اندیشگاه

● اتاق فکر
شاید بهترین معادل فارسی Think tank را بتوان واژۀ «اندیشگاه» دانست. Think tank در دنیای پساصنعتی و پیچیدۀ امروز نقش مهمی در حوزۀ تصمیم‌سازی و نوآوری ایفا می‌کند. اندیشگاه کانونی است متشکل از نخبگان و متخصصان کارآزموده در زمینه‌های مختلف تخصصی، که با ایجاد موضوع فکری و مسائل خاص و مطرح در جامعه برای رسیدن به بهترین راه حل به هم‌اندیشی و تفکر می‌پردازند. نخبگان با بهره‌گیری از خرد انتقادی دوباره به ساختار سیاسی و اقتصادی، اجتماعی و علمی جوامع انسانی می اندازند. نگاهی موشکافانه و عمیق برای یافتن مسائل و مشکلات جوامع و رفع کردن آنها. شاید همین دید انتقادی است که امروزه اندیشگاه‌ها را مرکز سیاست‌پژوهی مستقلی می‌دانند برای تفکر و پژوهش و انجام پروژه‌های ملی.
● تاریخچۀ اندیشگاه‌ها
از جنگ جهانی دوم به بعد، یعنی از زمانی که بشر به مشکلات سیطرۀ تمام عیار عقل مدرن بر زندگی خویش پی برد و در صدد تجدید نظر و بازنگری در جایگاه عقل مدرن برآمد، روشن‌اندیشان و نخبگان کم‌کم بر لزوم داشتن جایگاهی برای کند و کاو در احوالات زندگی بشری، با تکیه بر خرد جمعی، پی بردند. هرچند اندیشگاه‌ها در کشاکش جنگ دوم جهانی و به منظور مدیریت مسائل جنگ و انسجام و بکارگیری ایده‌های خلاق و نوآور به وجود آمده بودند اما درست به مانند سربرآورن خرد انتقادی از دل عقل مدرن و تفکر نسبی‌نگر از دل راست نمایی عاقلانۀ جهان مدرن؛ از دل اندیشگاه‌ای ابتدایی که کانونی برای مدیریت جنگ بودند، سازمان‌های مردم نهادی برای بهتر زیستن بشر سربرآوردند.
پس از دهۀ ۱۹۶۰ با ظهور تفکر پسامدرن این امریکایی‌ها بودند که مباحث Think tank را پیش کشیدند و این مفهوم به مرور زمان در ادبیات علوم سیاسی و مدیریتی جهان وارد شد. امریکایی‌ها با این هدف که پلی میان قدرت و دانش ایجاد کنند به اندیشگاه‌ها روی آوردند و از آن پس اندیشگاه‌ها به عنوان جایگاه مناسبی برای بکارگیری فکر، ایده، علم و دانش برای خدمت به مراجع قدرت شناخته شدند.
● ساختار اندیشگاه‌ها
هر چند اندیشگاه‌های امروز جهان دیگر آنگونه که در آغاز راه فرض بود آنچنان در خدمت قدرت نیستند و عمدتا نهادهایی دور از قدرت اجرایی هستند اما جایگاه انکار ناپذیری در تصمیم‌سازی و تصمیم گیری قبل از وقوع مساله یا در مواجهه با آن دارند.
اندیشگاه‌ها را می‌توان سازمان‌هایی دانست دارای ساختار افقی –به جای عمودی- یعنی در اندیشگاه‌ها به سبب جایگاهی که دارند نمی‌توان از بالا حکم کرد. در محیط اندیشگاه سلسله مراتب بی‌معنی است و این نکته ای اساسی در سازمان اندیشگاه‌ها است که "نباید به اندیشمندان دستور داد." و همچنین "نمی‌توان زمان دقیق برای انجام بسیاری از امور فکری تعیین کرد." غیر از این ساختار مناسب برای اندیشگاه‌ها را ساختاری پروژه‌ای و ماتریسی می‌دانند. به این معنا که پژوهشگران در گروه‌های مختلف بر موضوع مورد نظر متمرکز می‌شوند. در اندیشگاه‌ها باید از افراد با تخصص‌های مختلف بهره جست تا نگاه‌ها و رویکرد‌های مختلف به مسائل فرصت بروز و نشو و نما داشته باشد.
● اندیشگاه‌ها و جایگاه‌شان در آینده‌پژوهی:
مطالعات اندیشگاه‌ها نمی‌بایست صرفا توجیه کنندۀ سیاست‌های مشتری یا نهاد متبوع آن‌ها باشد و انتظار می‌رود تا رویکردی عینی و بی‌طرفانه بر اندیشگاه حاکم باشد. یکی از وجوه تمایز اندیشگاه‌ها با واحدهای کارشناسی درون سازمانی نیز همین نکته است. چرا که واحدها در برخی موارد توجیه کننده تصمیمات مسئولان سازمان هستند. ولی اکثر اندیشگاه‌ها به علت ساختار مستقلی که دارند در فرآیند نقد برنامه‌های سازمان مورد نظر آزادانه، خلاقانه اظهار نظر می‌نمایند. سیاستگذاری کلان و «آینده پژوهی» همچون دو موجود همزاد می‌باشند که حضور یکی حضور دیگری را نیز به دنبال دارد و نمی‌توان از این نکته چشم پوشاند که «آینده پژوهی» زیر بنای نوآوری و خلاقیت است. سیاستگذاری های کلان بدون در نظر گرفتن افق زمانی آینده کار عبث و بی‌‌هوده و حتا غیر ممکن است. در این راستا پرداختن به مسائلی که ممکن است در آینده اتفاق بیافتد از جمله فعالیت‌هایی است که اندیشگاه‌ها تحت عنوان آینده‌پژوهی به آن می‌پردازند.
همین نکات کلیدی است که لزوم توسعه نهاد‌هایی از این دست را در جامعۀ اقتصاد زده و سیاست‌زده ما نشان می‌دهد. کانون‌هایی مردم‌نهاد و آینده‌پژوه که از ساختار قدرت هم تا حدود زیادی مستقل باشند.

منابع
۱)اندیشگاه حلقۀ مفقودۀ سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری کشور، محمدرضا میرزا امینی
۲)شبکه‌سازی کانون‌های تفکر دفاعی، ضرورت و راهکار، دکتر علی حسین صالحی اصل و محمدرضا میرزا امینی
۳) سیرتعالی اندیشگاه‌ها در گذر زمان، تالیف مرکز توسعه فناوری نیرو
علی چنگیزی
کارشناس ارشد شیمی آلی
کارشناس پژوهش دانشکده صنعت هواپیمای