معرفی باغ شاهزاده، ماهان در کرمان

باغ شاهزاده ماهان كرمان یكی از نمونه باغ تخت‌های ایرانی است كه از شرایط مساعد طبیعی ممتازترین بهره برداری را نموده است. باغ شاهزاده، ماهان در عصر قاجار در دوران یازده ساله فرمان فرمایسی عبدالحمید میرزا ناصرالدوله (١٢٩٨ ه . ق تا ١٣٠٩ ه. ق) احداث گردیده است كه با مرگ وی ساخت باغ ناتمام ماند. محل استقرار این باغ در نزدیكی مقبره شاه نعمت الله ولی در دامنه ارتفاعات جوپار می‌باشد.
وجود خاك حاصل خیز، آفتاب لازم، وزش باد ملایم و نسیم و بالاخره دسترسی به آب (قنات تیگران) امكان ایجاد باغی در آن مقیاس را در گستره‌ای خشك و بی آب و علف معجزه گونه فراهم ساخته است.
باغ تخت شاهزاده در دامنه ارتفاعات جوپار به مساحت٥/٥ هكتار با شكلی مستطیلی یا شیبی حدود ٦/٤% شكل گرفته و حصاری بلند آن را از جو نامساعد اطراف جدا می‌سازد.
آب منبع حیات بخش این باغ از بخش فوقانی باغ داخل می‌گردد. محورهای اصلی و فرعی و تخت‌های مسطح در نظر ویژه‌ای آبیاری شده و سبز انبوه و كم نظیری را در چارچوب طرح باغ بوجود آورده است.
نهر آبی كه وارد باغ می‌گردد در جهت طولی باغ به گونه‌ای توزیع می‌گردد كه علاوه بر آبیاری كرت‌ها و مسیرها با استفاده از شیب تند زمین كه شرایط اولیه باغ تخت‌های می‌باشد بر روی محور اصلی و میانی باغ به صورت نهری وسیع، آبشره‌ها و آبشارها به عنصر اصلی كیفیت بخش باغ بدل می‌گردد.
در دو انتهای محور اصلی، یعنی در برابر اولین تخت كه بنای اصلی روی آن قرار دارد و ورودی باغ، برابر سر در خانه، دو استخر طراحی گردیده است كه سطح وسیع آب، صدا و جهش آب و فوراه‌های آنها به مطبوعیت باغ می‌افزاید.
بناهای باغ عبارتند از كوشك اصلی یعنی سكونتگاه دائمی‌و یا فصل مالك كه در انتهای فوقانی باغ قرار دارد. سر در خانه در مدخل باغ به صورت بنایی خطی جبهه ورودی باغ را اشغال كرده و در دو طبقه بنا گردیده است. طبقه فوقانی دارای اطاق هایی است كه برای زندگی و پذیرایی پیش بینی شده‌اند. سایر بناهای خدماتی باغ از حصار اصلی استفاده نموده و به صورت دیواری مركب بناهای مختلف خدماتی را در نقاط مناسب در خود جا داده است.
ورودی های فرعی باغ نیز در دو ضلع طولی پیش بینی شده‌اند. طرح اندازی باغ شازده از چشم اندازهای باغ كه از ویژگی های اصلی باغ تخت‌های می‌باشد به بهترین وجه استفاده نموده است. دیدروهای ممتد در جهت طولی باغ از كوشك اصلی به سایر قسمت‌های باغ و بالعكس از سردر خانه غنای خاص به زندگی در باغ می‌دهد. مناظر بیرونی باغ كه از داخل و یا از بیرون باغ قابل رویت می‌باشند، در نمایش تضاد دو كیفیت زیست محیطی باغ و خارج باغ از نمونه‌های كم نظیر و منحصر به فرد باغ شازده می‌باشد.
نظم درختكاری، انتخاب مناسب گیانهان در ایجاد سایه و یا رنگ آمیزی متناسب در فصل های مختلف باغ ارزش های استثنایی ای را برای آن تعریف می‌كند.
باغ شازده ماهان در اوج والایی و شادابی كیفیت‌های طبیعی و مصنوع خود به خاطر دگرگونی شرایط سیاسی و اجتماعی دوران برای مدت طولانی خارج از سكنه و متروك ماند و دچار آسیب های فراوانی گردید. خرابی های وارد شده كلیه قسمت‌های باغ را در بر می‌گیرد.
ویرانی‌ها شامل ویرانی بناهای اصلی و همچنین محوطه باز باغ می‌گردد. یعنی باغ سازی و عناصر اصلی شكل دهنده باغ نیز (آبراه‌ها، استخرها، پیاده راه‌ها و بالاخره طبیعت گیاهی باغ نظیر درختان، كرت‌ها، بسترهای گل كاری) از این گزند در امان نمی‌مانند.
باغ یك بار در سال ١٣٥٧ خورشیدی مرمت گردید. در زلزله سال ١٣٦٠ آسیب هایی دید كه مرمت شد.
این باغ به دلیل ویژگی ها و جذابیت‌های تاریخی و ارزش های فضایی كه دارد به عنوان یكی از نمونه باغ تخت‌های ایرانی مورد توجه دوستداران باغ ایرانی است. علاوه بر این باغ به عنوان فضایی تفرجگاهی، پذیرای عدهٔ زیادی است كه برای گذران اوقات فراغت از مناطق اطراف به آنجا رفته و ساعاتی را در آن می‌گذرانند.
هدف از این نوشتهٔ آرایه بست&#۶۱۴۷۲;ر عمومی به منظور شناخت باغ‌های ایرانی و به خصوص باغ شاهزاده ماهان و نظام های موجود در آن است.
● نظام استقرار
باغ شاهزاده ماهان با مختصات جغرافیایی٣٠ درجه و ٤ دقیقه عرض شمالی و ٥٧ درجه و ١٧ دقیقه طول شرقی می‌باشد.
ارتفاع این منطقه از سطح دریای آزاد ١٨٥٠ متر است. با توجه به این كه باغ شاهزاده در دامنهٔ كوه جوپار قرار گرفته است، از ارتفاع ٢٠٠٠ متر از سطح دریای آزاد برخوردار است.
باغ شاهزاده در فاصلهٔ ٣٥ كیلومتری جنوب شرقی شهر كرمان و در فاصلهٔ ٦ كیلومتری شهر ماهان در مسیر جادهٔ كرمان ـ بم در نزدیكی ارتفاعات جوپار بنا گردیده است.
واقع شدن منطقه در مسیر عبوری كرمان به بم و در مسیر جاده كهن ابریشم از عواملی است كه این محل را برای احداث یك باغ اشرافی مناسب می‌ساخته است. باغ شاهزاده به گونه‌ای استقرار یافته كه حداكثر استفاده از مناظر بدیع داخلی را به صورت زیر امكان پذیر می‌سازد: در بدو ورود بویژه در طبقهٔ فوقانی سردرخانه به غیر از دیدها و مناظر بیرونی باغ، منظره چهارباغ و در جهت عكس آن منظره كوه را امكان پذیر می‌سازد. این مناظر عمده یعنی رویت حركت آب، حوض ها و آبشارها هركدام به نوبه خود تأكیدی بر محورهای عمود بر محور اصلی دارند و توام با نظام گیاهی مناظر بدیع داخلی را ارایه می‌دهند.
باغ در بستر كویر در میان ارتفاعات جوپار و بلوار شكل گرفته است. كوه‌های پر برف جوپار منظر زیبایی در محور اصلی باغ ارایه می‌دهند كه ویژگی خاص این منطقه می‌باشد.
● نظام فضایی
▪ رابطه باغ یا فضای بیرونی
وجود ارتفاعات بلند رشته كوه‌های جوپار به ویژه منظری بسیار جالب برای باغ در این گستره فراهم آورده است. در این بستر باز، باغ با دیوارهای نسبتاً بلندی محصور گردیده و با انبوه ویژه‌ای از درختان همچون نگینی در كویر خودنمایی می‌كند.
ورودی به باغ از این گسترهٔ باز و فضای بكر كویری ـ از مسیر یك چهار باغ است كه با درختان به ایجاد فضایی ممتد و جهت دار به سوی باغ هدایت می‌گردد.
▪ سردر ورودی
سردر ورودی به صورت حجمی شفاف، ایجاد فضای واحدی میان این پیش فضا، چهارباغ و داخل باغ می‌نماید. در داخل این بنا دید به فضاها در دو سوی محور اصلی باغ امكان پذیر بوده و فضای بیرونی با درون باغ به صورت سیال و در یكدیگر ادغام می‌شوند.
● فضای داخل باغ
در بدو ورود به باغ كل فضای باغ در راستای محور اصلی و در ادامهٔ آن و مناظر ارتفاعات جوپار رویت می‌شود. این چشم انداز طولانی با حجم بالا خانه در انتها بسته می‌شود و با حضور درختان در دو جانب محور كه در مواقعی از سال رنگ های متفاوت دارند تقویت می‌شود.
حضور جریان سراسری آب در محور اصلی باغ، آبشارها و صدای آن به تعریف این محور كیفیت مطلوبی می‌دهد. و انعكاس درختان و بنای سردرخانه و بالاخانه در دو استخر باغ ابعاد جدیدی به فضا می‌دهد. نور و سایه نیز به سهم خود در این فضاسازی نقش مهمی را ایفا می‌كنند.
● نظام فضایی زمین
باغ به خاطر اختلاف سطح حدوداً ٢٠ متری در طول محور اصلی به طور مناسبی تقسیم‌بندی گردیده است. این تقسیم بندی سطوح كه از شیب طبیعی ناشی می‌شود ماهیت باغ تخت را تعریف می‌كند.
● نظام هندسی
شكل اصلی باغ شاهزاده مستطیلی با نسبت تقریبی چهار به یك می‌باشد. طول كلی داخل باغ ٤٠٧ متر و عرض آن ١٢٢ متر می‌باشد.
تقسیم بندی كلی باغ به صورت یك محور طولی و دو كانون (محوطه بنای اصلی باغ در قسمت بالا و محوطه ورودی در قسمت پایین) قابیل تشخیص است.
محورهای فرعی به صورت افقی و عمود بر محور اصلی در مرز اختلاف سطح ها، كرت‌ها را كه شمار آنها در هر طرف هشت می‌باشد بوجود آورده‌اند.
بناهای باغ به سه دسته تقسیم شده‌اند. بنای اصلی در بالاترین تخت قرار دارد. بنای سردر خانه در بخش ورودی و سایر بناهای خدماتی مماس به دیوار اصلی و خارج از آن واقع شده‌اند.
سطح بنای بالاخانه ٤٨٧ متر مربع و سطح سردر خانه ٢٣٤ متر مربع و فاصلهٔ این دو از یكدیگر ٣٢٥ متر می‌باشد.
● نظام معماری
نظام معماری در رابطهٔ تنگاتنگ با نظام فضایی و نظام هندسی باغ است. محدودهٔ باغ با دیواری بلند و مركب محصور گردیده است . این دیوار با بناهایی كه در داخل آن و یا با تصرف بخشی از وسعت بیرونی باغ مشخص شده باغ را از محیط خارج جدا می‌سازد.
زمین آرایی تخت باغ، و طبقه طبقه شدن آن از طریق سطوح كرت‌ها، سطح باغ را آینه وار در معرض دید قرار می‌دهد و بنابراین رابطهٔ سادهٔ بین نظاره گر و زمین مسطح به صورت غنی تری در می‌آید و مشاركت نقش توپوگرافی زمین در فضای باغ را تشدید می‌كند. جریان آب به ویژه حوض ها علاوه بر تاكید محورها و آب نمای سراسری به صورت آب شره‌ها سطوح شفافی را بروی زمین برای انعكاس دیگر عناصر ارایه داده است. درخت‌های سایه افكن ویژگی های معماری فضای باغ را تاكید و تشدید می‌كنند.
سردر خانه از معماری شفافی برخوردار است كه امكان رویت چند جانبهٔ باغ را میسر می‌سازد. از جمله، منظری كه از ارتفاع فوقانی به سمت بالاخانه و پایین كوه‌ها جوپار كه در فصول مناسب پوشیده از برف هستند رویت می‌شود از یكسو، و منظر دیگری كه به سمت مقابل ورودی باغ در امتداد چهار باغ تا دور دست كوه‌های بلوار ادامه می‌یابد.
بنای بالاخانه طویل ترین بنای منفرد باغ می‌باشد كه عمود بر محور اصلی و در انتهای آن قرار گرفته و بخش پایانی محور محسوب می‌شود. با این كه در پشت آن قسمتی از حیاط واقع است اما از آنجا كه حیاط مذكور اهمیت حیاط اصلی را ندارد این حجم از بنا رابطهٔ اصلی را با حیاط پشت قطع می‌كند.
● كف&#۶۱۴۷۲;سازی
سطوح كف در باغ عمدتاً از مخلوط قلوه سنگ با ملات تشكیل شده است این تركیب در دو محدودهٔ اطراف بالاخانه و سردرخانه توسط نقوش هندسی تزئین می‌گردد. از آجر در پله‌ها و حاشیهٔ باغچه‌ها استفاده شده و سنگ در مرز میان كرت‌ها با پیاده راه‌ها و دیگر لبه بندی‌ها وجود دارد.
● مصالح
مصالح بناهای باغ عمدتاً آجر و اندود می‌باشد كه در جاهایی مانند سردرخانه توسط كاشی نره مزین گردیده است. بنای بالاخانه كلاً اندود می‌باشد. دیواره باغ اندود كاه گل است كه در نزدیكی سردر خانه و بالاخانه به دلیل خصوصیت فضایی محوطه‌های مذكور به تركیب آجر و اندود گچ تبدیل می‌گردد.
● بازشناسی كاركردی
باغ شاهزاده ماهان در مقایسه با انواع باغ ها اعم از باغ ـ شكارگاه‌ها، بستان ها، باغ قلعه‌ها و باغ سكونتگاه‌ها در زمان ساخت خود (دورهٔ قاجار) به عنوان فضایی سكونتگاهی و تفرجگاه شكل گرفت. با توجه به وجود دو محوطهٔ وسیع در جلوی بالاخانه و سر در خانه كه با نرده‌های چوبی محصور شده‌اند نشان می‌دهد كه باغ علاوه بر سكونتگاه محلی برای پذیرایی و تشریفات نیز پیش بینی شده بود.
● نظام آبیاری
منبع حیاتی باغ شازده جریان آب هایی است كه از كوه‌های اطراف سرچشمه گرفته است. قنات تیگران كه از ارتفاعات كوه جوپار سرچشمه می‌گیرد منبع آب این باغ است. جریان فوق از مرتفع ترین سطح وارد باغ گردیده و نظام آبیاری طراحی شده باغ را بوجود می‌آورد.
نظام آبیاری در باغ شازده كلاً تابع دو اصل می‌باشد. یك آبیاری گیاهان باغ و دوم بهره برداری از موجودیت و كیفیت‌هایی كه آب می‌تواند در باغ ایجاد نماید.
بررسی وضع اولیه باغ كه در عكس‌ها مشاهده می‌گردد نشان می‌دهد كه حركت پلكانی آب در محور میانی تا بیرون از باغ نیز ادامه داشته است. این فضا در حال حاضر با رواق هایی بازسازی و سنگ فرش شده است. دو استخر اصلی باغ در قسمت بالا و در قسمت ورودی دارای فواره‌هایی بوده‌اند كه آب را به ارتفاع قابل ملاحظه‌ای پرش می‌دادند. این راه حل كمتر در باغ های ایرانی دیده شده است و یقیناً متاثر از شناخت باغ ها و چشمه‌های اروپایی است.
● نظام گیاهی
انتخاب و آرایش گیاهان در باغ شاهزاده ماهان نقش تعیین كننده‌ای در هویت باغ دارا می‌باشد.
درختان و نباتاتی كه در بستر منطقهٔ باغ شاهزاده ماهان دیده می‌شوند به ترتیب زیر می‌باشند.
▪ درختان همیشه سبز و باد شكن: درختان سوزنی برگ مانند كاج ها، سروها
▪ درختان سایه دار: درختان برگ پهن مانند نارون وحشی و چتری، زبان گنجشك یا ون، چنار و سپیدار. این درختان علاوه بر این كه از نظر ایجاد سایه اهمیت دارند در آب و هوای منطقه مقاومت می‌كنند.
▪ گیاهان زینتی: از گیاهان زینتی از قبیل سروهای زینتی پیراكانتا و گونه‌های ارس زینتی و شیر خشت كه در زمستان گل های ریز می‌دهد. درختان میوه در كرته‌ها كاشته می‌شوند و خصوصاً از دیدروهای سمت بالاخانه به پایین در فصولی كه میوه دارند منظر جالب و رنگارنگی را به وجود می‌آورند. درختان دیگر در باغ، بید، ون، بم، شنگ و كاج می‌باشند.

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی باغ ایرانی