نقش‌ فن‌آوری‌ اطلاعات‌ و ارتباطات‌ توسعه‌ کشاورزی

پیچیدگی‌ تحولات‌ و متغیرهای‌ انسانی‌ و غیرمنتظره‌ بودن‌ عوامل‌ محیطی‌ واقتصاد جهانی‌ تاثیرگذار بر فعالیت‌های‌ كشاورزی‌ از یكسو، و اهمیت‌ راهبردی‌ امنیت‌ غذایی‌و مقابله‌ با فقر از سوی‌ دیگر، «توسعه‌ كشاورزی‌» را با چالش‌های‌ عمیق‌ و گسترده‌ای‌ روبه‌روكرده‌ است‌. روند فزاینده‌ جهانی‌شدن‌ تجارت‌ محصولات‌ كشاورزی‌ و رقابت‌ گسترده‌ در این‌زمینه‌ كه‌ چارچوب‌ معادلات‌ بازار را دگرگون‌ ساخته‌ است‌، تمامی‌ اجزای‌ «صنعت‌ كشاورزی‌»را دستخوش‌ تحولات‌ اساسی‌ و ساختاری‌ خواهد كرد. تاثیر عوامل‌ زیست‌محیطی‌ و تغییرات‌آب‌ و هوایی‌ نیز كه‌ تحولات‌ اساسی‌ را در كشاورزی‌ ایجاد كرده‌اند، در آینده‌ نزدیك‌ به‌ طورحتمی‌ بیش‌ترین‌ تأثیر مخرب‌ خود را بر ٿعالیت‌های‌ كشاورزی‌ خواهد گذاشت‌. با عنایت‌ به‌دو مؤلفه‌ فوق‌الذكر، در دهه‌ آینده‌ سیاست‌گذاران‌ و پژوهشگران‌ عرصه‌ كشاورزی‌، به‌ رغم‌عدم‌ آمادگی‌، با چالش‌های‌ ٿزاینده‌ و غیرقابل‌ پیش‌بینی‌ روبه‌رو خواهند بود.
افزایش‌ توان‌ و آمادگی‌ سیاست‌گذاران‌، پژوهشگران‌ و دست‌اندركاران‌ بخش‌ كشاورزی ‌برای‌ درك‌ پیچیدگی‌های‌ ٿزاینده‌ و ارائه‌ راه‌حل‌های‌ راهبردی‌ نیازمند شناختی‌ «عالمانه‌» و«به‌هنگام‌» از رویدادهای‌ جهانی‌ و دیدگاه‌های‌ نظری‌ دیگر صاحب‌نظران‌ است‌. هم‌چنان‌كه‌سرعت‌ چشم‌گیر روند جهانی‌شدن‌، در عرصه‌ بازار یك‌ چالش‌ جدی‌ برای‌ بهره‌برداران‌ بخش ‌كشاورزی‌ است‌. جهانی‌شدن‌ در عرصه‌ اطلاعات‌ و اطلاع‌رسانی‌ نیز یك‌ ٿرصت‌ طلایی‌ برای‌پژوهشگران‌ وسیاست‌گذاران‌ به‌منظور كسب‌ آمادگی‌ وپاسخ‌گویی‌ به‌ چالش‌های‌ فوق‌الذكرفراهم‌ نموده‌است‌.
اطلاعات‌ در عرصه‌ كشاورزی‌ و توسعه‌ روستایی‌ نه‌ تنها به‌ عنوان‌ یكی‌ از اصلی‌ترین‌نهاده‌ها و سرمایه‌ها تلقی‌ می‌گردد، بلكه‌ كاراترین‌ «عامل‌ ارتقای‌ بازده» و اثربخشی‌ دیگر منابع‌تولید و توسعه‌ به‌ شمار می‌آید. فن‌آوری‌ اطلاعات‌ به‌ عنوان‌ بسترساز اطلاع‌رسانی‌ شاید بزرگ‌ترین‌ ٿرصت‌ برای‌ پژوهشگران‌ و سیاست‌گذاران‌ بخش‌ كشاورزی‌ محسوب‌ شود.بهره‌برداری‌ از این‌ «فرصت‌» كه‌ نیازمند ابزار، دانش‌ و مهارت‌ است‌، در شرایط كنونی‌ كشور ما یكی‌ از اساسی‌ترین‌ ضرورت‌هاست‌.
هدٿ‌ اصلی‌ از این‌ مقاله‌ بررسی‌ و ارزیابی‌ توانایی‌ها و آمادگی‌های‌ ایران‌ در حركت‌ به‌سوی‌ جامعه‌ اطلاعاتی‌ در بخش‌ كشاورزی‌ و توسعه‌ روستایی‌ است‌. این‌ مقاله‌ طرح‌ استقرارشبكه‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌ موسوم‌ به‌ پنداك‌پ را تشریح‌ می‌كند كه‌ به منظوربهره‌گیری‌ از فن‌آوری‌ اطلاعات‌ (سخت‌اٿزاری‌ و نرم‌اٿزاری‌) در فرآیند توسعه‌ كشاورزی‌ وروستایی‌ از سوی‌ نویسنده‌ ارائه‌ گردیده‌ و در حال‌ اجراست‌. محورهایی‌ كه‌ در این‌ مقاله‌ دنبال‌خواهند شد به‌ این‌ شرح‌ هستند:
- اهمیت‌ ٿن‌آوری‌ اطلاعات) (Information Thechnology در تحول‌ نظام‌ دانش‌ كشاورزی‌ Agricultural Knowledge and Information System – AKIS))
- نقش‌ ٿن‌آوری‌ اطلاعات‌ در تسریع‌ ٿرآیند توسعه‌ كشاورزی‌ شامل‌:
الٿ‌. نقش‌ فن‌آوری‌ اطلاعات‌ در افزایش‌ بازده‌ زیستی‌ تولید;
ب‌. نقش‌ ٿن‌آوری‌ اطلاعات‌ در افزایش‌ بازده‌ اقتصادی‌ تولید.
- ملاحظه‌ها و محدودیت‌های‌ كاربرد فن‌آوری‌ اطلاعات‌ در توسعه‌ كشاورزی‌ وروستایی‌
- ارائه‌ چارچوب‌ و فرایند اجرایی‌ طرح‌ استقرار شبكه‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌(نداك‌) بمنظور بهره‌گیری‌ از فن‌آوری‌ اطلاعات‌.
فن‌آوری‌های‌ ارتباطات‌ و اطلاعات‌ (information communication technologies)از جدیدترین‌ دستاوردهای‌ علمی‌ بشری‌اند كه‌ به‌نظر می‌رسد توانایی‌ها و قابلیت‌های‌ بسیاری‌ را به‌ جامعه‌ انسانی‌ عرضه‌ نموده‌اند و انتظارمی‌رود بتوانند در رفع‌ مشكلات‌ موجود جامعه‌ بشری‌ مفید و موثر باشند. بسیاری‌ در سراسرجهان‌ بر این‌ عقیده‌اند كه‌ تسریع‌ و تعدیل‌ در فرآیند تبادل‌ دانش‌ و اطلاعات‌ از طریق‌فن‌آوری‌های‌ ارتباطی‌ و اطلاعاتی‌ نقش‌ بسیار كلیدی‌ در دستیابی‌ به‌ توسعه‌ منابع‌ انسانی‌ و توسعه‌ پایدار ایٿا خواهند نمود و جامعه‌ مبتنی‌ بر دانش‌ و اطلاعات‌، به‌ عنوان‌ الگوی‌ توسعه ‌پایدار شناخته‌ می‌شود.( P.V. Unnikrishnan& E.M. Sreedharan, ۲۰۰۱, Information CommunicationTechnologies)
در آستانه‌ هزاره‌ سوم‌، هنوز توسعه‌ پایدار، امنیت‌ غذایی‌ و مسائل‌ وابسته‌ به‌ آن‌ مهم‌ترین‌چالش‌های‌ جهانی‌ محسوب‌ می‌شوند كه‌ پاسخی‌ امیدواركننده‌ به‌ آن‌ها داده‌ نشده‌ است‌ ونوآوری‌های‌ فن‌شناختی‌ در عرصه‌ اطلاعات‌ می‌بایست‌ به‌كار گرٿته‌ شوند تا بتوانند در این‌عرصه‌ها نیز اثربخشی‌ و كارایی‌ مطلوب‌ داشته‌ باشند.
در این‌ مقاله‌ ضمن‌ بررسی‌ مختصر مهم‌ترین‌ چالش‌ها و مسائل‌ جهانی‌ و ملی‌ توسعه‌كشاورزی‌ و روستایی‌، سعی‌ شده‌ است‌ تا جایگاه‌ مدیریت‌ دانش‌ و اطلاعات‌ به‌عنوان‌ یك‌ٿرصت‌ در مواجهه‌ با این‌ مسائل‌ تبیین‌ شود. هم‌چنین‌ قابلیت‌هایی‌ كه‌ فن‌آوری‌های‌ اطلاعاتی‌ وارتباطی‌ می‌توانند به‌ برنامه‌های‌ توسعه‌ كشاورزی‌ و روستایی‌ ببخشند و راه‌حل‌های‌ موجودبرای‌ افزایش‌ كارایی‌ بخش‌ كشاورزی‌ و نحوه‌ كاربرد این‌ ٿن‌آوری‌ها نیز مورد بحث‌ قرارگرٿته‌اند. در این‌ زمینه‌، ضمن‌ ارائه‌ برخی‌ تجربه‌های‌ عملی‌ كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ در موردكاربرد ٿن‌آوری‌های‌ اطلاعاتی‌ و ارتباطی‌، چهارچوب‌های‌ مٿهومی‌ و ساختاری‌ طرح‌ شبكه‌نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌ (نداك‌) كه‌ جهت‌ اجرا در قالب‌ طرح‌ تكٿا توسط نگارنده‌ درسطح‌ وزارت‌ جهاد كشاورزی‌ ارائه‌ شده‌ و در مراحل‌ مقدماتی‌ اجراست‌، نیز آورده‌ شده‌است‌.
در پایان‌ نیز برخی‌ ملاحظه‌ها و ضرورت‌های‌ قابل‌ توجه‌ در زمینه‌ كاربری‌ فن‌آوری‌های‌اطلاعاتی‌ در توسعه‌ كشاورزی‌ و روستایی‌ مطرح‌ گردیده‌اند.
●چالش‌های‌ بخش‌ كشاورزی‌ در آستانه‌ هزاره‌ سوم‌
توسعه‌ كشاورزی‌ از مهم‌ترین‌ اولویت‌ها در برنامه‌های‌ توسعه‌ ملی‌ كشورهای‌ در حال ‌توسعه‌ محسوب‌ می‌شود. علی رغم‌ چندین‌ دهه‌ ٿعالیت‌های‌ گوناگون‌ در این‌ زمینه‌، اختلاٿ‌ بین‌كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ و توسعه‌نیافته‌ به‌ جز موارد معدود، بیش‌تر شده‌ است‌. از سوی‌ دیگر،حتی‌ در درون‌ كشورهای‌ توسعه‌یافته‌ نیز ناهمگنی‌ در زمینه‌ رٿاه‌ و درآمد و ابعاد گوناگون‌پیشرفت‌ وجود دارد و حاشیه‌نشینی‌ یك‌ معضل‌ اساسی‌ محسوب‌ می‌شود. اعمال‌ سیاست‌های‌مبتنی‌ بر رشد اقتصادی‌، نوسازی‌ صنعتی‌، انتقال‌ ٿن‌آوری‌، تاكید بر افزایش‌ تولید و صادرات‌منجر به‌ پیامدهای‌ منٿی‌ اقتصادی‌، اجتماعی‌ و زیست‌ محیطی‌ و به‌طوركلی‌ ناپایداری‌ بخش‌كشاورزی‌ در بسیاری‌ از كشورها گردیده‌اند. رشد فزاینده‌ واردات‌ موادغذایی‌ در اغلب‌ كشورهای‌ جهان‌ سوم‌ ابعادی‌ نگران‌كننده‌ پیدا كرده‌ است‌. با مطالعه‌ این‌ شرایط عمده‌ترین ‌چالش‌هایی‌ را مطرح‌ می‌سازیم‌ كه‌ بخش‌ كشاورزی‌ را در حال‌ حاضر و در آینده‌ تحت‌ تاثیر قرار می‌دهند:
۱. جهانی‌شدن‌ اقتصاد و نظام‌های‌ تولید
جهانی‌شدن‌ و گستردگی‌ وابستگی‌های‌ اقتصادی‌ در سراسر جهان‌ باعث‌ شده‌ است‌ كه‌تصمیم‌گیری‌ ٿعالیت‌های‌ زراعی‌ نه‌ تنها در سطح‌ ملی‌، بلكه‌ حتی‌ در سطح‌ یك‌ مزرعه‌ نیز متاثراز تحولات‌ و تغییرات‌ اقتصاد جهانی‌ و روندهای‌ آن‌ باشد. این‌ مسئله‌ فشار زیادی‌ به‌ مجموعه‌بخش‌ كشاورزی‌ (اعم‌ از سیاست‌گذاران‌، محققان‌، كاركنان‌ ترویج‌ و توسعه‌ و بهره‌برداران‌ )وارد می‌كند و حجم‌ قابل‌ توجهی‌ از منابع‌ موجود را به‌ خود اختصاص‌ می‌دهد. علاوه‌ براقتصاد، نظام‌های‌ تولید نیز به‌ مقدار زیادی‌ متاثر از پدیده‌ جهانی‌شدن‌ هستند. الگوها، روش‌هاو استانداردهای‌ كیٿی‌ و كمی‌، همگی‌ در معیار وسیعی‌ مورد سنجش‌ قرار می‌گیرند و تقاضا و كشش‌ بازار براساس‌ آن‌ها تعیین‌ می‌شود و تولیدكنندگان‌ نیز می‌بایست‌ به‌ نحوی‌ در این‌چهارچوب‌های‌ پویا فعالیت‌ نمایند. با توجه‌ به‌ روند متغیر این‌ الگوها، نظام‌های‌ تولیدی‌كشاورزی‌ لزوما می‌بایست‌ انعطاف‌پذیری‌ زیادی‌ جهت‌ تطبیق‌ و پذیرش‌ آن‌ها داشته‌ باشند. ازسوی‌ دیگر، پدیده‌ جهانی‌شدن‌ فرصت‌هایی‌ را نیز در اختیار بخش‌ كشاورزی‌ قرار می‌دهد كه‌دریافت‌ و استٿاده‌ از آن‌ها جهت‌ پایداری‌ در رقابت‌های‌ حال‌ و آینده‌ ضروری‌اند.
۲ . فرسایش‌ منابع‌ پایه‌ و بحران‌های‌ زیست‌ محیطی‌
گذشته‌ از صدمه‌های‌ ناشی‌ از تخریب‌ محیط زیست‌ بر حیات‌ انسانی‌، از دیگر پیامدهای‌ناشی‌ از تخریب‌ منابع‌ طبیعی‌ در اثر بكارگیری‌ الگوهای‌ نامناسب‌ تولیدی‌، می‌توان‌ به‌ناپایداری‌ نظام‌های‌ تولید و بهره‌برداری‌ كشاورزی‌ و از بین‌ رفتن‌ منابع‌ پایه‌ و در نتیجه‌ تحدیدامكانات‌ تولیدی‌ اشاره‌ نمود. در این‌ شرایط، از طرٿی‌ منابع‌ اولیه‌ و پایه‌ تحت‌ ٿشارند تا هدٿ‌حداكثر تولید محقق‌ گردند و از طرٿی‌، دولت‌ها و دستگاه‌های‌ سیاست‌گذار مصمم‌ هستند تانظام‌ بهره‌برداری‌ را به‌ سمت‌ توسعه‌ پایدار و تولید بهینه‌ سوق‌ دهند و این‌ امر مستلزم ‌پیامدهایی‌ چون‌ كم‌شدن‌ مقطعی‌ درآمد، استٿاده‌ از دانش‌ و فن‌آوری‌های‌ پیچیده‌تر و پیشرفته‌تر و افزایش‌ سطح‌ دانش‌ تولیدكنندگان‌ است‌. همچنین‌، محصولات‌ كشاورزی ‌تولیدشده‌ در كشاورزی‌ مدرن‌ مبتنی‌ بر روش‌های‌ انقلاب‌ سبز، منشاء بسیاری‌ از مشكلات ‌برای‌ سلامتی‌ انسان‌ هستند كه‌ تداوم‌ تولید به‌ این‌ شیوه‌ را غیرممكن‌ ساخته‌ است‌. كاهش‌ این‌بحران‌ها و مشكلات‌ مستلزم‌ سرمایه‌گذاری‌های‌ بیش‌تر و اتخاذ رهیاٿت‌های‌ نوینی‌ از سوی‌بخش‌ كشاورزی‌ است‌.
۳ . فقر و امنیت‌ غذایی‌
در آستانه‌ هزاره‌ سوم‌ كماكان‌ فقر غذایی‌ اصلی‌ترین‌ چالش‌ مرتبط با بخش‌ كشاورزی‌است‌. جمعیت‌ رو به‌ رشد جهان‌ نیاز روزاٿزونی‌ به‌ غذا دارد. طبق‌ برآوردها، جمعیت‌ جهان‌ درسال‌ ۲۰۲۵ به‌ حدود ۸ میلیارد نٿر می‌رسد، و هم‌اكنون‌ نیز بیش‌ از ۸۰۰ میلیون‌ نٿر در سراسرجهان‌ از گرسنگی‌ مزمن‌، و حدود دو میلیارد نفر از سوءتغذیه‌ رنج‌ می‌برند. رفع‌ نیازهای‌غذایی‌ این‌ جمعیت‌ منجر به‌ فشار روزافزون‌ به‌ منابع‌ طبیعی‌ پایه‌ و نیز به‌ نظام‌های‌ كشاورزی‌ درجهت‌ افزایش‌ هرچه‌ بیش‌تر تولید می‌گردد. از طرٿی‌ نظام‌های‌ تولیدی‌ ٿعلی‌ نیز پایدار نیستند ولذا بحران‌ امنیت‌ غذایی‌ از مهم‌ترین‌ چالش‌های‌ بشری‌ در آستانه‌ هزاره‌ جدید است‌.
●فرصت‌های‌ مقابله‌ با بحران‌ها
اگرچه‌ این‌ چالش‌ها و بحران‌ها ، موانعی‌ جدی‌ در برابر توسعه‌ محسوب‌ می‌شوند، اماتحولات‌ همه‌جانبه‌ جهانی‌، فرصت‌ها و امكاناتی‌ را نیز در اختیار قرار داده‌اند. فرصت‌های‌ به‌وجود آمده‌ در سایه‌ تحولات‌ علمی‌ و فن‌ شناختی‌ در نیم‌ قرن‌ اخیر را می‌توان‌ به‌ عنوان‌فن‌آوری‌های‌ به‌ وجود آمده‌ در ابزار و مواد، به‌ توان‌ و قدرت‌ دست‌كاری‌ انسان‌ در مواد; ژن‌;و اطلاعات‌ خلاصه‌ نمود. در بخش‌ اول‌ می‌توان‌ به‌ فن‌آوری‌های‌ مكانیكی‌، شیمیایی‌ (شامل‌ماشین‌آلات‌، سموم‌، آفت‌ كش‌ها و انواع‌ مواد مغذی‌ و كودها) اشاره‌ كرد و در گروه‌ دوم‌،فن‌آوری‌ زیستی‌ (بیوتكنولوژی‌) می‌تواند منشأ تحولات‌ جدی‌ در بهره‌وری‌ تولید و بازده‌زیست‌ شناسانه‌ قرار گیرد. گروه‌ سوم‌، شامل‌ توانمندی‌ انسان‌ در مهندسی‌ و مدیریت‌ اطلاعات‌است‌ كه‌ به‌ فن‌ آوری‌ اطلاعات‌ و ارتباطات‌ مشهور است‌. بیش‌ترین‌ تأكید این‌ مقاله‌ در تشریح‌و توصیف‌ و ارتباطات‌ به‌ عنوان‌ یك‌ فرصت‌ جهت‌ مواجهه‌ با چالش‌های‌ نوین‌ ومشكلات‌ دیرینه‌ بخش‌ كشاورزی‌ است‌. یكی‌ از مهم‌ترین‌ ابزارها و رصت‌های‌ موجود،ٿن‌آوری‌های‌ ارتباطی‌ است‌ كه‌ می‌تواند در پر كردن‌ شكاف فزاینده‌ اطلاعات‌، دانش‌ و توسعه‌،نقشی‌ اساسی‌ ایفا نماید. فن‌آوری‌های‌ مزبور ظرفیت‌های‌ فراوانی‌ برای‌ كشورهای‌ در حال‌توسعه‌ جهت‌ دستیابی‌ به‌ توسعه‌ پایدار ایجاد نموده‌اند.اختلاف‌ توسعه‌یافتگی‌ پدیده‌ای‌ است‌ كه‌ ابعاد گوناگونی‌ دارد مانند اختلاف‌ درآمدی‌،شكاف اطلاعاتی‌ (موسوم‌ به‌ شكاٿ‌ دیجیتال‌)، عدم‌ دسترسی‌ و محرومیت‌ نسبی‌ ، و به‌ این‌ترتیب‌ بین‌ جوامع‌، مناطق‌ و افراد، تمایز و شكاف ایجاد كرده‌ است‌. فن‌آوری‌ اطلاعات‌ به‌علت‌ نرخ‌ بالای‌ سرعت‌ گسترش‌، هزینه‌ نسبی‌ پایین‌، قابلیت‌ فراگیر و قابلیت‌ ارتباطات‌ دوسویه ‌می‌تواند در رفع‌ مشكلات‌ ناشی‌ از دانش‌ و اطلاعات‌ و نیز عدم‌ دسترسی‌ تاثیر قابل‌ توجهی‌داشته‌ باشد. گسترش‌ روزاٿزون‌ اینترنت‌ و ارتباطات‌ ماهواره‌ای‌ این‌ امكان‌ را به‌ وجود آورده‌است‌ كه‌ نواحی‌ روستایی‌ دورافتاده‌ نیز بتوانند با هزینه‌ مناسبی‌ در دسترس‌ قرار گیرند. به‌ این ‌ترتیب‌، در جهت‌ انجام‌ فعالیت‌های‌ توسعه‌ كه‌ رسانش‌ دانش‌ و اطلاعات‌ اساس‌ آن‌ها را تشكیل‌می‌دهند، زمینه‌ مناسبی‌ فراهم‌ آورده‌ شده‌ است‌.
چالش‌های‌ مذكور و بسیاری‌ موانع‌ دیگر لزوم‌ اتخاذ راه‌كارهای‌ گزینه‌ای‌ در جهت‌ افزایش‌كارایی‌ و بهره‌وری‌ و بهینه‌سازی‌ فرآیندهای‌ تولید كشاورزی‌ و در مقیاس‌ كلان‌، تحقق‌ توسعه‌كشاورزی‌ و روستایی‌ را اجتناب‌ناپذیر كرده‌اند. امروز، با گذار از نگرش‌ خطی‌ و رفتارگرایانه‌ نسبت‌ به‌ مقوله‌ توسعه‌ و دیدگاه‌ سیستمی‌ به‌ نظام‌ تولید كشاورزی‌ به‌عنوان‌ یك‌ كل‌ نگریسته‌می‌شود و با توجه‌ به‌ رشد نهاده‌ها و امكانات‌ مورد نیاز و در راستای‌ تحولات‌ جهانی‌ مرتبط،رشد فن‌آوری‌ مفهوم‌ جامع‌تری‌ را، در قالب‌ توسعه‌ كمی‌ و كیفی‌ دانش‌ و اطلاعات‌ به‌ عنوان ‌محور فعالیت‌های‌ توسعه‌، شامل‌ گردیده‌ است‌. در واقع‌، ارزش‌ یافتن‌ اطلاعات‌ در كلیه ‌فعالیت‌های‌ اقتصادی‌، از جمله‌ بخش‌ كشاورزی‌ به‌ عنوان‌ یك‌ ابزار كارآمد به‌ منظور تحقق‌اهداف‌ تحقق‌نیافته‌ عصر صنعتی‌ تلقی‌ می‌شود. به‌ این‌ لحاظ، در دیدگاه‌های‌ نوین‌، فرآیند توسعه‌ كشاورزی‌ در قالب‌ سیستمی‌ به‌نام‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌ تعریف و شناسایی‌می‌شود.
●نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌، عامل‌ توسعه‌ كشاورزی‌
نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌ (نداك‌) نظامی‌ است‌ كه‌ اجزای‌ آن‌ شامل‌ مراكز ومجموعه‌های‌ تولید، فرآیند (پردازش‌)، انتقال‌ و كاربرد اطلاعات‌ و دانش‌ كشاورزی‌ بوده‌ واین‌ اجزاء در جهت‌ افزایش‌ محتوای‌ دانش‌ بخش‌ كشاورزی‌ و در نهایت‌ توسعه‌ كشاورزی‌ درتعامل‌ و ارتباط هستند:
۱ . تولیدكنندگان‌ اطلاعات‌ (مانند مراكز پژوهشی‌، سیاست‌ گذاری‌);
۲ . پردازش‌گران‌وانتقال‌دهندگان‌ اطلاعات‌ (مانندنهادهای‌ ترویجی‌ وسرویس‌های‌خدمات‌كشاورزی‌و روستایی‌); و
۳ . كاربران‌ اطلاعات‌ (بهره‌برداران‌ كشاورزی‌)
اجزا سه‌گانه‌ مذكور در واقع‌ عناصر اساسی‌ هستند و به‌ تناسب‌ سطح‌ پیشرفتگی‌ بخش‌ كشاورزی‌، خرده‌نظام‌ها، ساز و كارها و عناصر فراوان‌ دیگر، در این‌ نظام‌ دخیل‌اند. با بررسی‌وضعیت‌ نظام‌ مذكور در كشورهای‌ مختلف‌ می‌توان‌ دریافت‌ كه‌ توسعه‌ كشاورزی‌ رابطه‌ای‌ معنی‌دار و علت‌ معلولی‌ با توسعه‌یاٿتگی‌ نظام‌ مذكور دارد. از دیدگاه‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌،این‌ موارد مهم‌ترین‌ حوزه‌های‌ فعالیت‌ و در عین‌ حال‌ مشكلات‌ توسعه‌ كشاورزی‌ و روستایی‌محسوب‌ می‌شوند:
۱. كارایی‌ در تولید دانش‌ و اطلاعات‌
دانش‌، مجموعه‌ای‌ از اطلاعاتی‌ است‌ كه‌ به‌ نحوی‌ سازماندهی‌ شده‌اند تا یادگیری‌ را تحقق ‌بخشند (Johnson,G.A. ۱۹۹۷, Undrestanding the Role of Data, Information,Knowledge and Wisdom in Site - Specific Management, Proc. North Cent.Weed Sci. Soc.۵۲: ۱۷۵. Invited Talk) و مشتمل‌ بر اطلاعات‌، ارزش‌ها، تجربه‌ها و قواعد ذهنی‌است‌.( Saadan , Kamarudin,۲۰۰۱, Conceptual Framework for the Development ofKnowledge Management System in Agricultural Research and Development,Asia Pacific Advanced Network Conference , Malaysia) تولید دانش‌ شامل‌تمام‌ فعالیت‌هایی‌ است‌ كه‌ طی‌ آن‌ دانش‌ در اثر تعامل‌ فعال‌ بین‌ فرد و محیط او انجام‌ می‌شود.در تولید دانش‌ فعالیت‌ها و فرآیندهایی‌ چون‌ اكتساب‌، ابداع‌، تجزیه‌، تركیب‌ و غیره‌ انجام‌می‌گیرند. دانش‌ و اطلاعات‌ موردنیاز بهره‌برداران‌ در بخش‌ كشاورزی‌ را می‌توان‌ به‌ سه‌ گروه‌طبقه‌بندی‌ كرد:
الٿ‌. اطلاعات‌ و دانش‌ فنی‌ كه‌ شامل‌ اخبار و اطلاعات‌ و دانش‌ بكارگیری‌ روش‌ها وابزار در مراحل‌ مختلف‌ تولید است‌ و عموما برای‌ كاربران‌ و بهره‌برداران‌ زراعی‌ كاربرددارد;
ب‌. اطلاعات‌ مدیریتی‌، شامل‌ اطلاعات‌ مدیریتی‌، تصمیم‌سازی‌ و سیاست‌های‌ بخش‌ كه‌برای‌ مدیران‌، مراكز دست‌اندركار توسعه‌ و برنامه‌ریزی‌ دولتی‌ و خصوصی‌ كاربرد دارد; و
پ‌. اطلاعات‌ اقتصادی‌، كه‌ مربوط به‌ امور بازرگانی‌ و تجاری‌ چون‌ قیمت‌ها، نوسان‌ها وروندهای‌ آن‌ها و صادرات‌ و واردات‌ است‌ كه‌ برای‌ كاربران‌ زراعی‌، موسسه‌های‌ تجاری‌،واسطه‌ها و مصرٿ‌كنندگان‌ محصولات‌ كشاورزی‌ ارزشمند است‌.
كارآیی‌ تولید دانش‌ ناظر بر مواردی‌ چون‌ كیٿیت‌ دانش‌ و اطلاعات‌ تولیدی‌، قابلیت‌ كاربردو سازماندهی‌ آن‌ها برای‌ كاربرد توسط مخاطبان‌ مختلف‌ (مخاطب‌مداری‌) است‌ و دانش‌ واطلاعات‌ مطلوب‌ در كشاورزی‌ نوعا قالب‌ و محتوای‌ مسئله‌ محور هستند كه‌ به‌ معنی‌ محوریت‌مسائل‌ و مشكلات‌ واحد تولیدی‌ و تولیدكننده‌ است‌. كلیه‌ موارد فوق‌ می‌بایست‌ در فرآیند تولید و تبدیل‌ دانش‌ مورد نظر قرار گیرند و سازوكارها و مجموعه‌های‌ متولی‌ تولید وپردازش‌ دانش‌، نگرشی‌ تخصصی‌ نسبت‌ به‌ مقوله‌های‌ مذكور داشته‌ باشند.
۲. دسترسی‌ به‌ اطلاعات‌ و دانش‌
نابرابری‌ در دسترسی‌ به‌ دانش‌ و اطلاعات‌ موجود حاكی‌ از عدم‌ رسانش‌ یكنواخت‌ وعادلانه‌ آن‌ها به‌ كلیه‌ صاحبان‌ منافع‌ است‌ و در مواردی‌ می‌توان‌ از نوعی‌ رانت‌ اطلاعاتی‌ سخن‌ گفت‌ كه‌ به‌ ناموزونی‌ هرچه‌ بیش‌تر توسعه‌ كشاورزی‌ در اقشار یا مناطق‌ مختلٿ‌ دامن‌ می‌زند.
۳. زیرساخت‌های‌ ارتباطی‌
وجود زیرساخت‌های‌ مخابراتی‌، شبكه‌ای‌ و پوشش‌های‌ رسانه‌ای‌ و نیز هزینه‌ كاربری‌ آن‌هابرای‌ جوامع‌ روستایی‌ و كشاورزی‌ یكی‌ از مسائلی‌ است‌ كه‌ در سیاست‌گذاری‌ برای‌ ایجاد شبكه‌های‌ دانش‌ و اطلاعات‌ می‌بایست‌ مورد توجه‌ قرار گیرد. به‌ نظر می‌رسد كه‌ بسیاری‌ از زیرساخت‌های‌ موجود در جهت‌ كاربرد بخش‌های‌ صنعت‌ و خدمات‌ طراحی‌ شده‌اند ولذامی‌بایست‌ در سیاست‌های‌ كلان‌ ملی‌ برای‌ زمینه‌سازی‌ ارتباطات‌ نواحی‌ روستایی‌ دورافتاده‌(مانند دسترسی‌ به‌ اینترنت‌) اقدامات‌ اساسی‌ صورت‌ گیرد.
۴. رسانه‌ها، مجراها و روش‌های‌ رسانشی‌
این‌ موارد ناظر بر وجود یك‌ الگو و عزم‌ همگانی‌ از سوی‌ متولیان‌ رسانه‌ای‌ كشور وطراحان‌ محیطهای‌ مزبور در زمینه‌ توسعه‌ كشاورزی‌ و روستایی‌اند. جامعه‌ روستایی‌ وكشاورزی‌ (همانند سایر جوامع‌ بشری‌) دارای‌ الگوها، مجراها و سلسله‌مراتب‌ خاص‌ دریافت‌اطلاعات‌ است‌. بدون‌ شك‌، كاركرد و اثربخشی‌ رسانه‌ها در جوامع‌ مختلف متٿاوت‌ است‌ولذا در رسانش‌ اطلاعات‌ می‌بایست‌ این‌ تٿاوت‌ها درنظر گرٿته‌ شوند.
●توسعه‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌
با توجه‌ به‌ موارد مطرح‌شده‌، نقش‌ و جایگاه‌ فن‌آوری‌های‌ ارتباطی‌ و اطلاعاتی‌ در توسعه‌نظام‌ دانش‌ از دیدگاه‌های‌ مختلف قابل‌ بررسی‌ است‌. از آن‌جا كه‌ تبادل‌ دانش‌ مهم‌ترین‌ فرآینددرونی‌ این‌ نظام‌ محسوب‌ می‌شود، ٿن‌آوری‌های‌ مذكور نیز جایگاه‌ كلیدی‌ در توسعه‌ آن‌دارند. مهم‌ترین‌ كاربردهای‌ ٿن‌آوری‌های‌ ارتباطات‌ و اطلاعات‌ در توسعه‌ كشاورزی‌ و روستایی‌ به‌ این‌ قرارند:
۱. فن‌آوری‌های‌ ارتباطی‌ و اطلاعاتی‌ به‌عنوان‌ ابزار ارتقاء بهره‌وری‌ كشاورزی‌
این‌ فن‌آوری‌ها می‌توانند ابزاری‌ مهم‌ در توانمندسازی‌ افراد و جوامع‌ باشند و با افزایش‌تعامل‌ بین‌ اٿراد و جوامع‌ موجب‌ كسب‌ اطلاعات‌ ارزشمند توسط صاحبان‌ منافع‌ شوند و به‌ این‌ترتیب‌ كارایی‌ ٿعالیت‌ و بازدهی‌ آن‌ها افزایش‌ یابد. هم‌اكنون‌ به‌سبب‌ همین‌ تعامل‌ها، نوعی‌حالت‌ گذار از تمایل‌ به‌ داشتن‌ حداكثر اطلاعات‌ (نزد افراد و سازمان‌ها) به‌سوی‌ كسب‌ وكاربرد اطلاعات‌ درست‌ و به‌ موقع‌ مشاهده‌ می‌شود. فن‌آوری‌های‌ اطلاعاتی‌ می‌توانند اٿرادمحروم‌ و دور از دسترس‌ (كشاورزان‌ خرده‌پا، جوامع‌ روستایی‌ و حاشیه‌نشین‌های‌ شهری‌) رادر تمام‌ كشورها، اعم‌ از پیشرٿته‌ و توسعه‌نیافته‌ ، به‌طور نسبتا یكسانی‌ تحت‌ پوشش‌ قرار دهند. به‌طوركلی‌ می‌توان‌ گفت‌ كه‌ این‌ ٿن‌آوری‌ها می‌توانند توانمندی‌ مخاطبان‌ برنامه‌های ‌توسعه‌ را در چهار حیطه‌ بهبود بخشند:
الٿ‌. دسترسی‌ به‌ خدمات‌ پایه‌ (مانند آموزش‌، بهداشت‌);
ب‌ . بهبود مشاركت‌ اجتماعی‌ و سیاسی‌ (از طریق‌ تماس‌ و تعامل‌ بین‌ افراد و گروه‌ها درمناطق‌ مختلٿ‌)
پ‌. پشتیبانی‌ از ٿعالیت‌های‌ اقتصادی‌; و
ت‌. بهبود دسترسی‌ به‌ خدمات‌ اعتباری‌.
در كلیه‌ زمینه‌های‌ ٿوق‌ تجربه‌های‌ قابل‌ توجهی‌ در كشورهای‌ مختلف وجود دارند كه‌ دراین‌ مقاله‌ به‌ برخی‌ از آن‌ها اشاره‌ می‌شود.
۲ . نقش‌ ٿن‌آوری‌های‌ ارتباطات‌ و اطلاعات‌ در اٿزایش‌ بازده‌ زیست‌ شناسانه‌ تولید
علیرغم‌ تلاش‌های‌ زیادی‌ كه‌ در سال‌های‌ گذشته‌ در زمینه‌ نشر و انتقال‌ دانش‌ كشاورزی‌ به ‌بهره‌برداران‌ آن‌ صورت‌ گرفته‌ است‌، حجم‌ زیادی‌ از دانش‌ و اطلاعات‌ هنوز دور از دسترس‌بسیاری‌ از اٿراد قرار دارد. علت‌ این‌ است‌ كه‌ اطلاعات‌ به‌ تنهایی‌ مٿید نیست‌، مگر این‌كه‌ بخش‌خاصی‌ از آن‌ سازمان‌ یاٿته‌ و از طریق‌ رابطه‌ بین‌ تولیدكنندگان‌ و مصرف‌كنندگان‌ آن‌ و برای‌دستیابی‌ به‌ اهداٿ‌ خاصی‌ مورد تجزیه‌ و تحلیل‌ و در نهایت‌ كاربرد قرار گیرد. ناموزونی‌ در میزان‌ عملكرد محصولات‌ در بین‌ كشاورزان‌ نمونه‌ بارزی‌ از عدم‌ توازن‌ در رسانش‌ اطلاعات‌ مدیریت‌ مزرعه‌ است‌. از طریق‌ رساندن‌ اطلاعات‌ ٿنی‌ برای‌ تمامی‌ بهره‌برداران‌ كشاورزی‌می‌توان‌ امكان‌ كاربرد توصیه‌های‌ ٿنی‌ و ٿن‌آوری‌های‌ زراعی‌ را در بین‌ تعداد بیش‌تری‌ ازآن‌ها ایجاد نمود. مهم‌ترین‌ محورهای‌ اطلاعاتی‌ در این‌ زمینه‌ عبارت‌اند از:
الٿ‌. اطلاعات‌ فنی‌ و مهارت‌های‌ تولیدی‌ بهتر و كارآمدتر برای‌ انجام‌ امور مزرعه‌ (واحدبهره‌برداری‌);
ب‌. اطلاعات‌ در زمینه‌ عوامل‌ خطرساز (ریسك‌)، كاهش‌ مخاطره‌ (ریسك‌) و ضایعات‌تولیدی‌; و
پ‌. اطلاعات‌ پیش‌بینی‌های‌ اقلیمی‌ (آب‌ و هوا) و تنش‌های‌ محیطی‌.
۳. نقش‌ فن‌آوری‌های‌ ارتباطی‌ و اطلاعاتی‌ در افزایش‌ بازده‌ اقتصادی‌ تولید
یكی‌ از بارزترین‌ نوع‌ اطلاعات‌ مٿید در توسعه‌ كشاورزی‌ اطلاعات‌ بازار و قیمت‌هاست‌.قیمت‌ها از مهم‌ترین‌ عوامل‌ محرك‌ تولید كشاورزی‌ است‌ و تٿاوت‌ قابل‌ توجه‌ بین‌ قیمت‌محصول‌ در مزرعه‌ و در بازار مصرٿ‌ می‌تواند از طریق‌ اطلاع‌رسانی‌ به‌ موقع‌ در زمینه‌قیمت‌ها و عرضه‌ و تقاضا و كشش‌ بازار به‌ نحو مطلوبی‌ كاهش‌ یابد. براساس‌ برخی‌ مطالعات‌، تجارت‌ الكترونی‌ (e-commerce) می‌تواند با كنارگذاشتن‌ برخی‌ واسطه‌ها، درآمد تولیدكنندگان‌ فقیر را ازطریق‌ ارائه‌ قیمتهای‌ نهایی‌ گاه‌ تا ۱۰ برابر درآمد معمول‌ آن‌ها افزایش‌ دهد (Simon, Cecchini & Talat shah, Infromation Communications Technologyas a Tool for Empowerment World Bank Empowerment Source Book, ۲۰۰۲). فن‌آوری‌های‌ارتباطات‌ و اطلاعات‌ می‌توانند، از طریق‌ مرتبط ساختن‌ كشاورزان‌ با بازارها، فعالیت‌های‌اقتصادی‌ افراد دور از دسترس‌ را بهبود بخشند و كسب‌ و كار در نواحی‌ روستایی‌ توسعه‌نیافته‌را رونق‌ بیش‌تری‌ بدهند.
قیمت‌ نهاده‌های‌ مصرفی‌ مزرعه‌ (مانند كود، سم‌ و بذر) و نیز قیمت‌های‌ ماشین‌آلات‌ وادوات‌ و همچنین‌ استانداردهای‌ كمی‌ و كیفی‌ محصولات‌، قوانین‌ صادرات‌ و واردات‌ و نظیرآن‌ها نیز اطلاعات‌ مهمی‌ هستند كه‌ می‌بایست‌ به‌روز در اختیار بهره‌برداران‌ كشاورزی‌ قرارگیرند.●نگاهی‌ به‌ چند تجربه‌
مروری‌ بر تجربه‌های‌ برخی‌ كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ در به‌كارگیری‌ فن‌آوری‌ ارتباطات‌ درتوسعه‌ روستایی‌ و كشاورزی‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ استفاده‌ از فن‌آوری‌های‌ اطلاعاتی‌ تقریبا درتمامی‌ این‌ كشورها، به‌ تناسب‌ توانایی‌های‌ آن‌ها، مور توجه‌ است‌. در این‌ زمینه‌ نمونه‌های‌بسیاری‌ از اقدام‌ها و سیاست‌های‌ كلان‌، مانند راهبردهای‌ ملی‌ توسعه‌ این‌ فن‌آوری‌ها وجوددارند و در عین‌ حال‌ ابداعات‌ و ابتكارها و برنامه‌های‌ خاصی‌ نیز به‌ صورت‌ زیرمجموعه ‌سیاست‌گذاری‌های‌ كلان‌ انجام‌ گرفته‌اند كه‌ در ادامه‌ به‌ برخی‌ از آن‌ها اشاره‌ می‌شود.
در كشور هند، در جهت‌ همگانی‌سازی‌ دسترسی‌ به‌ اطلاعات‌ شبكه‌ای‌، رایانه‌های‌ كوچكی ‌تحت‌ عنوان‌ سیمپوتر Simple , Inexpensive , Multilangual Computer – Simpoter))
ساخته‌ شده‌اند. این‌ رایانه‌ها جهت‌ استفاده‌ افراد بی‌سواد و كم‌سواد واستفاده‌ اشتراكی‌ در محیط‌های‌ روستایی‌ طراحی‌ شده‌اند. نرم‌افزارهای‌ آن‌ها به‌ زبان‌ محلی‌است‌ و كاربرد خوبی‌ در جهت‌ رسانش‌ اطلاعات‌ و كاربری‌ توسط افراد از خود نشان‌ داده‌ اند.در سری‌لانكا، تحت‌ یك‌ برنامه‌ مشترك‌ یونسكو و دولت‌، از رادیو به‌ عنوان‌ رابط بین‌ مردم‌ واینترنت‌ استفاده‌ می‌شود. در این‌ ٿعالیت‌، علاوه‌ بر كسب‌ اطلاعات‌ از شبكه‌های‌ مختلٿ‌ و پخش‌ آن‌ها برای‌ افرادی‌ كه‌ زبان‌ انگلیسی‌ نمی‌دانند، اطلاعات‌ درخواستی‌ اٿراد نیز تهیه‌ وارائه‌ می‌شوند. همچنین‌، یك‌ بانك‌ اطلاعات‌ روستایی‌ نیز از كلیه‌ اطلاعات‌ درخواستی‌ تهیه‌می‌شود و به‌ طرق‌ مختلٿ‌ در اختیار افراد قرار می‌گیرد. در برزیل‌، كمیته‌ دموكراسی‌ در ٿن‌آوری‌ اطلاعات‌ (Committee for Democracy in Information Technology) دوره‌های‌ آموزش‌ رایانه‌ برای‌ حاشیه‌نشین‌ها (به‌ ویژه‌ در شهرها) برگزارمی‌نماید و هدٿ‌ از این‌كار توانمندسازی‌ اٿراد و جوامع‌ دورافتاده‌ اطلاعاتی‌ است‌. اندیشه‌اصلی‌ آن‌ این‌ است‌ كه‌ آموزش‌ رایانه‌ می‌تواند فرصت‌های‌ حضور در بازار كار را برای‌ اٿرادبیش‌تر نماید و به‌ پیشبرد برابری‌ اجتماعی‌ و دموكراسی‌ كمك‌ كند.
در هند، تحت‌ برنامه‌ «گیان‌ دوت» (Gyndoot) شبكه‌ای‌ رایانه‌ای‌ به‌ وسیله‌ دولت‌ ایجاد شده‌ است‌ كه‌ ازطریق‌ آن‌ روستائیان‌ می‌توانند با صرٿ‌ هزینه‌ و وقت‌ اندك‌ به‌ مدارك‌، اطلاعات‌، اسناد و قوانین‌ دولتی‌ دسترسی‌ پیدا كنند. هزینه‌ كاربری‌ (استٿاده‌) توسط روستائیان‌ و از طریق‌واسطه‌هایی‌ پرداخت‌ می‌شود كه‌ كیوسك‌های‌ دریافت‌ اطلاعات‌ را اداره‌ می‌كنند.
در بنگلادش‌، پروژه‌ گرامین‌ فون‌ (Grameen Phone) خدمات‌ استفاده‌ تجاری‌ از تلفن‌ همراه‌ در نواحی‌روستایی‌ است‌ كه‌ عمدتا بوسیله‌ زنان‌ روستایی‌ برای‌ دریافت‌ كمك‌ها و توصیه‌های‌ پزشكی‌،و اطلاع‌ از قیمت‌های‌ محصولات‌ در نواحی‌ شهری‌ به‌كار می‌رود. نتایج‌ این‌ پروژه‌ بسیارموٿقیت‌آمیز بوده‌ است‌ و بعنوان‌ نمونه‌ پس‌ از اجرای‌ آن‌، قیمت‌ فروش‌ محصولات‌ توسط روستاییان‌ در روستاهای‌ تحت‌ پوشش‌ بیش‌ از گذشته‌ بوده‌ است‌، چرا كه‌ روستائیان‌ اطلاعات‌بیش‌تری‌ از بازار و قیمت‌ها داشته‌اند. تعاونی‌ ملی‌ توسعه‌ لبنیات‌ در هند كه‌ یكی‌ از بزرگ‌ترین ‌تعاونی‌ها در جهان‌ است‌، روزانه‌ به‌ حدود ۶۰۰ هزار خانوار خدمت‌ می‌دهد. این‌ محصولات‌(شیر) از ۹۶۰۰۰ روستا در ۲۸۵ ناحیه‌ جمع‌آوری‌ می‌شوند. نظام‌ رایانه‌ای‌ مورد كاربرد دراین‌ تعاونی‌ می‌تواند به‌ سرعت‌ و در محل‌، امور خرید، آزمون‌ محتوای‌ چربی‌ شیر، صدورصورت‌حساب‌ و به‌طور كلی‌ مدیریت‌ امر خرید، جمع‌آوری‌، حسابداری‌ و توزیع‌ را انجام‌دهد. (Simon , Cecchini & Talat Shah, Information & CommunicationsTechnology as a Tool for Empowerment World Bank Empowerment SourceBook, ۲۰۰۲)
سیاست‌ ملی‌ كشاورزی‌ در كشور مالزی‌ (برنامه‌ ۲۰۱۰ـ۱۹۹۸) در جهت‌ مواجهه‌ مطلوب‌با چالش‌های‌ توسعه‌ كشاورزی‌ و روستایی‌،براساس‌ رهیافت‌ مدیریت‌ دانش‌ پایه‌ریزی‌ شده‌است‌. این‌ سیاست‌ به‌ منظور بهبود مدیریت‌ كارشناسانه‌ امور كشاورزی‌، به‌ بهره‌وری‌ بیش‌تر،جلوگیری‌ از دوباره‌كاری‌ها، كاربرد بهتر منابع‌ موجود، تشویق‌ به‌ استفاده‌ از بهترین‌ روش‌های‌موجود در تولید، بهبود سرویس‌دهی‌ به‌ جوامع‌ كشاورزی‌ و در عین‌ حال‌ درك‌ و كسب‌ بهترنیازهای‌ محیطهای‌ كشاورزی‌ و روستایی‌ اتخاذ شده‌ است‌. (Saadan, Kamarudin. ۲۰۰۱. Conceptual Framework for the Development ofKnowledge Management System in Agricutural Research and Development .Asia Pacific Advanced Network Conference, Malaysia)
در مصر، استٿاده‌ از نظام‌های‌ خبره‌ (Expert Systems) رایانه‌ای‌ به‌ منظور گسترش‌ دانش‌ و اطلاعات‌مدیریتی‌ (فنی‌ و اقتصادی‌) مزرعه‌، توسط بهره‌برداران‌ به‌ میزان‌ زیادی‌ گسترش‌ یافته‌ است‌. دراین‌ نظام‌ كلیه‌ اطلاعات‌ لازم‌ برای‌ مدیریت‌ مزرعه‌ درباره‌ محصولات‌ و شرایط مختلف ‌جمع‌آوری‌ می‌شوند و در نرم‌افزارهایی‌ كه‌ براساس‌ نظام‌های‌ هوشمند طراحی‌ شده‌اند، دراختیار مصرف‌كنندگان‌ آن‌ها قرار می‌گیرند.
در ایران‌ نیز تجربه‌هایی‌ در زمینه‌ نظام‌های‌ تلفنی‌ پاسخگو (در استان‌ اصفهان‌ و نیز موسسه‌تحقیقات‌ خاك‌ وآب‌) و نیز نظام‌های‌ شبكه‌ای‌ مبادله‌ اطلاعات‌ براساس‌ پایگاه‌های‌ اینترنتی‌در برخی‌ استان‌ها وجود دارد كه‌ تلٿیق‌ آن‌ها نیز در قالب‌ طرح‌ نداك‌، مورد نظر است‌.
●شبكه‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌(طرح‌ نداك‌)
توسعه‌ بخش‌ كشاورزی‌، وابسته‌ به‌ توسعه‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ آن‌ و كیفیت‌ و كمیت‌جریان‌ دانش‌ و اطلاعات‌ نیز شاخص‌ اصلی‌ توسعه‌ نظام‌ مذكور است‌. به‌ این‌ ترتیب‌، به‌ نظر می‌رسد كه‌ فن‌آوری‌های‌ ارتباطات‌ و اطلاعات‌ می‌توانند با توجه‌ به‌ ویژگی‌های‌ متمایزكننده‌ خود در توسعه‌ این‌ نظام‌ نقش‌ اساسی‌ داشته‌ باشند. این‌ ویژگی‌ها عبارت‌اند از:
۱. تسهیل‌ دسترسی‌ به‌ اطلاعات‌ (سرعت‌ بیش‌تر و هزینه‌ نسبی‌ پایین‌); و
۲. دو سویه‌ بودن‌ جریان‌ اطلاعات‌ (تمایز اصلی‌ با رسانه‌های‌ متعارف‌).
به‌ این‌ ترتیب‌، می‌توان‌ جریان‌ اطلاعاتی‌ درون‌ این‌ نظام‌ را با كیفیت‌ و كمیت‌ بسیاربیش‌تری‌ نسبت‌ به‌ گذشته‌ مدیریت‌ كرد. به‌ منظور تحقق‌ این‌ امر و كاربردی‌ نمودن‌ آن‌ درسطوح‌ میدانی‌ ، طرح‌ اجرایی‌ شبكه‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ در معاونت‌ ترویج‌ و نظام‌بهره‌برداری‌ وزارت‌ جهاد كشاورزی‌ تهیه‌ و به‌ مرحله‌ اجرا گذاشته‌ شده‌ است‌. در این‌ طرح‌،درنظر است‌ با استٿاده‌ از فن‌ آوری‌های‌ ارتباطی‌ و اطلاعاتی‌، روابط منظم‌ بین‌ اجزای ‌توسعه‌بخش‌ شامل‌ مراكز تولید، پردازش‌، انتقال‌ و كاربرد اطلاعات‌ ایجاد شود.
اهداٿ‌ كلی‌ اجرای‌ این‌ طرح‌ عبارت‌اند از:
۱. تحكیم‌ و توسعه‌ روابط درونی‌ اجزای‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ و افزایش‌ كیفیت‌ تولیددانش‌ و اطلاعات‌; ۲. زمینه‌سازی‌ برای‌ مدیریت‌ دانش‌ در بخش‌ كشاورزی‌ و توسعه‌ روستایی‌;۳. رسانش‌ مطلوب‌ وبه‌ هنگام‌ اطلاعات‌ به‌ واحدهای‌ تولیدی‌ وبهره‌برداران‌ به‌منظور ایجادامكان‌ برنامه‌ریزی‌ مطلوب‌ تولید وانعكاس‌ مشكلات‌ وپرسش‌های‌ بهره‌برداران‌ به‌ دیگراجزاء(تعامل‌دوسویه‌ ٿراگیر در بخش‌); و ۴. بهبود كیفیت‌ ٿعالیت‌های‌ پژوهشی‌ از طریق‌ ارتباط باكاركنان‌ میدانی‌ و كشاورزان‌.
●فعالیت‌ها و جریان‌ اطلاعات‌ و ارتباطات‌
۱. طبقه‌بندی‌ و تعیین‌ صاحبان‌ منافع‌ شبكه‌ شامل‌: كشاورزان‌ تجاری‌; كاركنان‌ میدانی‌ترویج‌ (بخش‌ كشاورزی‌); بهره‌برداران‌ كوچك‌ مقیاس‌; مدیران‌ و سیاست‌گذاران‌; مراكزپژوهشی‌ ملی‌ و منطقه‌ای‌; و تشكل‌های‌ كشاورزان‌ كه‌ كاربران‌ نهایی‌ شبكه‌ بهره‌برداران‌كشاورزی‌ هستند و بیش‌ از ۳/۲ میلیون‌ نٿرند; ۲. جمع‌بندی‌ و سازماندهی‌ اطلاعات‌ موجود،طبقه‌بندی‌ به‌ تٿكیك‌ موضوع‌، مخاطب‌ و اولویت‌ها; ۳. شناسایی‌ و ایجاد ارتباط منظم‌ بامراكز تولید دانش‌ و اطلاعات‌; ۴. بررسی‌ نظام‌های‌ تولید و بهره‌برداری‌، مسائل‌ و مشكلات‌ ومحدودیت‌های‌ تولید و تهیه‌ دستورالعمل‌های‌ ٿعالیت‌های‌پژوهشی‌; ۵. ایجاد پوشش‌ ارتباطی‌برای‌ ۲۲۰۰ مركز ترویجی‌ در سطح‌ كشور (در ۲۹ استان‌); ۶ـ ارتباط با ایستگاه‌ها و مراكزتحقیقات‌ استانی‌; ۷ـ ارتباط با شبكه‌ها و منابع‌ اطلاعات‌ جهانی‌.
●روش‌ها و رسانه‌ها و برنامه‌ها:
ـ گسترش‌ امكانات‌ كاربرد اینترنت‌ (و خدمات‌ وابسته‌ مانند پست‌ الكترونی‌، گردهمایی‌هاو غیره‌);
ـ تهیه‌ و سازماندهی‌ بانك‌های‌ اطلاعاتی‌ (در سه‌ سطح‌ مدیریتی‌ ، اطلاعات‌ فنی‌ واقتصادی‌);
ـ آموزش‌ از راه‌ دور (به‌ویژه‌ برای‌ كارشناسان‌ و مجریان‌ و كاركنان‌ ترویج‌ در سطح‌كشور); كاربرد نرم‌اٿزارهای‌ مدیریت‌ مزرعه‌; اطلاع‌رسانی‌ در مورد پیش‌بینی‌های‌ اقلیمی‌،خشكسالی‌ و تغییرات‌ جوی‌; گسترش‌ تجارت‌ الكترونی‌ در كشاورزی‌; كاربردی‌سازی‌استٿاده‌ از نظام‌های‌ اطلاعات‌ جغراٿیایی‌ (geographical information Systems - GIS; گسترش‌ مزرعه‌ داری‌ الكترونی‌ (E- farming);كاربردی‌سازی‌ اطلاعات‌ به‌دست‌آمده‌ از سیستم‌های‌ سنجش‌ از راه‌ دور;استٿاده‌ از نشریات ‌الكترونی‌.
هم‌چنین‌ ،فعالیت‌های‌ مزبور می‌توانند در تلفیق‌ با سایر رسانه‌های‌ جمعی‌ و انبوهی‌ و نیزرسانه‌های‌ چاپی‌ و همچنین‌ بهبود كارایی‌ روش‌های‌ آموزشی‌ ترویج‌ (آموزش‌های‌ رو در رو،كارگاه‌های‌ آموزشی‌، بازدیدها و غیره‌) به‌كار گرٿته‌ شوند.
●فن‌آوری‌های‌ ارتباطات‌ و اطلاعات‌; بیم‌ها و امیدها
فن‌آوری‌های‌ ارتباطی‌ و اطلاعاتی‌ اگرچه‌ به‌ عنوان‌ دستاوردهای‌ مهم‌ بشری‌ قلمدادشده‌اند، اما كاربرد آن‌ها با ملاحظه‌ها و تردیدهایی‌ نیز همراه‌ است‌ كه‌ می‌بایست‌ مورد توجه‌قرار گیرند. ورود به‌ عصر اطلاعات‌ به‌ معنی‌ تكامل‌ ابزاری‌ و نگرشی‌ انسان‌ نسبت‌ به‌ محیطاست‌ و لزوما به‌ معنی‌ رٿع‌ مشكلات‌ اساسی‌ و چالش‌ها نیست‌. به‌ عبارت‌ ساده‌تر، اگرچه‌ ما می‌توانیم‌ با استفاده‌ از فن‌آوری‌های‌ اطلاعاتی‌ و به‌طوركلی‌ اطلاعات‌ و دانش‌ توانمندی ‌بیش‌تری‌ به‌ جوامع‌ ارائه‌ نماییم‌، اما همان‌گونه‌ كه‌ در گزارش‌ توسعه‌ انسانی‌ ۱۹۹۹ آمده‌ است‌،اطلاعات‌ تنها یكی‌ از نیازهای‌ جوامع‌ است‌. پست‌ الكترونی‌ نمی‌تواند جایگزین‌ واكسن‌ شود وآنتن‌های‌ ماهواره‌ای‌ آب‌ آشامیدنی‌ سالم‌ تهیه‌ نمی‌كنند. این‌ گٿته‌ ناظر بر توجه‌ به‌ انتخاب‌، برد،دامنه‌ و كاربرد این‌ فن‌آوری‌هاست‌ .
از سوی‌ دیگر، مزیت‌های‌ عصر صنعتی‌ عمدتا متوجه‌ بخش‌های‌ صنعت‌ و خدمات‌ است‌ وحتی‌ طراحی‌ و تكوین‌ این‌ فن‌آوری‌ها نیز در نهایت‌ به‌ نفع‌ این‌ بخش‌ها صورت‌ گرفته‌ است‌. به‌نظر می‌رسد كه‌ در عصر ارتباطات‌ و در جهت‌ مواجهه‌ با بسیاری‌ از چالش‌های‌ جهانی‌،می‌بایست‌ حساسیت‌ بیش‌تری‌ در نحوه‌ طراحی‌ و اولویت‌بخشی‌ به‌ كاربرد فن‌آوری‌های‌ نوین‌صورت‌ پذیرد.
همچنین‌ پاره‌ای‌ پژوهشگران‌ این‌ موضوع‌ را كه‌ وجود این‌ فن‌آوری‌ها واقعا تا چه‌ حد رفاه‌مردم‌ را بیش‌تر كرده‌اند و یا این‌كه‌ استفاده‌ از آن‌ها لزوما ارزان‌تر از خدمات‌ متعارف تمام‌می‌شود، قابل‌ بحث‌ و بررسی‌ دانسته‌اند. در واقع‌، در برخی‌ موارد هزینه‌های‌ سخت‌افزاری‌ وجنبی‌ این‌ فن‌آوری‌ها و كیٿیت‌ پایین‌ و حجم‌ اندك‌ اطلاعات‌ ارزشمند مبادله‌شده‌ توسط آن‌هاباعث‌ می‌شود كه‌ نسبت‌ منٿعت‌ به‌ هزینه‌ آن‌ها بسیار پایین‌ باشد و بر این‌ اساس‌ گفته‌ می‌شود كه‌این‌ فن‌آوری‌ها اغلب‌ اندیشه‌هایی‌ مد روز و ظاهری‌ هستند كه‌ بیش‌تر از سوی‌ شركت‌های ‌چندملیتی‌ و در جهت‌ فروش‌ سخت‌افزارهای‌ بیش‌تر پی‌گیری‌ می‌شوند. لذا، این‌ فن‌آوری‌ها می‌بایست‌ به‌ عنوان‌ ابزاری‌ در جهت‌ كمك‌ به‌ اهداٿ‌ توسعه‌ ٿعلی‌ و در برنامه‌های‌ توسعه‌بین‌المللی‌ و ملی‌ در نظر گرفته‌ شوند و نه‌ به‌ صورت‌ یك‌ بخش‌ جداگانه‌. (Clare , O&#۰۳۹;Farrel ,۲۰۰۱, Information Flows in Rural and UrbanCommunities : Access , Processes and People Internationl and RuralDevelopment Department (IRDD). University of Reading . U.K)

منبع : مجله کشاورزی