حمد و تکبیر

● حمد
در ”مفردات راغب“ آمده است حمد، ثنا گفتن به ذکر فضیلتی است که اختیاری باشد، مدح ذکر فضیلت است چه اختیاری باشد، چه خارج از اختیار.
شکر حمدی است که در برابر اعطاء نعمتی انجام گیرد.
پس به ترتیب شکر اخص از حمد و حمد اخص از مدح است.
سورهٔ فاتحهٔالکتاب که در رکعت اول و دوم هر نمازی باید خوانده شود به جمله ”اَلْحَمْدُلِلّٰهِ“ شروع شده، یعنی: حمد از آن خداست.
”الف و لام“ در ”الحمد“ چنانچه در کتب ادبی و تفاسیر گفته شده، الف و لام استغراق است یعنی: همهٔ حمدها از آن خداست، یا الف و لام جنس است یعنی: جنس و طبیعت حمد از آن خداست.
بالاخره هر دو معنی چنین نتیجه می‌دهد که حمد اختصاص به خدا دارد و همه حمدها از آن اوست.
زیرا همه خوبی‌ها و فصیلت‌ها هر جا و در هر کس که پیدا شود از خداست، اوست منبع خیرات، و جامع همه صفات کمالیّه، و بوجود آورندهٔ همهٔ چیز و اعطاءکننده همهٔ کمالات، و جز او هیچکس از خود خیر و فضیلت ندارد.
قرآن کریم در آیات زیر برای تحقق بخشیدن به حمد خدا امر به تسبیح و تقدیس او می‌کند، زیرا تسبیح و تقدیس ذات خداوند سبحان از نقائص مصداق حمد و ستایش او به کمال علی‌الاطلاق است.
تسبیح کن به حمد پروردگارت
(فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ ) (سورهٔ حجر، آیهٔ ۹۸)
تسبیح کن به حمد او - خدا
(وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ ) (سورهٔ فرقان، آیهٔ ۵۸)
تسبیح کن به حمد و سپاس پروردگارت، پیش از طلوع آفتاب، و پیش از غروب آن.
(وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعٍ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِهٰا) (سورۀ طه، آیهٔ ۱۳۰)
تسبیح کن به سپاس پروردگارت، پیش از طلوع آفتاب، و پیش از غروب آن.
(وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعٍ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ) (سورهٔ ق، آیهٔ ۳۹)
تسبیح می‌کنند به حمد پروردگارشان و تکّبر نمی‌ورزند.
(وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لٰا یَسْتَکْبِرُونَ ) (سورهٔ سجده، آیهٔ ۱۵)
تسبیح کن به حمد پروردگارت، در شامگاه و بامدادان.
(وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَاْلاِبْکٰارِ ) (سورهٔ غافر، آیهٔ ۵۵)
تسبیح کن به سپاس پروردگارت آنگاه که می‌ایستی.
(وَ سَبِّحٕ بِحَمْدِ رَبِّکَ حینَ تَقُومُ ) (سورهٔ طور، آیهٔ ۴۸)
تسبیح کن به سپاس پروردگارت و از او طلب آمرزش کن همانا او بسیار توبه‌پذیر است.
(فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ اِنَّهُ کٰانَ تَوٰاباً ) (سورهٔ نصر، آیهٔ ۳)
نیست چیزی جز آنکه به سپاس او تسبیح می‌کند، ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید.
(وَ اِنْ مِن شَیْءٍ اِلّٰا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلٰکِنْ لٰا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ ) (سورهٔ اسراء، آیهٔ ۴۴)
● تکبیر
تکبیر به‌معنی الله اکبر گفتن است.
الله اکبر یعنی خدا بزرگتر است.
کلمهٔ ”اَکْبَرْ“ به اصطلاح ادبی افعل التفضیل است، و در استعمال باید متعلقی داشته باشد که اصطلاحاً آن را مفضّل علیه گویند، که یا در لفظ مذکور است و یا مقدر است.
گفته شد مفضل علیه در الله اکبر (مِنْ کُلّ شَیْءٍ) یا (مِنْ اَنْ یُوصَفَ ) است.
یعنی خدا بزرگتر از هر چیز است یا خدا بزرگتر از آنست که توصیف شود. و ممکن است که مفضل علیه ”مِنْ اَنْ یُدْرَکَ یٰا مِنْ کُلّ حَدٍّ “ باشد.
یعنی بزرگتر از آنکه ادارک شود یا بزرگتر از هر حد و مرز، و یا مطلقاً از هر مفضل علیه که فرض شود بزرگتر است.
تکبیر اولین رکن هر نمازی است و با آن نماز شروع می‌شود.
قرآن کریم پیامبر گرامی را به تکبیر امر می‌کند و می‌فرماید:
ای به لباس پیچیده برخیز (و مردم را از عذاب خدا بترسان و پروردگارت را بزرگ دار.
(یٰا اَیُّهَا الْمُدَثِّرُ قُمْ فَاَنْذِرْ وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ ) (سورهٔ مدثر، آیهٔ ۳)
خدا را بزرگ دار بزرگداشت ویژه‌ای
خدا را بزرگ دار آن‌چنان‌که برتر و بزرگ‌تر از همه چیز است.
(وَ کَبِّرْهُ تَکْبیراً ) (سورهٔ اسراء، آیهٔ ۱۱۱)
تا خدا را بزرگ دارید در برابر هدایتی که شما را کرده است.
(وَ لِتُکَبِّرُوا اللهَ عَلیٰ مٰا هَدیٰکُمْ ) (سورهٔ بقره، آیهٔ ۱۸۵ و سورهٔ حج، آیهٔ ۳۷)