بازیگر، فضا، نور، رنگ آمیزی

طراح و نظریه‌پرداز سوئیسی، نگارش درباره تئاتر را به عنوان هنری بصری شروع کرد؛ هنری که در آن نور و سایه، اشکال و فضا اهمیت فراوانی دارند. سراسر زندگی او صرف تجربه‌اندوزی درباره ویژگی‌های تکنیکی نور شد. دلیل اصلی توجه آپیا به این مسائل تاثیر عمیقی بود که ریچارد واگنر آهنگساز بزرگ آلمانی رویش گذاشته بود. او بخش‌هایی از طراحی نور و صحنه حلقه نیبلونگن را برعهده داشت. این طراحی‌ها پس از مرگ واگنر در ۱۸۸۳ از اُپرا حذف شد. آپیا سه کتاب درباره تئاتر به رشته تحریر درآورده: موسیقی و صحنه(۱۸۹۸) / صحنه‌پردازی و درام واگنری(۱۸۹۵)/ کار هنر پویا(۱۹۲۱). و همچنین تعداد زیادی مقاله. آثار نوشتاری و طرح‌های او تاثیر فراوانی بر طراحی صحنه مدرن گذاشته است. ترکیبات نیرومند آپیا به وایلدر واگنر(نوه ریچارد واگنر) در جهت احیای مجدد آثار پدربزرگش در تئاتر بایروت یاری رساند. بایروت به مانند سایر کانون‌های فرهنگی‌ـ هنری بر اثر سیاست‌گذاری‌های متعصبانه حکومت رایش در حوزه فرهنگ خسارت سختی را تجربه کرد. آپیا با طراح و کارگردان معروف سوئیس، ژاک داکلروز، به همکاری پرداخت و همین مشارکت باعث به اوج رسیدن آثار آپیا شد؛ آثاری چون طراحی نور و صحنه برای اپرای اُرخه‌اوس و اوری‌دیس اثر گلوک در ۱۹۱۳. این مقاله گزیده، نمایان‌گر نقطه نظریات آپیا را درباره اصول صحنه‌پردازی مدرن به نمایش می‌گذارد؛ اصولی که بر بازیگر و فضای نمایشی می‌تواند تاثیرگذار باشد. قابل ذکر است که نوشتار ذیل گزیده‌ای ا‌ست از یک نسخه دست‌نویس و بدون عنوان که آپیا جهت سخنرانی در کنفرانسی به نام آینده درام و فرآورده‌های صحنه در موسسه المپیک لوزان به تاریخ سوم آوریل ۱۹۱۹، آماده ساخته بود. آنچه در پی می‌آید یکی از مقالات آدولف آپیا با عنوان بازیگر، فضا، نور، رنگ‌‌آمیزی است که پس از مرگش منتشر شد:
● بازیگر، فضا، نور، رنگ‌آمیزی
آدولف آپیا ;هنر فرآیندهای صحنه، هنر طرح‌ریزی در فضاست؛ هنری که مولف اصلی تنها قادر بوده که آن را در زمانی معین و محدود به انجام رساند. عناصر زمان‌مند به شکلی ضمنی در متن(Text) قرار می‌گیرند، همراه با موسیقی یا بدون آن...
اولین اصل در هنر صحنه، مفسر و بیان‌کننده آن است: «بازیگر». بازیگر است که کنش را پیش می‌برد. بدون او نه کنشی وجود دارد و بالطبع نه نمایشی... بدن، پویا، متحرک، شکل‌پذیر و منعطف است. وجودی قرار گرفته در فضایی سه بعدی. پس لازم است بیشترین دقت صرف فضا و عناصری شود که بدن از آنها بهره می‌برد. این واقعیتی مسلم است. تنظیم و ترتیبات جامع و کلی چیدمان و قرارگیری چیزها پس از بازیگر اهمیت می‌یابند. در چنین وضعیتی است که بازیگر با واقعیت درون صحنه ارتباط برقرار کرده و آن را می‌پذیرد. بدین ترتیب، ما قبل از هر چیز دو عنصر اصلی و ضروری را در اختیار داریم: بازیگر و تنظیمات فضا و طراحی صحنه که باید با حالات و ویژگی‌های سه‌بعدی بازیگر منطبق باشد.
در اینجا نوعی اولویت بندی طبیعی را برقرار کرده‌ایم:
ـ بازیگر که نمایش را عرضه می‌کند.
ـ فضای سه‌بعدی که در خدمت اشکال انعطافی ـ تجسمی بازیگر است.
ـ و نور که به هر دو پویایی می‌بخشد.
اما... (همانطور که متوجه شدید یک اما وجود دارد):
درباره رنگ‌آمیزی چه می‌توان گفت؟... پوشش‌هایی رنگین و گزیده در پس زمینه با نظمی عمودی در صحنه که به طور موازی تا بخش فوقانی صحنه ادامه می‌یابند، سطوحی که هم با نور، سایه و اشکال رنگین پوشیده شده‌اند و هم با اشیا و عناصر معماری. البته تمام این عناصر، طبیعت و خصوصیات رنگ‌آمیزی را به نمایش می‌گذارد. اعمال و صحنه‌آرایی ما در سلسله مراتبی منظم، شکلی وارونه یافته است. بهانه هم، مشکل یا غیر ممکن بودن کار با مواد جامد است. همین دلیل ساختگی باعث رواج و گسترش دکور شده که به درجه و حدی کاملا پوچ و بی‌معنی رسیده است و پس از آن مقید کردن شرم‌آور و خفت‌بار پویایی بدن بازیگر در آن دکور. بدین ترتیب نور، پس زمینه را آنچنان که دیده شود روشن می‌کند البته بدون ملاحظه به بازیگری که این تحقیر را تحمل می‌کند؛ حرکتی حقارت‌بار بین سطوح تخت رنگ‌آمیزی شده و ایستادن بر سطح افقی صحنه. تمامی تلاش‌های نوین در جهت اصلاح طراحی صحنه با این مسئله اساسی برخورد کرده‌اند که:«چگونه می‌توان به نور حداکثر توان را بخشید و در طی این مسیر ارزش تمام و کمالی را نیز به بازیگر و فضای نمایشی اعطا کرد؟» برای مدتی مدید، مدیر صحنه ما، ارائه پویا و فیزیکی را به پای یک توهم مرده بصری و نقاشی‌گونه، قربانی کرده، در زیر فشار چنین استبدادی آشکار شد که بدن انسان هرگز نتوانسته در هیچ کدام از روش‌های بیانی دراماتیک پیشرفتی حاصل کند. این ابزاری است شگفت‌آور. به جای طنین صدای آزادی، زیر بار اجبارها و اضطرار قرار گرفته‌ایم.
همگان می‌دانند که: امروزه فکر بازگشت به بدن انسان به عنوان اصلی بنیادین و بیان‌گرا اذهان را مشغول و تخیل را تحریک کرده است. با گشایش راهی برای کسب تجارب گوناگون دیگر هیچ شکلی بر ارزشمند بودن اصل بنیادین بدن باقی نمانده است. اما هنوز هم تولیدات هنری معاصر، ما را با فشار به سمت و درون‌ وضعیتی انفعالی و ننگین سوق می‌دهند؛ موقعیتی که با دقت در تاریکی خانه‌هامان مخفی و کتمانش می‌کنیم. هم اینک، بدن با تلاش سرسختانه‌ای، باز کشف خودش را آغاز کرده و آرزو می‌کنیم که ‌ای کاش ما، خودمان بودیم، همان بدن‌هایی که نظاره‌گرشان هستیم. غریزه و ادراک اجتماعی به همراه ما از خواب بیدار شده‌اند. خوابی سرد که در گذشته بر آنان تحمیل کرده بودیم...
جداسازی و ایجاد شکاف بین صحنه و تالار نمایش به سادگی به یک وضعیت پریشان و وحشیانه تبدیل گشته؛ حالتی که برخاسته از خودپرستی ماست. و حال، به نقطه‌ای قطعی رسیده‌ایم، نقطه اصلاحات در هنرهای نمایشی که جسورانه باید آن را اعلام کنیم: مولف هنرهای دراماتیک تا زمانی که به مسئله جدایی کنش‌های نمایشی از مخاطب و لزوم برطرف کردن موانع به طور وسیع معتقد نشود، هرگز به رهایی نخواهد رسید. نتیجه نیز واضح است: تنظیم و ترتیبات رایج تئاتر ما باید مفهومی لیبرال را درک کرده و با آن توسعه یابند. ما سرانجام به جایی خواهیم رسید که خانه می‌نامیم‌اش: بنایی مقدس در آینده، فضایی پهناور، وسیع، گشوده و دگرگون‌پذیر که خوشامدگوی گوناگون‌ترین بیانات جامعه و هنر پویا خواهد بود، مکانی آرمانی برای هنرهای نمایشی، جایگاه رشد و کامیابی، همراه با مخاطب و یا بدون او.

درباره آدولف آپیا: (۱۹۸۲ ـ ۱۸۶۲)
علیرضا امیرحاجبی
منبع: این متن برگردانی است از:
Appia, A (۱۹۱۹, ۵۴. ۹۳). Actor, Space, Light, Painting.
Adolph Appia: Texts on Theatre, ed. R. C. Beacham. London: Rout ledge: ۱۱۴-۱۱۵.

منبع : روزنامه کارگزاران