مداحی و رثاخوانی (موسیقی مجالس عزاداری) در سال‌های اخیر

شكی نیست كه موسیقی رسمی یا به‌عبارتی دیگر موسیقی ردیف دستگاهی ما به‌واسطه تعزیه و مجالس وعظ و عزاداری باقی‌مانده و از گذشته‌های دور تا به امروز منتقل شده است اما نمی‌توان این واقعیت تلخ را انكار كرد كه مداحی و رثاخوانی (موسیقی مجالس عزاداری) در سال‌های اخیر رو به قهقراست. موسیقی و اشعاری كه در این سال‌ها و این روزها در سوگ امام حسین(ع) و یارانش به مخاطبان ارائه می‌شود، از نقاط ضعف فراوانی برخوردار است كه می‌توان آنرا در دو بخش موسیقی و شعر مورد آسیب‌شناسی قرار داد.
بی‌شك صوت زیبا و خواننده خوش‌صدا می‌تواند در القای معانی مورد نظر موسیقی مذهبی و مجالس وعظ و عزاداری راهگشا باشد، در حالی كه موسیقی مذهبی، دهه گذشته را با تولید اصوات كاذب پشت‌سر گذاشته است. گرایش به‌نوعی «بم‌خوانی» و استفاده از افه‌های آوایی برای القای حزن و اندوه، پدیده‌ای است كه این سال‌ها دامن موسیقی مذهبی را گرفته است و آن را از آرامش‌بخشیدن به نوعی نمایش تبدیل كرده است.
در واقع وجود نوعی خشونت و حس پرخاشجویی چیزی است كه در آثار مداحان دهه گذشته به‌وضوح دیده می‌شود كه در مواجهه با احساسات خالص مذهبی مخاطب نتیجه‌ای عكس خواهد داشت.
چنین رویكردی در تعامل دوسویه با انتخاب اشعار نامناسب، نه‌تنها نمی‌تواند احساسات پاك و بی‌ریای مذهبی را قانع كند، بلكه چهره‌ای نامناسب و به‌دور از بزرگی سیره ائمه ارائه می‌دهد.
موضوع دیگر در رابطه با آسیب‌شناسی گذرای موسیقی مجالس مذهبی، استفاده از نغمه‌های بی‌مایه و گاه بی‌ربط در تلفیق با شعر است. از آنجایی كه سنت موسیقی مذهبی گذشته‌ای شایان در فرهنگ ما داشته است، بدیهی است كه پیش از این به كمك موسیقی ردیف دستگاهی و همچنان با تكیه بر اصالت‌های موسیقایی از حیاتی شایسته برخوردار بوده است كه با مراجعه به آثار شفاهی و غیرشفاهی موجود، می‌توان به این نتیجه رسید.
علاوه بر آن این مراجعه و مقایسه آن با نغمه‌های امروزین، این نكته را بارزتر می‌سازد كه استفاده از نغمه‌های تقلیدی كه فی‌ذاته از غنای چندانی برخوردار نیست تا چه حد می‌تواند این سنت را دستخوش آسیب كند. اگر اندكی با دقت و از روی تحقیق به ملودی‌ها و نغمه‌هایی كه امروزه مداحان مورد استفاده قرار می‌دهند، گوش كنید، درمی‌یابید كه اكثر آن نغمه‌ها، تقلیدی سطحی از موسیقی‌های رایج ـ و اغلب بی‌ارزش ـ روز است كه هنوز ساعتی از استفاده‌اش نگذشته، فراموش می‌شود. درست همانند یك كالای مصرفی كوتاه‌مدت.
گذشته از اینها شعر به‌عنوان عنصر اصلی این موسیقی در سال‌های اخیر از هر پدیده‌ای بیشتر مورد اغفال بوده است. نگاهی كوتاه به گذشته ادبی ایران و مراجعه به فایل‌های مربوط به اشعار مرتبط با پیامبران و ائمه معصومین(ع)، ما را به این نكته رهنمون می‌شود كه فخامت و استواری چندانی در آن كلام وجود دارد.
اما نگاهی اجمالی به آثار كلامی به‌كار رفته در مجالس مدح و رثای معصومین به‌خصوص در دهه اخیر از رسوخ نوعی سطحی‌نگری خبر می‌دهد كه متاسفانه گاه این سطحی‌نگری به «ابتذال» و بدتر از آن كشیده شده است.
در اغلب اشعاری كه در این سال‌ها شنیده می‌شود، شاهد و شنوای واژه‌هایی هستیم كه در محدوده محاوره می‌گنجد و در نسبت با پیشوایان مذهبی نمی‌توان آنها را خرج كرد. متاسفانه باید گفت كه فاصله‌گیری از فرهنگ اصیل در این حوزه نیز به چشم می‌خورد و كمتر از اشعار شعرای متقدم خبری هست. با این حال هستند نسلی از مداحان كه از كلام فخیم و متناسب با شأن آن بزرگان استفاده می‌كنند.
در مجموع موسیقی مذهبی به‌عنوان شاخه‌ای از موسیقی آیینی ما نقش بسزایی در حفظ كلیت موسیقایی ما داشته است كه هر آسیبی به آن، آسیب به موسیقی ایران است. سامان دادن و روشمند كردن این موسیقی به‌دست اهل آن و به یاری موزیسین‌های صاحب سلیقه می‌تواند اولین قدم در ثبت و حفظ موسیقی مذهبی باشد. امید می‌رود كه بیش از این نسبت به این شاخه از موسیقی بی‌توجهی صورت نگیرد.

محمود توسلیان

منبع : هنر و موسیقی