دیاپیر

ساخت‌های گنبدی در نتیجه نیروهای قائم كه از پایین به بالا اثر می‌كنند، تشكیل می‌شوند. از مهم‌ترین آنها گنبدهای نمكی می‌باشند.
این گنبدها بر اثر ناپایداری ثقلی لایه‌های با چگالی كمتر(نمك یا سایر مواد تبخیری) كه توسط سنگ‌های چگال‌تر پوشیده شده است، به وجود می‌آید. به دلیل وجود مخازن نفتی، منابع سولفیدی پتاس، آهن و نمك دارای ارزش اقتصادی هستند.
● گنبد نمكی شامل سه بخش است
۱) هسته یا بخش مركزی گنبد كه غالبا از نمك است.
۲) بخش احاطه‌كننده هسته كه معمولا از بخش مركزی جوان‌تر است.
۳) پوش‌سنگ یا پوششی كه سطح فوقانی گنبد را می‌پوشاند. بعضی از گنبدها مانند گنبدهای نمكی(كوه نمك) قم در ارتفاعات زنگار(دوچاه) قم، فاقد پوش‌سنگ هستند.
● مراحل تشكیل ساختمان گنبد نمكی
۱) پوشیده‌شدن لایه‌های نسبتا ضخیم نمك به وسیله یك یا چند لایه رسوبی
۲) تشكیل طبقات با یك شیب ملایم
۳) ایجاد تاقدیس ساده گنبدی شكل همراه با شكستگی ها و گسلها
۴) نفوذ نمك به داخل شكستگیها و تشكیل گنبد.
● منشا تشكیل گنبدهای نمكی
در این مورد نظرات متفاوتی وجود دارد كه ار آن جمله:
۱) عده‌ای عقیده دارند كه نیروهای تكتونیكی عامل اصلی حركت گنبدهای نمكی است و دلیل آن را وجود رابطه تقارنی بین محور چین‌خوردگی‌ها و گنبدهای نمكی می‌دانند.
۲) برخی معتقدند گنبدهای نمكی مستقل از نیروهای تكتونیكی شكل گرفته و علت آنرا اختلاف چگالی بین نمك و رسوبات اطراف آن می‌دانند.
۳) عده‌ای علت اصلی نمك را حركت رو به پایین رسوبات پیرامون توده سنگ می‌دانند. یعنی به نظر آنها اصولا نمك هیچ حركتی ندارد.
● ساخت‌های ایجاد شده پیرامون گنبدهای نمكی
▪ گسل‌های عادی با شبكه شعاعی و موازی(این گسل‌ها هیچ روند خاصی نشان نمی‌دهند(
▪ لایه های كج شده بالای گنبدها كه اغلب تشكیل تاقدیس می دهند
▪ گسلش به صورت دسته گسل‌های مختلف در جهات متنوع
▪ چین های فشرده و تنگ در داخل گنبدها با سطح محوری عمودی
▪ ناودیس‌های حاشیه‌ای كه اطراف گنبدهای نمكی دیده می‌شوند.
● ذخیره سازی گاز در گنبدهای نمكی
با وجود فضاهای حفره‌ای در گنبدهای نمكی می‌توان گاز طبیعی را در آنها ذخیره كرد. پس از حفر چاه در گنبد‌نمكی و حل نمك از طریق تزریق آب در آن و سپس تخلیه آب نمك، فضای لازم برای ذخیره‌سازی گاز را می‌توان ایجاد كرد.
برای این امر، اولاً بایستی لایه نمكی ضخامت كافی داشته و درعمق مناسب قرارگرفته باشد؛ ثانیاً آب كافی برای حل نمك در دسترس باشد.
● گنبدهای نمكی در ایران
در ایران ۳ منطقه جنوب و جنوب‌غربی ایران در كمربندهای چین‌خورده زاگرس، ایران مركزی در ناحیه قم و سمنان، ناحیه مكران و جنوب‌شرق ایران و در شرق كرمان این گنبدها مشاهده شده است.
سن نمك‌های این گنبدها اینفراكامبرین است كه در دوره‌های تریاس و ترسیر صعود كرده‌اند.

منبع : تکتونیک و سایزموتکتونیک