه(۱۶) سخن گفته اند,(۱۷) در صورتی كه اولا: هیچ یك از متون اسلامی در مورد این سفارت سخنی نگفته اند, و ثانیا: در میان منابع صلیبی, ((فوچه دچارتر)) تاریخ نگار همراه و معاصر جنگ اول صلیبی در كتاب خود به هیچ یك از این دو سفارت اشاره نكرده است. آن چه مسلم است این است كه افضل بن بدر جمالی وزیر فاطمیان پس از آن كه پی به انگیزه حقیقی صلیبی ها برد, در مقابل آن ها ایستاد و در صحنه های متعددی با آن ها جنگید.(۱۸)
●فاطمیان در برابر تهاجم صلیبی
پس از محاصره بیت المقدس توسط صلیبی ها, افتخارالدوله حاكم فاطمی شهر, سیاست دفاعی خود را تقویت كرد و دستور داد به منظور تشدید فشار علیه صلیبی ها, آب چاه ها و چشمه ها جز چشمه ((سلوان))(۱۹) را سمآلود كنند. به گفته ویلیام صوری, این سیاست به منزله ایجاد مانع بزرگی در مقابل صلیبی ها بود.(۲۰) حاكم بیت المقدس نیز مسیحیان ساكن شهر را اخراج كرد.(۲۱)
محاصره صلیبی ها و مقاومت مسلمانان در درون شهر تشدید می شد. در این هنگام تعداد كشتی های جنگی ((ژنوایی)) به فرماندهی دو برادر ماجراجو ((ویلیام امبریاچو))(۲۲) و ((پریموس امبریاچو))(۲۳) به بندر ((یافا))(۲۴) رسید و آن جا را اشغال كرد.(۲۵) در مقابل این تهاجم و در تاریخ شعبان ۴۹۲ / ۱۰۹۹م. افضل بن بدر جمالی با سپاهی بزرگ از مصر بیرون آمد تا محاصره قدس را بشكند.(۲۶) ابن قلانسی در این باره می گوید: ((و انتهت الیهم خروج الافضل من مصر فی العساكر الدثره لجهادهم)).(۲۷)
پس از چندین روز محاصره و تبادل آتش, بیت المقدس در ۲۲ شعبان ۴۹۲ / ۱۵ ژوئیه ۱۰۹۹. سقوط كرد.(۲۸) اقرار تاریخ نگاران صلیبی معاصر جنگ ها(۲۹) بر كشتار بی رحمانه ساكنان این شهر, نظر رانسیمان تاریخ پژوه معاصر غربی را تإیید می نماید:
((صلیبیان كه بعد از آن همه بدبختی و رنج, مستی این پیروزی عظیم عقلشان را زایل كرده بود بی محابا به خیابان ها و كوی و برزن و مساجد و خانه ها ریخته, هر كه را دیدند, از زن و مرد و كودك, بی دریغ به قتل رساندند. سرتاسر بعدازظهر و شب آن روز كشتار مردم ادامه داشت و پرچم تانكرد مهر امان پناهندگان مسجدالاقصی نشد. بامدادان روز بعد, گروهی از سربازان به قهر به مسجد درآمده, تیغ در پناهندگان نهادند)).(۳۰)
●فاطمیان پس از سقوط بیت المقدس
افضل بن بدر جمالی كه با سپاهی مجهز روانه فلسطین شده بود در عسقلان خیمه زد. (۳۱) سپاه صلیبی در سه گروه متشكل و مستقل به فرماندهی گودفروا, روبرت نورمندی و ریمون سن ژیلی در ((سهل مجدل))(۳۲) اردو زد و در نوزدهم رمضان ۴۹۲ / دوازدهم اگوست ۱۰۹۹. به سپاه فاطمی حمله برد(۳۳) و آن را شكست داد.(۳۴)تاریخ نگاران قدیم و جدید علت شكست فاطمیان در این جنگ را ناهمگونی ارتش آن ها می دانند.(۳۵) با این تجربه, طبیعی بود كه افضل جمالی برای سازمان جدید نیروی جنگی خود برنامه ریزی كند. او تصمیم گرفت سپاه جدیدی به نام ((حجریه)) كه بنا به نظر ابن خلكان تا حدود زیادی شبیه دو سپاه صلیبی ((شهسواران پرستشگاه)) و ((مهمان نوازان)) بود(۳۶) تإسیس كند و پس از آن, نظامیان سازمان یافته دیگری به نام ((ترابی)) و ((افضلیه)) تشكیل دهد. صلیبی های پیروز بعد از نبرد اخیر, دشت های منطقه وسطای فلسطین یا ((الجلیل)) به مركزیت ((طبریه))(۳۷) را اشغال و امیرنشین جدیدالجلیل(۳۸) را تابع دولت صلیبی بیت المقدس تإسیس كردند.
گودفروا بندر ((ارسوف))(۳۹) در شمال یافا را در ذیالحجه ۴۹۲ / اكتبر ۱۰۹۹. اشغال كرد.
بندر سوق الجیشی ((یافا)) كه به منزله دریچه دریای مدیترانه محسوب می شد(۴۰) برای صلیبی ها اهمیت خاصی داشت. اشغال این بندر و تقویت پایگاه های دفاعی آن را از سوی صلیبی ها به كمك نیروی دریایی جمهوریهای سه گانه ژنوا, پیزا و نیز(۴۱) و پس از آن, سقوط ((حیفا))(۴۲) در اوت ۱۱۰۰.(۴۳) و قیساریه در ۴۹۴ه" / ۱۱۰۱م. كه با قتل عام ساكنان مسلمان توسط صلیبی ها از اختیار فاطمیان خارج شد, زمینه تقویت دولت صلیبی در شام را فراهم كرد. پس از این مرحله و در نخستین روز رمضان ۴۹۴ / اول ژوئیه ۱۱۰۱. سپاه قدرتمند فاطمی به فرماندهی ((سعدالدوله قواص)) به عسقلان رسید.(۴۴) دو سپاه در محدوده عسقلان و در نزدیكی دهكده ((یبنه))(۴۵) به نبرد ایستادند. تاریخ پژوه مسلمان و معاصر نبرد عسقلان را كه به جنگ اول رمله مشهور است, چنین توصیف می كند: ((فرماندهان فاطمی پس از تجمع این نیروها, بلافاصله جنگ با دشمن را شروع نكردند, بلكه مدتی طولانی بدون انجام هیچ اقدامی در عسقلان باقی ماندند. البته این وقت گذرانی ها شاید به این دلیل بود كه آن ها در انتظار وصول كمك های تازه یا كسب اطلاعات از موقعیت دشمن بودند, یا شاید هم واقعا از جنگیدن با صلیبیان می ترسیدند. اما به هر حال, صلیبیان از این موقعیت سوء استفاده كردند و بدوئن اول, شاه بیت المقدس, در این فرصت خود را از هر جهت آماده كرد و به جمعآوری نیرو پرداخت و برنامه ای حساب شده برای مقابله با فاطمیان طراحی كرد, به خصوص كه فهمیده بود هدف فاطمیان تصرف ((قدس)) است.... دو لشكر در صبح روز ۷ / ۹ / ۱۱۰۱م / ۴۹۴ه" , در دشتی واقع در جنوب غربی شهر رمله رو در روی یكدیگر قرار گرفتند; پس فرنگان به مسلمانان حمله كردند و آنان را شكست دادند.))(۴۶)
پس از آن كه ((المستعلی بالله)) خلیفه فاطمی مصر در هفدهم صفر ۴۹۵ / ۱۱۰۱م. درگذشت و فرزند خردسال او ((الامر باحكام الله)) جانشین پدر شد,(۴۷) افضل به عنوان حاكم مطلق, سپاهی دیگر به فرماندهی پسرش ((شرف المعالی)) به فلسطین فرستاد. (۴۸) دو نیروی فاطمی و صلیبی در نزدیكی رمله در برابر هم صف كشیدند: ((پس فرنگان شكست خورد و تعداد زیادی از آنان كشته شدند و كسانی از آن ها كه زنده ماندند اسیر گشتند)).(۴۹)
سقوط بندر ((عكا)) در سال ۴۹۷ه" / ۱۱۰۴م. به دست بالدوین كه با كمك نیروی دریایی ژنوا صورت گرفت,(۵۰) افضل را وادار كرد تا یكی دیگر از حملات گسترده خود علیه صلیبی ها را كه آخرین حمله بزرگ او بود سازمان دهد. او به رغم اختلافات ریشه دار عقیدتی با دولت ها و حكام سنی مذهب شام, از آن ها كمك خواست. پیش از این و در سال ۴۹۵ه" / ۱۱۰۱م دقاق بن تتش سلجوقی صاحب دمشق از یاری او خودداری كرد,(۵۱) اما در این مرحله ((طغتكین)) اتابك دمشق با او همراهی نمود.(۵۲)
ابن قلانسی این نبرد را كه به نام ((جنگ سوم رمله)) معروف است این گونه تصویر می كند: ((و التقی الفریقان فی رابع عشر ذیالحجه من السنه, فیما بین یافا و عسقلان, فاستظهر الفرنج علی المسلمین و قتلوا و الی عسقلان و اسروا بعض المقدمین و انهزم عسكر مصر الی عسقلان و عسكر دمشق الی بصری, و قیل ان الذین قتلوا من المسلمین بازإ الدین قتلوا من المشركین)).(۵۳)
در این نبرد, امیران فاطمی عكا و ارسوف اسیر شدند(۵۴) و بدین ترتیب با اشغال بنادر و شهرهای ساحلی شام توسط صلیبی ها و خصوصا بندر مهمی چون عكا, بازرگانی دولت های اسلامی هم آسیب دید. به گفته رنه گروسه: ((اشغال سواحل فلسطین توسط فرنگی ها باعث آشفتگی روابط بازرگانی كشورهای اسلامی شد. كاروان هایی كه میان قاهره و دمشق یا بغداد رفت و آمد می كردند ناچار شدند از میان بیابان های بیآب و علف ایدومه و جنوب بحرالمیت عبور كنند و سپس به سوی شرق رود اردن در ماورای اردن بروند. به روایت وقایع نویسان آن زمان, یكی از این كاروان ها كه از مصر آمده بود, در تاریكی و سكوت شب در نزدیكی رود اردن توقف كرد. شاه بدوئن كه به وسیله مراقبان خود آگاه شده بود, نیمه شب با شصت سوار به كنار رودخانه رسید و كاروان را توقیف كرد)).(۵۵)
دكتر صالح نوار محقق معاصر مصری شكست سپاه فاطمی در مقابل صلیبی ها را این چنین تحلیل می كند كه. اولا: افضل بن بدر جمالی به عنوان فرمانده كل جنگ, پس از درگذشت مخدومش المستعلی و جانشینی فرزند خردسال او الامر باحكام الله و با توجه به نقش مهمی كه در هدایت دولت فاطمی داشت و برای حفظ كیان سیاسی خود, ناگزیر بود از همراهی سپاه در فلسطین خودداری كرده و در قاهره بماند. طبعا عدم حضور او در صحنه كارزار ضایعه ای بزرگ تلقی می شد. خصوصا در نبرد دوم و سوم رمله كه فرماندهی با فرزندان او ((شرف المعالی)) و ((سنإالملك)) بود علاقه مندی آن دو به بقا و ادامه حیات و تإثیرپذیری نظامیان از آن دو باعث شد تا سپاه فاطمی نتواند مقاومت چندانی نماید. ثانیا: عدم انسجام سپاه فاطمی و تنوع جنسیت آن مانند عرب, بربر, ارمن, حبش و ترك كه بیشتر شبیه یك نیروی جنگنده مزدور بود تا یك ارتش مقتدر منسجم, عامل دیگری در ضعف نظامی فاطمیان بود و همان طور كه ابن فرات در كتاب ((تاریخ الدول و الملوك)) آورده, علت شكست افضل سپاهیان او بودند. ثالثا: نیروی دریایی فاطمیان كه از دوران ((المعزلدین الله)) تا عصر ((المستنصربالله)) قویترین ناوگان دریایی مدیترانه را داشت, پس از شروع جنگ های صلیبی كه مقارن با دوره جانشینان المستنصربالله و دوره ضعف فاطمیان بود, رو به ضعف و سستی نهاده بود. رابعا: انگیزه قوی و یك پارچه صلیبی ها در حفظ مركزیت بیت المقدس به عنوان پایگاه دینی آن ها در شرق, از یك سوی, و كمك های پی درپی ناوگان دریایی جمهوریهای سه گانه ایتالیا ژنوا, پیزا و ونیز از سوی دیگر بنیه نظامی صلیبی ها را تقویت می كرد. (۵۶)
●ادامه نبرد
حضور فاطمیان و هواداران آن ها در منطقه وسیعی از شمال حیفا در فلسطین تا بندر لاذقیه,(۵۷) بلدوین پادشاه صلیبی بیت المقدس را بر آن داشت تا به تقویت بنیه دفاعی ممالك خود بیاندیشد و این امر, به گفته رانسیمان, مستلزم تجاوز به قلمروهای دیگران بود.(۵۸) طرابلس(۵۹) كه تحت سلطه مشروطه سلسله شیعی بنوعمار بود یكی از مهم ترین و حساس ترین پایگاه های دریایی فاطمیان محسوب می شد و صلیبی ها پس از اشغال انطاكیه و رها, در آروزی دست یابی به آن بودند. ریمون سن ژیلی (صنجیلی)(۶۰) امیر انطاكیه پس از آن كه طرطوس,(۶۱) بندر دیگری از ساحل مدیترانه, را در ۴۹۵ه" / ۱۱۰۲م. اشغال كرد, بر اشغال طرابلس اصرار نمود. او توانست پس از جنگ و گریزهای چند ساله و با ساخت قلعه ای(۶۲) در نزدیكی شهر طرابلس, زمینه سقوط این شهر را فراهم كند. اگر چه او در ۴ جمادیالثانی ۴۹۸ / ۲۸ فوریه ۱۱۰۵. مرد, اما جانشینش ویلیام ژردان(۶۳) (ویلیام سرداگنی) محاصره شهر را با كمك حاكم بیزانسی قبرس(۶۴) كامل نمود. مردم طرابلس از افضل بن بدر یاری خواستند(۶۵) و ارتش فاطمی به قصد دفاع از آن ها روانه طرابلس شد, اما صلیبی ها با كمك ناوگان قدرتند دریایی ژنوا كه حدود شش سال قبل و به فرماندهی دو برادر ماجراجوی دریایی(۶۶) در بندر لاذقیه لنگر گرفته بود, قبل از آن كه نیروی كمكی مصر به سواحل طرابلس برسد شهر را اشغال كردند.(۶۷) با اشغال طرابلس كه مسلمانان و خصوصا شامیان را اندوهگین كرد,(۶۸) امیرنشین صلیبی طرابلس به دست كنت تولوز(۶۹) تإسیس شد. یكی دیگر از بنادر مهم كه صلیبی ها را به اشغال آن تحریك می كرد بیروت بود. صلیبی ها در مسیر حركت به بیت المقدس در سال ۴۹۲ه" / ۱۰۹۹م. قصد اشغال بیروت را داشتند, اما والی شهر با ارسال هدایا و اموال بسیار مانع تعرض آن ها شد.(۷۰) در سال ۴۹۵ه" / ۱۱۰۲م. نیز بالدوین به رغم محاصره طولانی شهر نتوانست آن را اشغال كند,(۷۱) ولی در سال ۵۰۳ه" / ۱۱۱۰م با كمك ژوسلین صاحب ((تل باشر))(۷۲) حصار سختی برای بیروت فراهم كرد.
هر چند وزیر دولت فاطمی, افضل بن بدر جمالی, نیروی دریایی قدرتمندی برای مقابله با صلیبی ها فرستاد و این نیرو مقاومتی سرسخت و مورد ستایش تاریخ نگاران صلیبی(۷۳) از خود نشان داد, اما بالدوین با كمك سپاه دریایی ژنوا و پیزا و هم چنین نیروهای مسیحی ساكن منطقه, از جمله مارونی ها, توانست به هدف خود دست یافته و با كشتن فرمانده نیروی دریایی مصریان و قتل عام سایر افراد, بیروت را در سال ۵۰۳ه" / ۱۱۱۱م. اشغال كند.(۷۴) بندر صیدا نیز سرنوشت مشابهی داشت; در سال ۵۰۱ه" / ۱۱۰۷م. بالدوین با كمك كشتی های جنگی ژنوایی صیدا را محاصره كرد(۷۵) و ارتش مصر چنان شكستی بر سپاهیان آن تحمیل كرد كه بنا به گزارش ابن فرات, در قاهره مركز خلافت فاطمی از خوشحالی و سرور جشنی بزرگ برپا شد.(۷۶)
صلیبی ها در اوایل سال ۵۰۴ه" / ۱۱۱۱م. با كمك ناوگان قوی ((ونیز)) به فرماندهی دوك ونیز(۷۷) حصار صیدا را تنگ تر كرده و به رغم مقاومت نیروهای فاطمی, این بندر نیز پس از چهل و هفت روز در نوزدهم جمادیالاول ۵۰۴ / ۱۹ اكتبر ۱۱۱۴. سقوط كرد. (۷۸) اینك تمامی بنادر سواحل شام و فلسطین به جز عسقلان(۷۹) و صور(۸۰) در اختیار صلیبی ها بود; بنابراین, خطری جدی از یك سو دمشق و از سوی دیگر قاهره پایتخت فاطمیان را تهدید می كرد. صور یك پایگاه استراتژیك دریایی برای فاطمیان به حساب میآمد و پس از اشغال بیت المقدس و سایر نواحی جنوبی شام, به عنوان یك خطر جدی برای صلیبی ها تلقی می شد. تاریخ نگار صلیبی معاصر و همراه جنگ اول صلیبی, صور را پایگاه بزرگ دریایی فاطمیان و دردسر بزرگ فرنگی ها دانسته است;(۸۱) زیرا موقعیت جغرافیایی این بندر بر اهمیت سیاسی و نظامی آن می افزود.
((آناكومنن))(۸۲) در كتاب خود ((آلكسیاد)) كه ترجمه احوال امپراتور بیزانس الكسیوس و یكی از منابع مسیحیت شرقی درباره جنگ صلیب است, این گونه نظر می دهد: موقعیت طبیعی بندر صور باعث شد تا این شهر سال ها در برابر صلیبی ها مقاومت كند. (۸۳) ویلیام صوری نیز در مورد زادگاه خود بر زیبایی و منحصر به فرد بودن طبیعتش تإكید دارد(۸۴) و وجه تمایز صور را دژبندی و استحكامات دفاعی آن دانسته(۸۵) و می نویسد: ((و كانت مدینه صور بالنسبته لامیر مصر هی المدینه الانفس و الاكثر انسجاما بسبب میزاتها الكثیره و دفاعاتها القویه)).(۸۶)
در سال ۵۰۰ه" / ۱۱۰۶م. امیر صلیبی به صور حمله كرد, اما موفق به فتح آن نشد. (۸۷) و پس از آن و همانند روش ((سن ژیل)) كه برای غلبه بر طرابلس در نزدیكی آن قلعه ای ساخته بود, از نیز دژ تبنین(۸۸) را بنا كرد. در پی آن, بالدوین پادشاه بیت المقدس نیز در سال ۵۰۱ه" / ۱۱۰۸م. قلعه ای دیگر مشرف بر صور به نام ((تل المعشوقه)) ساخت.(۸۹) افضل در سال ۵۰۲ه" / ۱۱۰۹م. ناوگان بزرگی برای نجات شهر فرستاد كه به گفته ابن قلانسی: ((و لم یكن خرج للمصریین فیما تقدم مثله كثره رجال و مراكب و عدد و غلال)).(۹۰)
سه سال پس از این واقعه و بعد از اشغال بندر صیدا, صلیبی ها با كمك ناوگان دریایی بیزانس صور را محاصره كردند. والی فاطمی شهر ((عزالملك انوشتكین))(۹۱) از قاهره یاری خواست, اما افضل به علت وبای شدیدی كه در مصر رواج یافته بود(۹۲) نتوانست خواسته او را اجابت نماید; زیرا غالبا در طول تاریخ مصر هرگاه قحطی, وبا, خشكسالی و بحران های طبیعی دیگر ـ كه كم هم نبوده ـ رخ می داد, تحركات سیاسی و نظامی مختل می شد.
با همراهی طغتكین اتابك دمشق, والی فاطمی صور توانست دشمن صلیبی را از شهر دور كند و با انعقاد پیمان دوستی دو دولت شیعی و سنی قاهره و دمشق كه ناسازگاری آن ها در آغاز جنگ صلیب سلطه صلیبی ها را هموار كرده بود, بندر حساس و استراتژیك صور بیش از یك دهه دیگر در دست مسلمین باقی ماند, هر چند صلیبی ها در سال ۵۱۸ه" / ۱۱۲۴م. و در عصر وزارت مإمون بطائحی جانشین افضل توانستند آن را بدون درگیری اشغال كنند.(۹۳)●آخرین پایگاه فاطمیان در شام
عسقلان یا عروس شام(۹۴) در جنوب بیت المقدس, از زمان اشغال قدس شریف توسط صلیبی ها تهدیدی جدی علیه دولت صلیبی بیت المقدس بود. پس از مرگ ((گودفروا)) و جانشینی بالدوین, صلیبی ها توجه خود را به این بندر معطوف كردند. فاطمیان نیز به عروس شام اهتمامی خاص داشتند و به گفته ((دوگان)), افضل و جانشینانش عسقلان را مركز نظامی خود در شمال می دانستند.(۹۵) مقریزی معتقد است از نظر فاطمیان, عسقلان برتر از دمشق بود(۹۶) و پس از آن كه شهرهای مهم ساحل مدیترانه یكی پس از دیگری به اشغال صلیبی ها درآمد, تقویت بنیه نظامی آن بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. صلیبی ها از سال ۵۰۴ه" / ۱۱۱۱م. تصمیم به اشغال عسقلان گرفتند. در این زمان حكومت شهر به دست شمس الخلافه نامی بود.(۹۷) این حاكم از آن جا كه به تجارت راغب تر بود تا جنگ,(۹۸) بیشتر به آرامش شهر فكر می كرد, لذا به دور از چشم وزیر و خلیفه فاطمی با صلیبی ها وارد مذاكره شد.(۹۹)
تدبیر افضل بن بدر جمالی(۱۰۰) مانع سقوط عسقلان و خارج شدن آن از حیطه نفوذ دولت قاهره گردید. افضل به منظور انتقام از صلیبی ها یك بار در سال ۵۰۶ه" / ۱۱۱۳م. و به هنگامی كه بالدوین با ((مودود)) اتابك موصل درگیر بود, از پایگاه عسقلان به بیت المقدس حمله كرد ولی ناكام ماند, و بار دیگر در ربیع الاول ۵۰۹ / آگوست ۱۱۱۵. زمانی كه پادشاه صلیبی در شمال شام با سلجوقیان می جنگید, از عسقلان به یافا لشكر كشید; در این حمله نیز اگر چه به صلیبی ها خساراتی وارد شد, اما فاطمیان مجبور شدند به عسقلان باز گردند.(۱۰۱) بالدوین همان سیاست قلعه سازی و تحكیم مواضع دفاعی و نظامی را دنبال كرد. در سال ۵۰۹ه" / ۱۱۱۵م. قلعه ((حصن الشوبك))(۱۰۲) را در نزدیكی عسقلان ساخت تا راه تجاری و نظامی دمشق ـ مصر را تهدید كند.(۱۰۳) در این سال ها كه مصادف با دهه های آخر حكومت فاطمیان بود و بعد از قتل افضل بن بدر جمالی كه قدرت فائقه اش او را به شاهنشاه ملقب كرده بود, وزیران فاطمی قدرت گذشته را نداشتند و همین امر باعث شد تا آخرین پایگاه فاطمیان در شام یعنی عسقلان در سال ۵۴۸ه" / ۱۱۵۳م سقوط كند.(۱۰۴)
اگر چه رنه گروسه معتقد است با پیروزی صلیبی ها بر عسقلان, برنامه جنگ های صلیبی تكمیل شد, اما باید گفت در نگاه صلیبی ها هنوز امنیت بیت المقدس از ناحیه مصر تهدید می شد و به همین جهت مدت كمی پس از اشغال عسقلان, حمله به مصر را آغاز كردند. در فاصله سقوط عسقلان و حمله صلیبی ها به مصر, طلائع بن رزیك وزیر فاطمی به چند اقدام نظامی علیه صلیبی ها دست زد; از جمله در سال ۵۵۳ه" / ۱۱۵۸م در ((غزه)) و ((الخلیل)) به صلیبی ها شبیخون زد.(۱۰۵) به علت حملات پی درپی او به صلیبی ها, مقریزی به او لقب ((ابوالغارات)) داده است.(۱۰۶) او معتقد بود غلبه بر صلیبی ها جز با اتحاد دمشق و قاهره مقدور نیست; به همین علت در این زمینه با نورالدین زنكی مكاتباتی انجام داد.(۱۰۷) این وزیر با كفایت فاطمی كه شاعری چیره دست نیز بود, با اشعارش نورالدین زنكی و سایر امرای شام را به نبرد با صلیبی ها تحریك كرد و حتی نورالدین سنی مذهب را به خاطر پیروزیهایش ستود(۱۰۸) و این نشان می دهد كه نگاه دولتمردان فاطمی به جنگ صلیب بیشتر نگاهی عقیدتی بوده است تا سیاسی.
آن چه در تاریخ جنگ صلیب قابل تإمل است این است كه بزرگان شیعی مذهب شام, مصر و عراق به رغم خصومت و درگیری دیرینه میان شیعه و سنی, در برخورد با صلیبی ها مصالح كلی مسلمین را ترجیح می دادند. این امر در موضع گیری ابن منیر طرابلسی در اشعارش كاملا هویدا می باشد.(۱۰۹) ابن منیر حتی زمانی كه معین الدین انر(۱۱۰) حكمران دمشق در مصاف با نورالدین از صلیبی ها كمك می طلبد, او را تقبیح كرده و از نورالدین متعصب ضد شیعه می خواهد با او جنگ نماید.(۱۱۱) هم چنین محمدبن اسعدبن علی حلبی جوانی كه از علویان نسابه و از نسل امام سجاد است,(۱۱۲) صلاح الدین ایوبی را به علت پیروزی و فتح بیت المقدس ستایش می كند و قصیده ای بلند در وصف قدس و صلاح الدین می سراید.(۱۱۳)
●اسماعیلیان مصر (فاطمیان) در معرض تهاجم
با آزاد سازی رها یا ادسا به عنوان امیرنشین صلیبی توسط عمادالدین زنكی ـ اتابك موصل ـ در سال ۵۳۹ه" / ۱۱۴۴م. و ادامه یافتن جهاد ضد صلیبی از سوی فرزندش نورالدین, توجه صلیبی ها به سمت جنوب معطوف شد. از سوی دیگر, نورالدین برای آزاد سازی سایر شهرهای اشغال شده, به ضرورت یك پارچگی جغرافیایی شام از دمشق تا حلب فكر می كرد. در بخش دیگر جغرافیای اسلامی یعنی مصر هم طلائع بن رزیك وزیر ضد صلیبی فاطمیان تنها راه رهایی از خطر صلیبی ها را اتحاد دمشق و قاهره می دانست و با این دیدگاه, مكاتبات خود را با نورالدین زنكی آغاز كرد,(۱۱۴) هر چند نورالدین نپذیرفت.
طلائع بن رزیك در سال ۵۵۲ه" / ۱۱۵۷م. با دو مرحله لشكركشی به اردن و تحمیل ضربات سنگین بر صلیبی ها, به قاهره بازگشت.(۱۱۵) حملات دوباره او در سال بعد, صلیبی ها را به تقاضای آتش بس واداشت.(۱۱۶) ((شاوربن مجیر سعدی)) كه دشمن خاندان ابن زریك بود, وزارت مصر را عهده دار شد و از آن جا كه ((امر مصر فی وزارته فی ادبار)),(۱۱۷) ((ضرغام بن عامر لخمی)) رقیب او قدرت را به دست گرفت و شاور مجبور شد از نورالدین كمك بخواهد.(۱۱۸) در همین ایام, آموری كنت یافا و عسقلان به عنوان جانشین بالدوین سوم پادشاه بیت المقدس شد و چون بیش از دیگر پادشاهان صلیبی اهمیت بازرگانی مصر را می دانست,(۱۱۹) در شوال ۵۵۸ / سپتامبر ۱۱۶۳. به آن سرزمین حمله كرد, اما مقاومت ضرغام باعث شد كه او بدون دست یابی به نتیجه, باز گردد.(۱۲۰)
اگرچه پادشاه صلیبی در این تهاجم از فاطمیان شكست خورد, اما به نكات مهمی از جمله ضعف دولت اسماعیلی مصر به علت نزاع و خصومت وزیران, ضعف روحیه نظامی گری بین سپاهیان, ثروت طبیعی مصر و امكان جذب مسیحیان قبطی در آن سرزمین پی برد, كه همه آن ها از عوامل تحریك كننده آموری برای حمله مجدد به مصر بود. شاور به نورالدین قول داده بود كه در صورت پشتیبانی از او, اولا: ثلث خراج مصر را به اتابك زنكی بدهد; ثانیا: حقوق سپاهیان نورالدین را پرداخت كند; ثانیا: سیادت و سروری نورالدین بر مصر را بپذیرد.(۱۲۱) نورالدین زنكی كه سلطه بر مصر را ضروری می دانست, سپاهی را به فرماندهی ((اسدالدین شیركوه))(۱۲۲) به مصر فرستاد و با قتل ضرغام, مصر را در اختیار رقیبش شاور قرار داد.(۱۲۳) شاور از همان ابتدا پیمان خود با نورالدین و شیركوه را نقض كرده و از دادن خراج به دولت زنكی خودداری نمود(۱۲۴) و با صلیبی ها وارد مذاكره شد.(۱۲۵) وی به صلیبی ها اطمینان داد كه در صورت اعزام نیرو به مصر, علاوه بر پرداخت بیست و هفت هزار دینار, علوفه اسب های شهسواران مهمان نواز را تإمین خواهد كرد.(۱۲۶) مقریزی معتقد است نورالدین محمود زنكی از آغاز نسبت به پیمان داری ((شاور)) تردید داشت.(۱۲۷) صلیبی ها كه وحدت مصر و شام را برای خود خطرناك می دانستند, و به گفته ابن واصل ((انهم قد خافوا خوفا شدیدا اذا ما تحقق ذلك و ایقنوا بالهلاك, و ان بلادهم تستإصل)),(۱۲۸) تقاضای شاور را پذیرفتند و سپاه شیركوه را كه در ((بلبیس))(۱۲۹) اردو زده بود محاصره كردند. این محاصره با ترك مصر از سوی دو سپاه صلیبی و شیركوه بدون درگیری پایان یافت.(۱۳۰)
رانسیمان با استناد به اقوال ((ویلیام صوری)), ((ابن اثیر)) و ((ابوشامه)) در این باره چنین گفته است: ((دو سپاه مسلمان و مسیحی در دو مسیر جداگانه موازی از شبه جزیره سینا گذشته و مصر را به شاور واگذار نمودند. شیركوه آخرین فرد از سپاه خود بود كه از مصر پا بیرون نهاد. آن گاه كه به قصد بدرود نزد فرنگان آمده بود یكی از تازه واردان باختری از او پرسید كه مگر از امكان خیانت بیمناك نیست و شیركوه با سرفرازی پاسخ داد كه در چنین صورتی سربازانش همه به كین خواهی برخواهند خاست و آن مرد فرنگی در جواب گفت حال درمی یابد كه چرا صلیبیان برای او این همه قدر و منزلت قائلند.)) اما اتابك زنكی و فرمانده نظامی او شیركوه نمی توانست دل از مصر ببرد. موقعیت استراتژیكی مصر, حاصل خیزی آن سرزمین و نگاه تعصبآمیز به شیعیان فاطمی, به علاوه ضرورت یكپارچگی جغرافیای نیل تا فرات و لزوم گوش مالی شاور كه به او خیانت كرده بود, ذهن نورالدین را مشغول نموده بود; بنابراین, طبیعی بود كه وی به مصر لشكركشی كند.(۱۳۱) در حمله او در سال ۵۶۳ه" / ۱۱۶۷م. شاور مجددا از آموری كمك خواست. پادشاه صلیبی بیت المقدس همه نجبا را فرا خواند و به آن ها گفت: ((اگر نورالدین كه بر همه سوریه اسلامی فرمانروایی می كند مصر را تصرف كند, همه سرزمین های فرنگی از دو سو در محاصره قرار خواهند گرفت و به زودی سوریه فرنگی سقوط خواهد كرد; پس باید هر چه زودتر به كمك شاور شتافت و مصر را نجات داد)).(۱۳۲)
سپاه آموری به سوی مصر حركت كرد و در قاهره و در كرانه شرقی رودخانه نیل از جانب شاور مورد استقبال قرار گرفت.(۱۳۳) پیشنهاد شاور به صلیبی ها پرداخت چهارصدهزار دینار در دو قسط بود, مشروط بر آن كه وی زودتر از سپاه زنكی مصر را ترك نكند.(۱۳۴) آموری برای اطمینان خاطر از این پیمان, ((هوگ)) صاحب قیساریه را به همراه فرمانده سوران معبد به نزد العاضد خلیفه خردسال فاطمی فرستاد تا رضایت او را نیز جلب كند.(۱۳۵)
رانسیمان با استناد به تاریخ نگاران پیش و معاصر جنگ ها(۱۳۶) وقایع این نبرد را شرح داده است.(۱۳۷)
شیركوه نیز تن به مصالحه و آتش بس داد. تاریخ نگاران مسلمان و مسیحی معاصر جنگ ها مفاد آتش بس را با دو برداشت ارائه داده اند; ابن اثیر به عنوان نماینده تاریخ نگاری مدرسه اسلامی نوشته است: در این معاهده شیركوه باید پنجاه هزار دینار به علاوه مناطق اشغالی را بگیرد و صلیبی ها بدون هیچ عایدی به شام بازگردند.(۱۳۸) ویلیام صوری تاریخ نگار مدرسه صلیبی بر بقای اسكندریه در دست آموری, مبادله اسیران جنگی و ترك مصر توسط سپاه شیركوه تإكید دارد.(۱۳۹)
به نظر می رسد آن كه بر اصل صلح نامه تإكید می كند ابوشامه است. او معتقد است خروج دو سپاه زنكی و صلیبی از مصر, مبادله اسیران و عدم تعقیب آن دسته از مردم اسكندریه كه صلاح الدین و عمویش را كمك كردند از سوی شاور, از مفاد اصلی صلح نامه است.(۱۴۰) البته صلیبی ها به هنگام ترك مصر و بنا به تقاضای شاور, شحنگی و نگهبانی دروازه های قاهره را در دست نیروهای خود نگه داشتند.(۱۴۱) به این ترتیب, پایتخت فاطمیان تحت الحمایه صلیبی ها درآمد.
آموری بعد از بازگشت به بیت المقدس تصمیم گرفت ابتدا همراهی دولت هم كیش خود بیزانس را جلب نموده و سپس به مصر لشكركشی كند. ازدواج سیاسی او با ((ماری كومنن)) ـ برادرزاده امپراتور بیزانس(۱۴۲) ـ زمینه ساز این وحدت شد.(۱۴۳) اما به نظر می رسید امپراتور بیزانس در ازای مشاركت در جنگ علیه فاطمیان مصر, علاوه بر غنائم, حاكمیت بعضی از مناطق را مطالبه كرده است.(۱۴۴) آموری كه این زیاده روی امپراتور را توقع نداشت, ویلیام صوری تاریخ نگار دربار خود را به بیزانس فرستاد تا پیمانی منطقی ببندد.(۱۴۵) در همین زمان كه نماینده آموری در بیزانس بود, پادشاه صلیبی با اصرار شوالیه ها به مصر حمله نمود و در طلیعه دومین ماه سال ۵۶۴ه" / نوامبر ۱۱۶۸. ((بلبیس)) و سپس قاهره را محاصره كرد.(۱۴۶) صلیبی ها بلبیس را كه در درست فرزند شاور بود سراسر به خون كشیدند.(۱۴۷) زمانی كه قاهره در محاصره صلیبی ها بود به نگاه خبر رسید كه العاضد خلیفه فاطمی كه تاكنون تحریكی نشان نداده بود, از نورالدین و شیركوه كمك خواسته و نامه ای بدین عبارت برای او فرستاده است: ((واغوثاه! واغوثا! واغوثا! الحق دین الاسلام! ادرك امه محمد علیه السلام! یا نورالدین! یا نورالدین! یا نورالدین!))(۱۴۸)
نورالدین اهمیت مصر را درك می كرد و معتقد بود اگر دشمن بر سرزمین مصر استیلا یابد بر سایر سرزمین های اسلامی نیز مستولی خواهد شد(۱۴۹); لذا شیركوه را با سپاهی بزرگ روانه مصر كرد. ورود این سپاه كه به گفته مورخان مسلمان به منزله فتح جدید مصر بود(۱۵۰) عقب نشینی سپاه صلیبی از مصر را درپی داشت.(۱۵۱)با فرمان خلیفه فاطمی, شاور كه عامل اصلی حملات دشمنان به مصر بود, كشته شد(۱۵۲) و اسدالدین شیركوه نیز كه با لقب ((المك المنصور امیرالجیوش)) جانشین او شده و لباس وزارت را پوشیده بود پس از دو ماه و اندی مرد(۱۵۳) و برادرزاده اش صلاح الدین وزیر فاطمیان شد.(۱۵۴) آموری پس از این مرحله متوجه شد كه غلبه بر مصر جز با همراهی دولت بیزانس امكان پذیر نیست. دولت بیزانس هم به مصر چشم طمع داشت و بر این اساس با ارسال نیروی دریایی خود به جنگ موافقت نموده و در اواخر سال ۵۶۳ه" / ۱۱۶۹م. ناوگان بزرگی را به فرماندهی كنتوس تفانوس(۱۵۵) آماده نمود. سپاه مشترك صلیبی ـ بیزانس در ابتدای سال ۵۶۵ه" / ۱۱۶۹م. دمیاط(۱۵۶) را محاصره كرد,(۱۵۷) اما پس از پنجاه روز محاصره و با دادن تلفات سنگین دست از محاصره دمیاط برداشته و به فلسطین بازگشت. ابن اثیر را در قالب مثال چنین توصیف می كند: ((خرجت النعامه تطلب قرنین رجعت بلا اذنین)).(۱۵۸) با پایان جنگ, دمیاط دشمن صلیبی چشم از مصر و قلمرو فاطمیان برداشت و از این پس نقش فاطمیان در جنگ صلیبی خاتمه پذیرفت.
پی نوشت ها:
۱. تقی الدین احمدبن علی مقریزی, السلوك لمعرفه دول الملوك, تحقیق محمدمصطفی زیاده (قاهره, دارالكتب المصریه, ۱۹۳۴ـ۱۹۴۲م) ج ۱, ص ۳۳.
۲. از فرماندهان ترك در دولت الب ارسلان و ملكشاه بود.
a history of the crusader, pensylvania press, ۱۹۶۲, p ۱۷۲.
.۳ ۴. وفا جونی, دمشق و المملكه اللاتینیه فی القدس (بیروت, دارالفكر, ۱۴۱۷ه") ص ۴۷ـ۵۱ و دائره المعارف بزرگ اسلامی, ج ۱, ص ۵۶۶.
۵. علی بن ظافر ازدی (۵۶۷ـ۶۲۳ه") صاحب كتاب اخبار الدول المنقطعه.
۶. شهاب الدین احمد نویری (۶۷۷ـ۷۳۳ه") صاحب كتاب نهایه الارب فی فنون الادب.
۷. عبدالرحمن بن خلدون تاریخ نگار مشهور مغربی صاحب كتاب العبر و دیوان المبتدا و الخبر.
۸. جلال الدین سیوطی صاحت كتاب تاریخ الخلفا.
۹. جمال الدین البوالمحاسن ابن تغری بردی صاحب كتاب النجوم الزاهره فی ملوك مصر و القاهره.
۱۰. محمدبن عبدالكریم شیبانی (ابن اثیر جزری), الكامل فی التاریخ, تحقیق علی شیری (بیروت, داراحیإ التراث العربی, ۱۴۰۸ه") ج ۶, ص ۳۷۷.
۱۱. ریموند آگیل در كتاب خود به محاصره انطاكیه توسط صلیبی ها اشاره كرده و می گوید: ((در حین محاصره سفیران پادشاه مصر در انطاكیه بودند)), ولی از زمینه و علت ورود آن ها به انطاكیه سخن نمی گوید.; ریموند آگیل, تاریخ الفرنجه غزاه بیت المقدس, ترجمه حسن محمد عطیه (اسكندریه, دارالمعرفه الجامعیه, ۱۹۹۰م) ص ۱۰۵.
۱۲. ویلیام صوری, تاریخ الحروب الصلیبیه, ترجمه سهیل زكار (دمشق, دارالفكر, ۱۹۹۴م) ج۱, ص ۲۹۷ـ۲۹۸.
۱۳. رنه گروسه, تاریخ جنگ های صلیبی, ترجمه ولی الله شادان (تهران, نشر و پژهش فرزان روز, ۱۳۷۷ش) ج ۱, ص ۳۰۳.
۱۴. استیون رانسیمان, تاریخ جنگ های صلیبی, ترجمه منوچهر كاشف (چاپ سوم: تهران, شركت انتشارات علی و فرهنگی, ۱۳۷۱ش) ج ۱, ص ۳۰۳.
hamilton gibb. the caliphate and the arab state, ۱۹۵۵, vol ۱, p. ۸۱-۹۸.
.۱۵ ۱۶. بلده فی شرق طرابلس; یاقوت بن عبدالله حموی, معجم البلدان (بیروت, داراحیإ التراث العربی, ۱۳۹۹ه") ج ۴, ص ۱۰۹.
۱۷. ریموند آگیل, همان ,ص ۱۸۷ و ویلیام صوری, همان ,ص ۳۲۰.
۱۸. سعید عبدالفتاح عاشور, شخصیه الدوله الفاطمیه فی الحركه الصلیبیه, المجله التاریخیه المصریه, قاهره, ۱۹۶۹م, ص ۱۶, ص ۱۵ـ۶۶.
۱۹. ((و در پهنای مسجد دری است مشرقی كه آن را باب العین گویند كه چون از این در بیرون روند و به نشیبی فرو روند آن جا چشمه سلوان است)); ناصر خسرو, سفرنامه, به كوشش نادر وزین پور (تهران, امیركبیر, ۱۳۶۶ش) ص ۴۸.
۲۰. ویلیام صوری, همان, ص ۴۱۵ـ۴۲۰.
۲۱. استیون رانسیمان, همان, ص ۳۸۶ و عارف عارف, تاریخ القدس (قاهره, بی نا, ۱۹۵۹م) ص ۲۹۲. البته ویلیام صوری به شكل مبالغهآمیز می نویسد: ((حاكم فاطمی هر اكثر ساكنان مسیحی شهر را كشت)), كه واقعیت ندارد; همان, ص ۴۲۸.
william embriaco.
.primus embriaco.
۲۲ .۲۳ ۲۴. شهر كوچكی در ساحل فلسطین میان عكا و قیساریه; یاقوت بن عبدالله حموی, همان, ج ۵, ص ۳۷۰.
۲۵. صلاح الدین محمد نوار, العدوان الصلیبی علی العالم الاسلامی (اسكندریه, دارالدعوه, بی تا), ص ۱۱۲.
۲۶. تقی الدین احمدبن علی مقریزی, اتعاظ الحنفإ باخبار الائمه الفاطمیین الخلفإ, تحقیق جمال الدین الشیال و محمد حملی احمد (قاهره, المجلس الاعلی علی الشوون الاسلامیه, ۱۹۶۷م) ج ۳, ص ۲۳.
۲۷. حمزه بن اسدبن علی تمیمی (ابن قلانسی), ذیل تاریخ دمشق, تحقیق سهیل زكار (دمشق, دارحسان, ۱۴۰۳ه") ص ۱۳۶.
البته سپاه افضل بیست روز بعد از سقوط قدس رسید و مجبور شد در عسقلان بماند.
۲۸. تاج الدین محمدبن علی بن یوسف (ابن میسر), اخبار مصر, تحقیق ایمن فواد سید (قاهره, المعهد العلمی الفرنسی للاثار الشرقیه, ۱۹۸۱م) ص ;۳۱ ابن اثیر جزری, همان, ص ۳۸۳ـ۳۸۴ و مجهول المولف, البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان, به اهتمام كلود كاهن (پاریس, مجله الدراسات الشرقیهorientals bulletiond"e tudes , ۱۹۳۸م). ج ۱, ص ۴۳۶ـ۴۳۷.
۲۹. ریموند آگیل, همان, ص ;۲۴۷ فوچه چارتر, تاریخ الحمله الی القدس, ترجمه زیاد العسلی (عمان, دارالشروق للنشر و التوزیع, ۱۹۹۰م) ص ۷۵ و ویلیام صوری, همان, ص ۴۳۶ـ۴۳۷.
۳۰. استیون رانسیمان, همان, ص ۳۷۶ـ۳۷۷.
۳۱. ابومحمد مرتضی عبدالسلام بن حسن فهری قیسرانی (ابن طویر), نزهه المقلتین فی اخبار الدولیتن, تحقیق ایمن فواد سید و فرانس شتایز (اشتوتگارت, النشرات الاسلامیه, ۱۹۹۲م) ص ;۳ خطط مقریزی, ج ۱, ص ;۴۴۳ ابوالمحاسن یوسف بن تغری بردی, النجوم الزاهره فی ملوك مصر و القاهره (قاهره, دارالكتب المصریه, ۱۳۷۵ه") ج ۵, ص ۱۴۵ و ویلیام صوری, همان, ص ۴۵۷.
۳۲. منطقه ای در شمال عسقلان.
۳۳. ابن اثیر جزری, همان, ص ;۴۷۰ ابن میسر, همان, ص ۳۹ و ابن طویر, همان.
۳۴. ابن میسر, همان; ابن قلانسی, همان, ص ۱۳۷ و فوچه چارتر, همان, ص ۷۸.
۳۵. مانند ابن فرات كه در كتاب تاریخ الدول و الملوك (ج ۲, ق ۲, ورق ۵۰) می نوسد: ((فخذل (الافضل) من جهه عسكره, و علم ان السبب فی ذلك من جنده)); نقل از: صلاح الدین محمد نوار, همان, ص ۱۵۰.
طط مقریزی, ج ۱, ص ۴۴۳.
of the art of war in the middle ages, london, ۱۹۲۴, vol i, p. ۲۹۱.
of the crusades, london, ۱۹۵۲, vol. ۱, p. ۲۴۲.
oman,charle. a historymichaud (j.f). history
۳۶. وفیات الاعیان, ج ۳, ص ۴۱۸ (در شرح حال عادل بن سلار).
۳۷. ((هی من اعمال الاردن بینها و بین دمشق ثلاثه ایام و كذلك بینها و بین بیت المقدس)); یاقوت بن عبدالله حموی, همان, ص ۱۷ـ۱۸.
۳۸. امارت الجلیل یا ماورإ رود اردنtrans jordan ;.
۳۹. شهر كوچك ساحلی میان قیساریه و یافا. یاقوت بن عبدالله حموی, همان, ج ۱, ص ۱۰۷, ابوالفدإ, تقویم البلدان, ص ۲۳۹.
۴۰. صلاح الدین محمدنوار, همان, ص ۱۶۷.
۴۱. فاید حماد محمد عاشور, جهاد مسلمانان در جنگ های صلیبی, ترجمه عباس عرب (تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامی, ۱۳۷۳ش) ص ۱۵۵.
۴۲. در ساحل مدیترانه نزدیك یافا; یاقوت بن عبدالله حموی, همان, ص ۲, ص ۳۳۲.
setton, history of the crusads, vol. ۱, p. ۳۸۰.
.۴۳ ۴۴. ابوالمحاسن یوسف بن تغری بردی, همان, ص ۱۶۷ و ابن قلانسی, همان, ص ۲۲۴ـ۲۲۵. ۴۵. ابن قلانسی, همان, ص ;۲۲۷ تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ;۲۶ ابن میسر, همان, ص ;۴۰ البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجهول المولف) ص ۱۱۵ و عظیمی, تاریخ حلب, ص ۳۶۰.
ابن اثیر این حادثه را مربوط به سال ۴۹۶ه" دانسته است; (همان, ص ۴۳۲) و ابن تغری بردی مربوط به سال ۴۹۳ه"; (همان, ص ۱۵۲) و فوچه چارتر مربوط به سال ۱۱۰۲م. مطابق سال ۴۹۵ه" دانسته است; (همان, ص ۱۲۲). رانسیمان نیز سال ۴۹۴ه" (۱۱۰۱م) را ثبت كرده است; (همان, ج ۲, ص ۸۴).
ibelin .۴۶ (ابلین) در جنوب غربی رمله.
۴۷. فاید حماد محمد عاشور, همان, ص ۱۶۵ـ۱۶۶.
۴۸. ابن میسر, همان, ص ۴۰ و وفیات الاعیان, ج ۲, ص ۴۵۰.
۴۹. ابن قلانسی, همان, ص ۲۲۹.
۵۰. ابن اثیر جزری, همان, ص ۴۲۲ و ویلیام صوری, همان, ص ۵۰۲ـ۵۰۳.
۵۱. ابن قلانسی, همان, ص ;۲۳۲ استیون رانسیمان, همان, ج ۲, ص ۱۰۰ـ۱۰۱ و فاید حماد محمد عاشور, همان, ص ۱۷۰.
۵۲. ابن اثیر جزری, همان, ص ۴۲۷ و ابن میسر, همان, ص ۴۱.
۵۳. ابن قلانسی, همان, ص ;۲۴۰ ابن میسر, همان و ویلیام صوری, همان, ص ۵۷۵.
۵۴. ابن قلانسی, همان, ص ۲۴۰ـ۲۴۱.
۵۵. تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۳۵.
۵۶. رنه گروسه, همان, ص ۶۹ـ۷۰.
۵۷. صلاح الدین محمدنوار, همان, ص۱۵۰.
:lattaquie .۵۸ بندری در شمال سوریه فعلی و نزدیك طرابلس.
۵۹. استیون رانسیمان, همان, ص ۸.
tripoli.
.۶۰ raymond de gille.
.۶۱ :tortose .۶۲ بندری در ساحل مدیترانه, در سوریه فعلی و نزدیك طرابلس.
۶۳. این قلعه كه معروف به قلعه ((سن ژیل)) است و ویلیام صوری آن را ((كوه حاجیان)) ـmons pelegrinus ـ نامیده, با مساعدت امپراتور بیزانس آلكسیوس كومنن ه از حاكم بیزانسی قبرس خواسته بود سن ژیل را كمك كند ساخته شد; صلاح الدین محمد نوار, همان, ص ۲۶۰.
william jordon.
.۶۴ ۶۵. نام او ((ایماتوس فیلوكاس)) ـeumathius philocates ـ است.
۶۶. ابن اثیر جزری, همان, ;۴۸۷ عمادالدین اسماعیل بن علی بن محمود(ابوالفدإ), المختصر فی اخبار البشر, تحقیق محمود ایوب (بیروت, دارالكتب العلمیه, ۱۹۹۷م) ج ۲, ص ۲۲۳ و تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۴۲.
۶۷. به نام هایhugh embriaco وansaldus embriaco
۶۸. ابن اثیر جزری, همان, ص ۵۰۰ و البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجهول المولف), ص ۱۱۶. در مورد تسخیر طرابلس, در منابع تاریخی میان سال ۵۰۲ و ۵۰۳ اختلاف است.
۶۹. ابن الفرات در ((تاریخ الدول الملوك)) می نویسد: ((فحزن الناس علی اهلها و بكوالمصابها... و فزع اهل الشام قاطبه...)); نقل از: صلاح الدین محمد نوار, همان, ص ۲۸.
toulouse.
.۷۰ ۷۱. جورجی ینی, تاریخ سوریا (بیروت, بی نا, ۱۸۸۱م) ص ۴۳۷.
۷۲. ابن اثیر جزری, همان, ص ۴۲۲.
:turbessel .۷۳ قلعه ای كه تابع شهر رها (ادسا) بود و الان تابع منطقه جبل سمعان در استان حلب سوریه است.
۷۴. ویلیام صوری, همان, ص ۵۴۰.
۷۵. همان; البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجهول المولف), ص ;۱۱۶ ابن قلانسی, همان, ص ;۲۶۹ تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ;۴۵ جورجی ینی, همان, ص ۴۳۸ و صلاح الدین محمد نوار, همان, ص ۲۸۴ـ۲۸۸.
۷۶. تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۴۳ و ابن قلانسی, همان, ص ۲۶۰.
۷۷. تاریخ الدول و الملوك, ج ۱, ورق ۳۷ب; نقل از: صلاح الدین نوار, همان, ص ۲۹۰.
۷۸. نام اوordelafo valerii بود.
۷۹. ابن قلانسی, همان, ص ;۲۴۷ ابن اثیر جزری, همان, ص ;۵۰۵ ویلیام صوری, همان, ص ۵۴۰ـ۵۴۳ و البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجمول الولف), ۱۱۷.
ascalon.
.۸۰ tyre.
.۸۱ ۸۲. فوچه چارتر, همان, ص ۲۳۶ـ۲۳۷.
anna comena .۸۳ دختر امپراتور بیزانس.
the alexiad, p. ۳۶۵.
.۸۴ ۸۵. ویلیام صوری, همان, ج ۲, ص ۶۱۷.
۸۶. همان, ص ۶۱۴.
۸۷. همان, ص ۶۱۲.
:toron .۸۸ دژ تبنین (تورون) در نزدیكی صور واقع و یكی از پایگاه های مهم نظامی صلیبی ها در سال های بعد بوده است.
۸۹. ابن میسر, همان, ص ۴۲ و ابن قلانسی, همان, ص ۲۵۵.
۹۰. ابن قلانسی, همان, ص ۲۶۳.
۹۱. او عموی مإمون بطائحی بود كه پس از افضل به مقام وزارت رسید; البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجهول المولف), ص ۱۱۹.
۹۲. ابن قلانسی, همان, ص ۲۸۹.
۹۳. البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجهول المولف), همان; ابن قلانسی, همان, ص ۳۳۶ـ۳۳۸ و فوچه چارتر, همان, ص ۲۱۶.
spona syrie.
.۹۴ duggan (a), the story of the crusades, london, ۱۹۶۳, p. ۳۴..۹۵ ۹۶. خطط مقریزی, ج ۲, ص ۴۴.
۹۷. تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۵۰.
۹۸. ابن قلانسی, همان, ص ۲۷۵.
۹۹. همان, ص ۲۷۵ـ۲۷۶ و ابن اثیر جزری, همان, ص ۵۰۴.
۱۰۰. افضل با تدبیر و كیاست خود اهالی عسقلان را علیه شمس الخلافه شوراند و با این كار زمینه قتل او را فراهم و جانشین او را تعیین كرد; ابن قلانسی, همان; ابن اثیر جزری, همان, تقی الدین احمدبن علی مقریزی همان, ص ۵۰ـ۵۱.
۱۰۱. صلاح الدین محمد نوار, همان, ص ۳۲۸ـ۳۲۹.
mont royal (montreal).
.۱۰۲ ۱۰۳. صلاح الدین محمد نوار, همان, ص ۳۳۲.
۱۰۴. ویلیام صوری, همان, ص ;۸۱۳ ابوبكر عبدالله بن ایبك (ابن ایبك دواداری), كنزالدرر و جامع الغرر (قاهره, المعهد الالمانی للاثار, ۱۹۶۱م) ج ۶, ص ص ۵۶۲ و البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجهول المالك) ص ۱۳۰.
۱۰۵. فرهاد دفتری, تاریخ و عقاید اسماعیلیه, ترجمه فریدون بدره ای (تهران, نشر و پژوهش فرزان روز, ۱۳۷۵ش) ص ۳۰۹.
۱۰۶. تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۲۱۵.
۱۰۷. همان, ص ۲۳۴ و عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, الروضتین فی اخبار الدولتین النوریه و الصلاحیه, تحقیق محمد حلمی محمد محمد (قاهره, لجنه التإلیف و الترجمه و النشر, ۱۹۵۶م) ج ۱, ص ۳۰۳.
۱۰۸. طلائع بن زریك, دیوان, گردآوری الامینی (نجف اشرف, المكتبه الاهلیه, ۱۳۸۳ه") ص ۶۳ـ۱۴۰.
۱۰۹. ر.ك: عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, و ابن منیر طرابلسی, دیوان, به اهتمام عمر عبدالسلام تدمری (بیروت, دارالجیل, ۱۹۸۶م) ص ۹۶, ۱۹۱, ۱۹۹ و....
۱۱۰. معین الدین انربن عبدالله از غلامان طغتكین موسس سلسله بوریان بود كه در سال های ۴۹۷ـ۵۴۹ در دمشق حكومت كردند.
۱۱۱. عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, ص ۱۹۰.
۱۱۲. او در سال ۴۹۲ هجری در موصل به دنیا آمد. شرح حال مختصر او در كتاب مهاجران آل ابوطالب (ص ۵۸۵) آمده است.
۱۱۳. عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, ج ۲, ص ۱۰۵.
۱۱۴. همان, ج ۱, ص ۳۰۳ و تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۲۳۴.
۱۱۵. تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۲۳۰.
۱۱۶. همان, ص ۲۳۶.
۱۱۷. ابوالمحاسن یوسف بن تغری بردی, همان, ص ۳۴۶.
۱۱۸. همان.
۱۱۹. وفاجونی, همان, ص ۲۷۷.
۱۲۰. تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۲۶۲ و ویلیام صوری, همان, ص ۸۸۵.
۱۲۱. ابوالمحاسن یوسف بن تغری بردی, همان, ص ۳۳۸ و ۳۴۶.
۱۲۲. او عموی صلاح الدین ایوبی است.
۱۲۳. البستان الجامع لجمیع توارخ اهل الزمان (مجهول المولف), ص ;۱۳۴ ابن اثیر جزری, همان, ج ۷, ص ۱۷۲ـ;۱۷۳ ذهبی, دول الاسلام, ص ۲۹۱ـ۲۹۲ و عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, ص ۶.
۱۲۴. ابوالمحاسن یوسف بن تغری بردی, همان, ص ۳۴۵.
۱۲۵. یوسف حسن درویش غوانمه, اماره الكرك الایوبیه (عمان, دارالفكر, ۱۴۰۲ه") ص ۸۶.
۱۲۶. محمد سهیل طقوش, تاریخ الزنكیین فی بلاد الشام و اقلیم الجزیره (بیروت, دارالنفائس, ۱۹۸۸, ۱۹۹۹م) ص ;۳۳۰ نقل از ویلیام صوری.
۱۲۷. جمال الدین محمدبن سالم (ابن واصل), مفرج الكروب فی اخبار بنی ایوب, تحقیق جمال الدین الشیال (قاهره, جامعه فواد الاول, داراحیإالتراث القدیم, ۱۹۵۳, ۱۹۵۷م), ج۱, ص ۱۳۹.
۱۲۸. بلبیس: مدینه بینها و بین فسطاط مصر عشره فراسخ علی طریق الشام; یاقوت بن عبدالله حموی, همان, ج ۱, ص ۴۷۹.
۱۲۹. جمال الدین محمدبن سالم (ابن واصل, همان, ص ;۱۴۰ خطط مقریزی, همان, ص ۴۷ـ;۵۰ البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجهول المولف), ص ;۱۳۵ عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, ج ۱, ص ۳۳۱ـ;۳۳۷ عمادالدین اسماعیل بن علی بن محمود (ابوالفدإ), همان, ج ۳, ص ;۴۳ ابن ایبك دواداری, همان, ج ۷, ص ;۲۷ تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۲۶۴ـ۲۷۸ و ابوالمحاسن یوسف بن تغری بردی, همان, ص ۲۳۸.
۱۳۰. استیون رانسیمان, همان, ص ۴۲۹.
۱۳۱. عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, ص ۳۶۳ و ابن واصل, همان, ص ۱۴۸.
۱۳۲. ویلیام صوری, همان, ص ۸۹۵ و رنه گروسه, همان, ص ۱۹۸.
۱۳۳. ویلیام صوری, همان, ص ۸۹۶.
۱۳۴. همان, ص ۸۹۹.
۱۳۵. همان, ص۸۹۹eـ۹۰۲.
۱۳۶. همان, ص ۹۰۶ـ;۹۲۰ ابن اثیر جزری, التاریخ الباهرفی الدوله الاتابكیه, تحقیق عبدالقادر احمد طلیمات (قاهره, دارالكتب الحدیث, بی تا) ص ;۱۳۴ تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۲۸۷ـ;۲۸۹ النوادر السلطانیه, ص ;۲۰۸ عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, ص ۳۶۴ـ۳۶۶ و ۴۲۸ و فتح بن علی بنداری, سناالبرق الشامی, تحقیق فتیحه نبراوی (مصر, كتبه الخانجی, ۱۹۷۹م) ج ۱, ص ۶۴.
۱۳۷. استیون رانسیمان, همان, ص ۴۳۴ـ۴۳۶.
۱۳۸. ابن اثیر جزری, الكامل فی التاریخ, ج ۷, ص ۱۹۰.
۱۳۹. ویلیام صوری, همان, ص ۹۱۹ـ۹۲۰.
۱۴۰. عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, ص ۴۲۸.
۱۴۱. ابن اثیر جزری, التاریخ الباهر فی الدوله الاتابكیه, ص ;۱۳۴ عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, ص ;۳۶۶ ابن واصل, همان, ص ;۱۵۲ تقی الدین احمدبن علی مقریزی, همان, ص ۲۷۸ و ابوالمحاسن یوسف بن تغری بردی, همان, ص ۳۵۰.
۱۴۲. امانوئل كومنن.
۱۴۳. ویلیام صوری, همان, ص ;۹۲۳ استیون رانسیمان, همان, ص ۴۴۲ و رنه گروسه, همان, ص ۲۰۲.
۱۴۴. ویلیام صوری, همان, ص ۹۲۶ـ۹۲۷.
۱۴۵. همان, ص ۹۲۷.
۱۴۶. الجامع البستان لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجهول المولف), ص ;۱۳۸ ابن سباط مغربی, صدق الاخبار (تاریخ ابن سباط), تحقیق عمر عبدالسلام تدمری (طرابلس, گروس پرس, ۱۴۱۳ه") ج ۱, ص ;۱۲۰ رنه گروسه, همان ص ۴۰۴ـ۴۰۵ و هانس ابرهارد مایر, جنگ های صلیبی, ترجمه عبدالحسن شاهكار (شیراز, انتشارات دانشگاه شیراز, ۱۳۷۱ش) ص ۱۴۷.
۱۴۷. استیون رانسیمان, همان, ص ۴۴۳.
۱۴۸. ابن ایبك دواداری, همان, ج ۷, ص ;۳۰ وی تإكید می كند كه بر این عبارت چیزی نیفزوده و آن چه را نقل كرده عینا از نامه خلیفه است.
۱۴۹. ابن واصل, همان, ص ۱۶۰.
۱۵۰. همان و النوادرالسلطانیه, ص ۲۰۹.
۱۵۱. استیون رانسیمان, همان, ص ۴۴۵.
۱۵۲. فتح بن علی بنداری, همان, ص ;۷۸ عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, ص ۴۳۶ و ابن اثیر جزری, الكامل فی التاریخ, ج ۷, ص ۱۹۹.
۱۵۳. رانسیمان در مورد شیركوه می نویسد: ((نام این مرد در تاریخ تحت الشعاع آوازه خداوندیش نورالدین و برادرزاده اش صلاح الدین قرار گرفته است; و حال آن كه در جمع تمام رهبران عالم اسلام فقط او بود كه به فراست دریافت كه به قصد بازپس گرفتن فسطین, نخستین قدم را باید در كار تسخیر مصر برداشت, كه موقعیت نظامی كم نظیر و منابع فراوان داشت و به رغم تردیدهای نورالدین خود هرگز از پا ننشست تا بدین آرزو تحقق بخشید. ثمره تلاش های پی گیر او را برادرزاده اش صلاح الدین چید)); همان, ص ۴۴۶.
۱۵۴. البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجهول المولف), ص ;۱۳۸ فتح بن علی بنداری, همان, ص ۷۹ـ;۸۱ ابن واصل, همان, ص ۱۶۲ و تقی الدین احمدبن لی مقریزی, همان, ص ۳۰۸.
kontos tephanos.
.۱۵۵ ۱۵۶. یكی از بنادر مصر در مصب رودخانه نیل.
۱۵۷. البستان الجامع لجمیع تواریخ اهل الزمان (مجهول المولف), همان; ابن سباط مغربی, همان, ص ;۱۲۶ ذهبی, همان, ص ۲۹۴ـ;۲۹۵ النوادر السلطانیه, ص ;۳۳ فتح بن علی بنداری, همان, ص ;۸۷ عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه, همان, ص ۴۵۶ـ;۴۵۷ ابن واصل, همان, ص ۱۷۹ـ;۱۸۳ ابن اثیر جزری, التاریخ الباهر فی الدوله الاتابكیه, ص ۱۴۳ـ۱۴۴ و ویلیام صوری, همان, ص ۹۴۱ـ۹۴۲.
۱۵۸. ابن اثیر جزری, الكامل فی التاریخ, ج ۷, ص ۲۰۷ و التاریخ الباهر فی الدوله الاتابكیه, ص ۱۴۴. یعنی شترمرغ پی شاخ می گشت, گوش های خود را هم از دست داد.
منابع:
ـ تاریخ الفرنجه غزاه بیت المقدس, ترجمه حسین محمد عطیه (اسكندریه, دارالمعرفه الجامعیه, ۱۹۹۰م).
ـ ابن ابی الهیجا, عزالدین محمدبن ابی الهیجا ابن محمد... تاریخ ابن ابی الهیجا, تحقیق صحبی عبدالمنعم محمد, ریاض الصالحین, ۱۴۱۳ه" .
ـ ابن اثیر جزری, محمدبن محمدبن عبدالكریم شیبانی, التاریخ الباهر فی الدوله الاتابكیه, تحقیق عبدالقادر احمد طلیمات, قاهره دارالكتب الحدیث,[ بی تا].
ـ الكامل فی التاریخ, تحقیق علی شیری, بیروت, داراحیإ التراث العربی, ۱۴۰۸ه" .
ـ ابن ایاس حنفی, محمدبن احمد, بدائع الزهور فی وقایع الدهور, تحقیق محمد مصطفی, قاهره الهیئه المصریه العامه لكتاب, ۱۴۰۲ه" جلد اول.
ـ ابن إیبك الدواداری, ابوبكر عبدالله بن ابیبك, كنز الدرر و جامع الغرر, جزء ششم به نام ((الدره المضیئه فی اخبار الدوله الفاطمیه)) تحقیق صلاح الدین المنجد, جزء هفتم ((الدر المطلوب فی اخبار ملوك بنی ایوب)) تحقیق سعید عبدالفتاح عاشور, جزء هشتم ((الدره الزكیه فی اخبار الدوله التركیه)) تحقیق و. هاریمان, قاهره, المعهد الالمانی للاثار, ۱۹۶۱, ۱۹۷۱, ۱۹۷۲م.
ـ ابن تغری بردی, ابوالمحاسن یوسف, النجوم الزاهره فی ملوك مصر و القاهره, قاهره, دارالكتب المصریه, ۱۳۷۵ه" .
ـ ابن جوزی, ابوالفرج بن علی بن محمدالمقرشی (۵۹۷ه" / ۱۲۰۱م), المنتظم فی تاریخ الملوك و الامم, ۵ـ۱۰, حیدرآبادهند, دائره المعارف العاثمانیه, ۱۳۷۵ـ۱۳۵۹ه" (۱۹۴۰م).
ـ ابن خلدون, عبدالرحمن بن محمد.
ـ تاریخ ابن خلدون, ترجمه عبدالمحمد آیتی, تهران, موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی, ۱۳۶۳ـ۱۳۷۱ش.
ـ ابن سباط مغربی, صدق الاخبار (تاریخ ابن سباط), تحقیق عمر عبدالسلام تدمری, طرابلس (لبنان), گروس پرس, ۱۴۱۳ه" .
ـ ابن الطویر, إبومحمد المرتضی عبدالسلام بن الحسن الفهری قیسرانی, نزهه المقلتین فی اخبار الدولتین, تحقیق ایمن فواد سید, اشتوتگارت, النشرات الاسلامیه, ۱۹۹۲م.ـ ابن قاضی شهبه, بدرالدین ابوالفضل محمدبن ابی ابكربن احمد اسدی دمشقی الشافعی, الكواكب الدریه فی السیره النریه, تحقیق محمود زاید, بیروت درالكتاب الجدید, ۱۹۷۱م.
ـ ابن قلانسی, حمزه بن اسد بن علی تمیمی, ذیل تاریخ دمشق, تحقیق سهیل زكار, دمشق, دار حسان, ۱۴۰۳ه".
ابن كثیر دمشقی, البدایه و النهایه, تحقیق شیری, بیروت, داراحیإ التراث العربی, ۱۴۰۸ه" .
ـ ابن مإمون بطائحی, جمال الدین ابوعلی موسی, اخبار مصر, تحقیق ایمن فواد سید, قاهره, المعهد الفرنسی للاثار, ۱۹۸۳م.
ـ ابن منقذ, اسامه الاعتبار, تحقیق فیلیپ حتی, ـ[ بی جا:] الدارالمتحده للنشر, ۱۹۸۱م.
ـ ابن منیر طرابلسی, دیوان, به اهتمام عمر عبدالسلام تدمری, بیروت, دارالجلیل, ۱۹۸۶م.
ـ ابن میسر, تاج الدین محمدبن علی بن یوسف, اخبار مصر, تحقیق ایمن فواد سید, قاهره, المعهد العلمی الفرنسی للاثار الشرقیه, ۱۹۸۱م.
ـ ابن واصل, جامل الدین محمدبن سلام, مفرج الكروب فی اخبار بنی ایوب, تحقیق جمال الدین الشیال, قاهره, جامعه فواد الاول, دار احیإ التراث القدیم, ۱۹۵۳, ۱۹۵۷م.
ـ ابوشامه, عبدالرحمان بن اسماعیل, الروضتین فی اخبار الدولتین النوریه و الصلاحیه, تحقیق محمد حلمی
محمد محمد, قاهره, لجنه التإلیف و الترجمه و النشر, ۱۹۵۶م.
ـ ابوالفدإ, عمادالدین اسماعیل بن علی بن محمود, المختصر فی اخبار البشر, تحقیق محمود ایوب, بیروت دارالكتب العلمیه, ۱۹۹۷م.
ـ إومان, شارل الامبراطوریه البیزنطیه, ترجمه مصطفی طه بدر, قاهره, ۱۹۵۳, ۱۹۶۰م.
ـ ایمن فواد, سید, الدوله الفاطمیه فی مصر, قاهره[ :بی نا], ۱۹۹۲.
ـ بنداری, فتح بن علی, سنا البرق الشامی, تحقیق دكتر فتحیه نبراوی, مصر, مكتبه الخانجی, ۱۹۷۹م.
ـ پرواز, ژوزه, عالم الصلیبین, ترجمه قاسم و محمدحسن خلیفه, مصر, دارالمعارف, ۱۹۸۱م.
ـ تدمری, عمرعبدالسلام, تاریخ طرابلس السیاسی و الحضاری عبرالعصور, بیروت, موسسه الرساله, ۱۴۰۴ه" (۱۹۸۱, ۱۹۷۸م).
ـ جونی, وفا, دمشق و المملكه اللاتینیه فی القدس, بیروت دارالفكر للطباعه و النشر و التوزیع, ۱۹۹۷م.
ـ چارتر, فوچه, تاریخ الحمله الی القدس, ترجمه زیاد العسلی, عمان دارالشروق للنشر و التوزیع, ۱۹۹۰م.
ـ حموی, یاقوت بن عبدالله, معجم البلدان, بیروت داراحیإ الثراث العربی, ۱۳۹۹ه" .
ـ حنلی, مجیرالدین, الانس بتاریخ القدس و الخلیل, عمان, مكتبه المحتسب, ۱۹۷۳م.
ـ دجانی, هادیه و برهان دجانی, الصراع الاسلامی الفرنجی علی فلسطین فی القرون الوسطی, بیروت موسسه الدراسات الفلسطینیه, ۱۹۹۴م.
ـ اسهام علمإ العرب و المسلمین فی علم النبات, بیروت: موسسه الرساله, ۱۴۰۵ه" .
ـ اسهام علمإ العرب و المسلمین فی الكیمیإ, بیروت: موسسه الرساله, ۱۴۰۵ه" .
ـ اعلام الفیزیإ فی الاسلام (با همكاری جلال شوقی), بیروت, موسسه الرساله, ۱۴۰۴ه" .
ـ دفتری, فرهاد, تاریخ و عقاید اسماعیلیه, ترجمه فریدون بدره ای, تهران: نشر و پژوهش فرزان روز, ۱۳۵۷ش.
ـ رانسیمان, استیون تاریخ جنگ های صلیبی, ترجمه منوچهر كاشف, تهران, شركت انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۷۱ش, چاپ سوم.
ـ زركلی, خیرالدین الاعلام, بیروت, دارالعلم للملایین, ۱۹۸۴م (چاپ ششم).
ـ زكار, سهیل الحروب الصلیبیه, دمشق, دار حسان, ۱۹۸۴.م.
ـ مدخل الی تاریخ الحروب الصلیبیه, بیروت, ۱۹۷۳م.
ـ صالح بن یحیی, تاریخ بیروت, تحقیق فرانسیس هورس و كمال صلیبی, بیروت دارالمشرق.
ـ صوری, ویلیام, تاریخ الحروب الصلیبیه, ترجمه سهیل زكار, دمشق: دارالفكر, ۱۹۹۴م.
ـ طقوش, محمدسهیل تاریخ الزنكیین فی بلاد الشام و اقلیم الجزیره, بیروت, دارالنفائس, ۱۹۸۸, ۱۹۹۹م.
ـ طلائع بن زریك, دیوان, گردآوری الامینی, بغداد,[ بی نا], ۱۹۶۴م.
ـ عارف, عارف المفصل فی تاریخ القدس, قدس, ۱۹۶۱م.
ـ عاشور, فاید حمادمحمد, جهاد المسلمین فی الحروب الصلیبیه, بیروت, موسسه الرساله, ۱۴۰۵ه" .
این كتاب با نام جهاد مسلمانان در جنگ های صلیبی توسط عباس عرب به فارسی برگردان و چاپ شده است (تهران, دفتر فرهنگ اسلامی, ۱۳۷۳ش).
ـ غوانمه, یوسف حسن درویش اماره الكرك الایوبیه, عمان دارالفكر, ۱۴۰۲ه" .
ـ دارسات فی تاریخ الاردن و فلستین فی العصر الاسلامی, عمان, دارالفكر, ۱۹۸۳م.
ـ قاسم, قاسم عبده ماهیه الحروب الصلیبیه. ـ كویت: المجلس الوطنی للثقافه و الفنون و الاداب, ۱۴۱۰ه" .
ـ گروسه, رنه, تاریخ جنگ های صلیبی, ترجمه ولی الله شادان, تهران, نشر و پژوهش فرزان روز, ۱۳۷۷ش.
ـ مایر, هانس ابرهارد جنگ های صلیبی, ترجمه عبالحسین شاهكار, شیراز, انتشرات دانشگاه شیراز, ۱۳۷۱ش.
ـ مجهول المولف اعمال الفرنجه و حجاج بیت المقدس, ترجمه حسن حبشی, قاهره, ۱۹۵۸م.
ـ مجهول المولف (حدود قرن ۶ه" / ۱۲م) البستان الجامع لجمیع تواریخ إهل الزمان, به اهتمام كلود كاهن, مجله الدراسات الشرقیهbulletin d"etudes) orientats), ج ۷ـ۸, پاریس ۱۹۳۸م.
ـ مقریزی, تقی الدین احمدبن علی اتعاظ الحنفإ باخبار الائمه الفاطمیین الخلفإ, تحقیق جمال الدین الشیال و محمد حلمی احمد, قاهره: المجلس الاعلی علی للشوون الاسلامیه, ۱۹۶۷م.
ـ السلوك لمعرفه دول الملوك, تحقیق محمد مصطفی زیاده. ـ قاهره: دارالكتب المصریه, ۱۹۳۴ـ۱۹۴۲م.
ـ المواعظ و الاعتبار بذكر الخطط و الاثار مشهور به خطط, بیروت دارصادر,[ بی تا].
ـ ناصری طاهری, عبدالله تاریخ جنگ های صلیبی, تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی, ۱۳۶۹.
ـ ناصری طاهری, عبدالله علل و آثار جنگ های صلیبی, تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی, ۱۳۷۳ش.
ـ نوار, صلاح الدین محمد, العدوان الصلیبی علی العالم الاسلامی (۴۹۰ـ۵۱۵ه" / ۱۰۹۷ـ۱۱۲۱م), اسكندریه: دارالدعوه,[ بی تا].
ینی, جورجی تاریخ سوریا, بیروت, ۱۸۸۱م.
ـ یوسف, ژوزف نسیم العدوان الصلیبی علی بلاد الشام, هزیمه لویس التاسع فی الاراضی المقدسه, اسكندریه, ۱۹۷۱م.
ـ یوسف, ژوزف نسیم العرب و الروم و اللاتین فی الحروب الصلیبیه الاولی, بیروت, دارالنهضه العربیه, ۱۹۸۱م.
منابع لاتین:
paris, ۱۹۵۷l
- duggan, a, the story of the crusddes, london, ۱۹۶۳.
crusades: pensylvania, ۱۹۵۲-۱۹۵۸.
- michaud, jf history des croisades, setton, k.m. a history of the -
منبع:فصلنامه تاریخ اسلام ، شماره ۵

نویسنده:عبدالله ناصری طاهری

منبع : خبرگزاری فارس