یک زمین بیشتر نداریم

از روزی که ۲۰ میلیون نفر شهروند آمریکایی در اعتراض به تخریب محیط زیست و بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی در یک روز به خیابان ها ریختند و بزرگ ترین تظاهرات مردمی تاریخ جهان و تاریخ محیط زیست را رقم زدند، اکنون ۳۵ سال می گذرد؛ روزی که در سال ۱۹۷۰ به عنوان روز زمین در آمریکا نامگذاری شد. اما خیلی زود این حرکت خودجوش مردمی در سراسر جهان گسترش یافت و امروز در بیش از ۱۴۰ کشور جهان صدها میلیون نفر از مردم جهان ۲۲ آوریل مصادف با ۲اردیبهشت ماه را به عنوان روز زمین گرامی می دارند.
از روزی که ۲۰ میلیون نفر شهروند آمریکایی در اعتراض به تخریب محیط زیست و بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی در یک روز به خیابان ها ریختند و بزرگترین تظاهرات مردمی تاریخ جهان و تاریخ محیط زیست را رقم زدند، اکنون ۳۵ سال می گذرد؛ روزی که در سال ۱۹۷۰ به عنوان روز زمین در آمریکا نامگذاری شد. اما خیلی زود این حرکت خودجوش مردمی در سراسر جهان گسترش یافت و امروز در بیش از ۱۴۰ کشور جهان صدها میلیون نفر از مردم جهان ۲۲ آوریل مصادف با ۲ اردیبهشت ماه را به عنوان روز زمین گرامی می دارند.
● اما نخستین روز زمین چگونه پدید آمد و چرا «روز زمین» نامگذاری شد؟
سناتور آمریکایی به نام گیلورد نلسون، بنیانگذار روز زمین در ۲۲ آوریل ۱۹۷۰ است که بعد از ۸ سال تلاش سرانجام توانست در سال ۱۹۷۰ بزرگ ترین جنبش زیست محیطی ایالات متحده و حتی جهان را رهبری کند. او در این باره می گوید: سال های سال این موضوع مرا رنج می داد که چرا محیط زیست ما اساساً جایگاهی در سیاست های این کشور ندارد و سرانجام در ماه نوامبر
سال ۱۹۶۲ این ایده در ذهن من شکل گرفت، ایده ای که یک بار برای همیشه مقوله محیط زیست را به صحنه سیاست کشاند. این ایده با تشویق و ترغیب رئیس جمهور کندی مواجه شد و سپس در قالب یک تور حفاظتی کلی در اذهان عمومی جلوه روشن تری پیدا کرد. سپس به واشینگتن رفتم تا این طرح را با دادستان رابرت کندی در میان بگذارم. پس از آن به دیدن رئیس جمهور رفتم و وی سفر هفت روز ه اش را در قالب یک تور حفاظتی به یازده ایالت در سپتامبر سال ۱۹۶۲ آغاز کرد. اما به هزار و یک دلیل این تور در ارتقای مقوله محیط زیست به سطح یک سوژه سیاسی موفقیت چندانی نیافت ولی بذر ایده ای بود که سرانجام در قالب «روز زمین» به شکوفایی نشست. سناتور نلسون مذاکرات زیست محیطی خود را با طیف وسیعی از مردم در ۲۵ ایالت
آمریکا ادامه داد و در حالی که در سراسر کشور آمریکا آثار تخریب و تباهی محیط زیست ظهور یافته بود همه مردم به آن توجه نشان می دادند به جز سیاستمداران. نلسون هفت سال بعد سرانجام توانست موضوع محیط زیست را در شاهراه اصلی سیاست وارد کند. در سال ۱۹۶۹ دانشگاه های سراسر آمریکا صحنه تظاهرات های ضدجنگ ویتنام بود. نلسون می گوید: «این حرکت ها منجر به ایجاد یک جرقه ناگهانی در ذهن من شد که چرا ما در جهت سازماندهی حرکتی عظیم بر علیه آنچه بر سر محیط زیست مان می آید، برنمی آییم. از این رو با تزریق علایق زیست محیطی در اذهان عمومی و به یاری انرژی «ضد جنگ» گرد آمده در دانشجویان بالاخره محیط زیست را با فشار به عرصه سیاست وارد کردم. ریسک بزرگی بود ولی به تلاشش می ارزید.» سناتور گیلورد نلسون با حضور در کنفرانسی که در سپتامبر همان سال در سیاتل برگزار شد اعلام کرد که در بهار سال ۱۹۷۰ تظاهرات گسترده ای درباره موضوع محیط زیست برگزار می شود و از همه مردم برای شرکت در آن دعوت کرد. این خبر از گوشه ای به گوشه دیگر مخابره شد و مردم از اینکه فرصتی پیش آمده تا برای آنچه بر سر رود ها، دریاچه ها و هوایشان آمده اعتراض کنند، مطلع شدند. پنج ماه پیش از روز زمین در ۳۰ نوامبر ۱۹۶۹ نیویورک تایمز اقدام به چاپ مقاله ای از گلدوین هیل کرد که در آن حوادث و وقایع زیست محیطی ایالات متحده و اهمیت یک روز ملی برای پرداختن به این مقوله مورد بحث و اشاره قرار گرفته بود تا اینکه ۲۲ آوریل فرا رسید. ۲۰ میلیون آمریکایی در سراسر کشور به خیابان ها ریختند و مطالبات خود را از دولت برای جلوگیری از نابودی محیط زیست اعلام داشتند و همین حرکت مردمی باعث شد تا در مدت سه سال بعد قوانین بسیاری برای حمایت از حیات وحش و جلوگیری از تخریب محیط زیست توسط دستگاه های بهره بردار وضع شود و آژانس های حفاظتی متعددی شکل گرفتند. مراسم روز زمین به سرعت در سراسر جهان گسترش یافت. در ۲۲ آوریل ۱۹۹۰ حدود ۲۰۰ میلیون نفر در ۱۴۱ کشور جهان در برگزاری مراسم این روز مشارکت کردند و در سال ۱۹۹۱ جشن ها و مراسم روزانه «روز زمین» به هفته زمین تبدیل شد و در سال ۲۰۰۰ صد ها میلیون نفر و بیش از ۵۵۰۰ سازمان پنج قاره جهان این روز را جشن گرفتند.
● زمین بدون محیط زیست
با گذشت بیش از ۳۵ سال از برگزاری این روز نمادین در جهان اکنون سه سال است که روز ۲ اردیبهشت به نام «روز زمین پاک» در ایران نامگذاری شده و متولیان محیط زیست درصدد جذب مردم برای همکاری هر چه بیشتر در زمینه حفظ محیط زیست هستند. اما بحران تخریب محیط زیست امروز در کشور ما به گونه ای دیگر سر برون آورده است. آنچنان که رتبه کشور ما از نظر وضعیت محیط زیست در بین ۱۴۶ کشور جهان در سال ۲۰۰۵ به شدت افت کرده و حتی بعد از کشور های فقیر و عقب افتاده ای همچون بورکینافاسو، نامیبیا، تانزانیا و موریتانی قرار گرفته است. تخریب سالانه ۱۲۰ هزار هکتار جنگل، خطر انقراض نسل و کمیاب شدن ۵۰ درصد پستانداران و ۲۰ درصد پرندگان ایران، دفن روزانه بیش از ۴۵ هزار تن زباله در کشور و ورود سالانه۲۰ میلیون تن فاضلاب تصفیه نشده به آب های داخلی و در دریا های خزر و خلیج فارس در کنار مرگ و میر ناشی از افزایش آلودگی هوا و...
در مجموع وضعیت محیط زیست ایران را در جهان به شدت بحرانی جلوه داده است که اگر فقط روند تولید زباله و چگونگی دفع آن در ایران و سایر کشور های جهان را به مقایسه بگذاریم آن وقت عمق فاجعه مشخص خواهد شد. به رغم تصویب قانون مدیریتی پسماند ها در بهار سال ۱۳۸۳ در مجلس شورای اسلامی هنوز آئین نامه اجرای قانون به مرحله تصویب و تایید نهایی نرسیده است که اگر این اقدام هر چه سریع تر صورت پذیرد نه تنها نقش سایر دستگاه ها در این باره به وضوح مشخص خواهد شد بلکه محیط زیست کشور نیز از تحمل روزانه ۴۵ هزار تن زباله نجات خواهد یافت و از طرف دیگر همین زباله می تواند با رونق صنایع بازیافت به صنعتی سودده و مفید و اشتغال زا تبدیل شود.
● تهران بر روی زباله
در تهران روزانه ۷۵۰۰ تن زباله خانگی و ۲۰ هزار تن نخاله ساختمانی تولید می شود که این مجموعه در مدت یک سال بالغ بر ۵/۲ میلیون تن زباله خانگی و هفت میلیون و ۳۰۰ هزار تن نخاله ساختمانی خواهد شد اما آنچه تا امروز اتفاق افتاده این بوده است که نزدیک به ۸۰ درصد زباله های خانگی دفن و کمتر از ۲۰ درصد بازیافت و یا تبدیل به کود کمپوست می شده است و نخاله های ساختمانی نیز بدون آنکه هیچ گونه عملیات بازیافتی بر روی آنها صورت بگیرد یا در دره ها
سرازیر می شوند و یا در بیرون از شهر روی هم انباشته و تشکیل سلسله کوه های جدیدی را می دهند. اما روی دیگر این سکه هم دیدنی است و البته تاسف آور. متعاقب پر شدن رود، دره
های اطراف تهران با نخاله های ساختمانی و دفن روزانه هزاران تن زباله خانگی در کهریزک که به قیمت آلودگی میلیون ها تن خاک و آلودگی سفره های آب زیرزمینی تمام می شود. هزاران هکتار از اراضی حاشیه رودخانه هایی همچون کرج در شهریار از شن و ماسه خالی می شوند و هر روز به عمق این گودال های وسیع افزوده می شود. جنگل ها تخریب شده تا مواد خام صنایع کاغذ سازی فراهم شود... روزانه ۳۳۰ هزار تن انواع پلاستیک فقط در تهران دور ریخته و یا در کوه ها و
دشت های اطراف پراکنده می شوند. با یک حساب سرانگشتی می توان گفت که اگر فقط برای بسته بندی تغذیه کودکان تهرانی در دبستان ها از کیسه های پارچه ای استفاده کنیم در این صورت روزانه چهار میلیون کیسه پلاستیکی و در هفته ۲۴ میلیون کیسه پلاستیکی کمتر دور ریخته خواهد شد!طبق آمار منتشره از مرکز رایانه سازمان میادین میوه و تره بار در دو سال گذشته تنها در مدت پنج ماه نزدیک به هشت میلیون جعبه خالی از میادین هفت گانه این سازمان جمع آوری شده است که این رقم برای یک سال در حدود ۱۸ میلیون جعبه است. با فرض اینکه هر ۲۰ جعبه از قطع یک درخت معمولی ساخته شده باشد، برای ساخت این تعداد جعبه بالغ بر یک میلیون اصله درخت از بین رفته است. حال با توجه به اینکه این آمار تنها مربوط به سازمان میادین است بنابراین می توان
گفت تعداد درخت از بین رفته چندین برابر آمار فوق است. ۷۰ درصد زباله های تهران را مواد آلی تشکیل می دهند که ارزش دلاری آن طبق اعلام سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری تهران معادل ۵۵ میلیون دلار است. این به این معنی است که تهرانی ها سالانه ۳۰ میلیون و ۲۵۰ هزار دلار پلاستیک، ۵۵ میلیون دلار پسماند غذایی آشپزخانه، ۶۵ میلیون دلار کاغذ و مقوا و فقط ۵۰ میلیون دلار نان در مرکز دفن کهریزک زیر خروارها خاک دفن می کنند. که بازیافت آن سالانه بیش از ۲۰۰ میلیون دلار صرفه جویی ارزی به دنبال خواهد داشت. به عبارت دیگر این رقم معادل ۱۲ میلیون و ۸۵۰ هزار بشکه نفت خام است.
● کاغذ، زباله نیست
برای تولید هر تن کاغذ در کشور ۱۵ اصله درخت تنومند قطع می شود. این در حالی است که به رغم روند روبه کاهش سطح جنگل های کشور همچنان مصرف کاغذ خصوصاً در تهران روبه افزایش است و این کاغذها بعد از هر بار مصرف بدون اینکه مجدداً به چرخه تولید برگردند در زیر خاک می پوسند و به آلودگی هرچه بیشتر آب و خاک می افزایند. نزدیک به ۱۰ درصد معادل ۷۵۰ تن از زباله های تهران را در روز کاغذ تشکیل می دهد در حالی که کمتر از ۱۰۰ تن آن بازیافت می شود. در ایالات متحده که بزرگ ترین مصرف کننده و تولیدکننده کاغذ جهان است قریب به
۲۰ سال قبل کمتر از یک چهارم کاغذ مصرفی خود را بازیافت می کرد اما تا سال ۱۹۹۷ این رقم به ۴۶ درصد افزایش یافت. در برخی ایالات کشور آمریکا ورود کاغذ به گودال های دفن زباله ممنوع شده است و از زمانی که دولت کلینتون در سال ۱۹۹۳ مقرراتی را برای این موضوع وضع کرد بازیافت کاغذ به شدت روبه افزایش گذشت؛ به طوری که تمامی ادارات دولتی در آمریکا هم اکنون موظف اند ۶۰ درصد از کاغذ مورد نیاز خود را از کاغذهای بازیافتی خریداری کنند.
کشورهای هلند و آلمان در سال ۲۰۰۱ نزدیک به ۷۲ درصد کاغذ مصرفی خود را از بازیافت تامین کرده اند. به گزارش موسسه دیده بان جهان، کشورهای ایالات متحده، چین، ژاپن، آلمان و
انگلستان به ترتیب بیشترین مصرف کاغذ در جهان را دارند و بعد از آن کشورهای فرانسه، ایتالیا، کانادا، برزیل و کره جنوبی قرار دارند که مجموع مصرف کاغذ آنها در سال بالغ بر ۲۵۰ میلیون تن است.
اما هم اکنون نرخ بازیافت کاغذ در آلمان ۷۲ درصد، کره جنوبی ۶۶ درصد، سوئد ۵۵ درصد، آمریکا ۵۰ درصد، ژاپن ۵۳ درصد، فرانسه ۴۱درصد، فنلاند ۳۵درصد، ایتالیا ۳۱درصد و چین ۲۷ درصد است. میانگین نرخ بازیافت کاغذ در جهان نیز ۴۳ درصد تا سال ۱۹۹۷ اعلام شده که تا به امروز قطعاً افزایش یافته است. اما در ایران چطور؟ در تهران کمتر از ۱۰ درصد بازیافت می شود و در کشور می توان گفت کمتر از ۴ درصد. این یعنی هر روز سطح بیشتری از جنگل های کشور تخریب
می شود.
● در جست وجوی چاره اندیشی
راه حل چیست؟ در کشوری که اقتصاد محیط زیست تنها به یک واژه خلاصه می شود و هیچ جایی در اقتصاد کلان کشور ندارد روز به روز اینچنین منابع پایه از بین می روند تا جایی که بالاخره در نقطه ای چرخ اقتصاد کشور متوقف خواهد شد. در برزیل که نرخ بیکاری بسیار بالا است بازیافت به یک صنعت درآمدزا و اشتغال زا تبدیل شده است. به گزارش شبکه خبری آسمان آبی در برزیل حدود ۱۵۰ هزار نفر فقط از راه جمع آوری قوطی های آلومینیومی برای صنایع بازیافت زندگی خود را می گذرانند. در این کشور ۷۷ درصد قوطی های آلومینیومی بازیافت می شود و بعد از
ژاپن در رتبه دوم قرار دارد. البته یک تفاوت اساسی بین ژاپن و برزیل در این زمینه وجود دارد و آن اینکه در ژاپن آنچه بازیافت آلومینیوم را تشویق می کند کمبود محل برای جمع آوری و دفن آن است ولی در برزیل بیکاری مردم که البته همین بیکاری باعث رشد صنایع بازیافت و حفظ محیط زیست هم شده است. حداقل دستمزد هر برزیلی در ماه ۸۱ دلار است ولی آنهایی که به جمع آوری قوطی ها از بین زباله اشتغال دارند ماهانه ۲۰۰ دلار درآمد دارند! تولید هر تن کاغذ بازیافتی طبق برآوردهای سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری تهران می تواند ۵ نفر کارگر را در روز به کار دعوت کند که در این صورت فقط با بازیافت کاغذهای موجود در زباله تهران ۵۶۸۱ نفر می توانند در سال اشتغال دائم داشته باشند. در این صورت ۲۸ هزار نفر خانوار تهرانی هم درآمد خواهند داشت. و بالاخره اینکه ۷۰ درصد زباله تهران زبالهتر یا آشپزخانه ای است. اگر از کمپوست آن هم صرف نظر کنیم می توان از هر تن آن معادل یک سوم موادغذایی دامی تهیه کرد که با یک حساب سرانگشتی از میزان زباله آلی تهران در سال و میزان غذایی که هر دام در روز مصرف می کند (۲۰ کیلوگرم برای گاو گوشتی) می توان به این نتیجه رسید که یک میلیون و ۹۰۰ هزار تن زباله آلی تهران که در زیر خروارها خاک هر سال مدفون می شود و هزار و یک مشکل بهداشتی و آلودگی های بعدی را هم به دنبال خواهد داشت قابلیت این را دارد که سالانه به عنوان خوراک بیش از ۷۵ هزار گاو گوشتی مصرف شود. با این عمل هم آب و خاک جنوب تهران از آلودگی نجات می یابد، هم ده ها و صدها هکتار از مراتع اطراف تهران از تبدیل شدن به بیابان رهایی می یابند و هم دولت کمتر هر سال صرف مبارزه با بیابان زدایی و از آن طرف خرید علوفه برای دام خواهد کرد. اقتصاد محیط زیست و در این مورد خاص اقتصاد بازیافت نه یک معادله چند مجهولی بلکه یک جمع و تفریق و دو دوتای ساده است که اگر اقتصاددانان کشور ما نیز همچون سایر اقتصاددانان کشورهای جهان گوشه چشمی هرچند کوچک به آن بیندازند در این صورت دیگر هر روز مجبور نخواهند بود معادلات چند مجهولی کسری بودجه و... را حل کنند. بد نیست خود ما هم به این مسئله توجه کنیم. خصوصاً آن دسته از ما که وقتی به طبیعت می رویم فقط به اندازه عرض زیلویی که روی زمین پهن کرده ایم و پاهایمان را روی آن دراز کرده ایم خود را مسئول حفظ بهداشت محیط می دانیم و آن طرف زیلو انبوه بطری نوشابه و آب و آب میوه و ورقه های پلاستیک چیپس و پفک و... را به جا می گذاریم. اگر به تجربه برزیلی ها نیم نگاهی بیندازیم آنوقت می آموزیم که هربار که به طبیعت می رویم لااقل برای پر کردن جیب خودمان هم که شده زباله هایمان را جمع آوری کنیم و آن را در اختیار عوامل بازیافت قرار دهیم یا اگر هم شهرداری نخرید به همین دوره گردهای محلی بفروشیم!

منبع : روزنامه شرق