در کرانه کویر

گرچه طبیعت سبز، کوه های بلند و قلل سفید پوش ، سواحل نیلگون و... زیبا و تماشایی است ، اما در کویر نیز مناظر شگفت انگیز و دیدنی های بسیار وجود دارد که در هیچ جای دیگر نمی توان یافت. صحراهای پوشیده از نمک تپه های طلایی ، شن های روان ، کوه ها و تپه های خاکی و ... همه از چشم اندازهای بی نظیر کویری است. منطقه وسیع «دشت کویر» از بزرگ ترین و مهم ترین مناطق اکولوژیکی ایران، از نظر تنوع گونه های حیوانی و گیاهی در جهان کم نظیر است. بخشی از این منطقه از سال ۱۳۴۳ به عنوان پارک ملی اعلام شد. پارک ملی کویر با بیش از ۶۰۰ هزار هکتار مساحت، در جنوب شرقی تهران واقع است و قسمتی از آن در استان قم قرار دارد. این پارک ملی نمونه ای تقریبا بکر از طبیعت است که به دلیل داشتن ذخایر با ارزش گیاهی و جانوری و ویژگی های استثنایی، از میراث طبیعی و ملی کشور به شمار می آید. تپه های شن های روان با وزش باد ، همواره در حال تغییر شکل و جابه جایی است. انبوه این شن های روان طلایی همراه با بوته های پراکنده مناظر زیبا و دلفریبی را به وجود می آورد . نسیم صبحگاهی کویر، طلوع خورشید و در هنگام اوج اشعه سرخ فام نور خورشید ، و درعصر که با وزش نسیم ملایم دیگر گرما حس نمی شود و بالاخره آسمان کویر در شب که همه ستارگان با فاصله ای کم در آسمان شفاف گرد هم می آیند، همه و همه از دیدنی ها و مناظر طبیعی ای به شمار می روند که تنها در کویر می توان آنها را دید.
● دریاچه نمک
دریاچه نمک از جاذبه های طبیعی استان به شمار می رود . این دریاچه بخشی از کویر نمک است که در شرق قم واقع شده و فقط زمستان ها آب دارد. حضور ورقه های نمک و برداشت آن که از اوایل تابستان در منطقه جنوبی این دریاچه آغاز می شود، دیدنی است .
● دریاچه حوض سلطان
دریاچه حوض سلطان که با مساحتی حدود ۳۳۰ کیلومتر مربع ، به “ دریاچه قم “ ، “ دریاچه شاهی “ و “ دریاچه ساوه “ نیز مشهور است ، در جهت غربی - شرقی در شمال غربی دریاچه نمک و شمال استان قم قراردارد . برخی با توجه به نام ساوه که به آن داده اند، آن دریاچه را به حوض سلطان منتسب کرده اند، از جمله “ گوبینو” و “ دیولافوآ “ در سفرنامه های خود می نویسند احتمالا این دریاچه ممکن است بخشی از دریای بزرگ ساوه بوده باشد که در روز تولد پیغمبر (ص) خشک شده و این نشانه ای از ظهور پیغمبر اسلام بوده است .
● غارها
▪ غار وشنوه : در ۶۰ کیلومتری قم در کوه اردهال چهار غار قرار دارد که در داخل یکی از آنها منبع عظیمی از آب وجود دارد. این آب از شکاف کوه سرازیر می شود و به صورت چشمه فوران می کند . این غار یکی از جاذبه های بسیار دیدنی استان قم به شمار می رود .
▪ غار کهک : در ۳۰ کیلومتری جنوب قم واقع است و یکی از آثار طبیعی و باستانی استان به شمار می رود .
● نقاط دیدنی
▪ شهر کهک؛ این شهر از سه سمت مشرف به ارتفاعات است و دره زیدان در شرق آن قرار دارد از این رو دارای آب و هوایی معتدل و است . حضور امامزاده زینب خاتون ( ع ) ، خانه ملاصدرا و غار معروف کهک عامل مهمی برای جذب گردشگران به این منطقه است .
▪ روستای وشنوه ؛ روستایی ییلاقی که یکی از زیباترین روستاهای ایران به شمار می رود و فندق آن از شهرت خاصی برخوردار است.
▪ روستای نایه ؛ این روستای ییلاقی در بخش خلجستان از دیگر روستاهای دیدنی استان قم و ایران محسوب می شود.
▪ روستای جمیزقان ؛ در بخش خلجستان در ۶۵ کیلومتری شمال غرب شهر قم در دره ای قرار دارد . رودخانه “ وزوا” از جنوب آن می گذرد وجود رودخانه کوه ها ، گردنه ، چشمه و پوشش گیاهی مناسب و داشتن آب و هوایی معتدل و خشک از خصوصیات جالب توجه این روستا به شمار می رود.
▪ روستای اول؛ از روستاهای ییلاقی با درختان خرم و آب وهوای مطبوع است که یکی از فضاهای طبیعی دلنشین را شکل می دهد.
▪ سد کبار
بنای سد کبار به قرن های هفتم و هشتم هجری قمری و دوره ایلخانی نسبت داده می شود. این سد در۲۵ کیلومتری جنوب قم، بر روی رودخانه کبار قرار گرفته است. سد کبار از نمونه های جالب توجه سدهای قوسی است که درازای تاج آن به ۵۵ متر و ارتفاع آن از کف رودخانه به ۲۴ متر می رسد. ضخامت دیواره سد در پایین ۱۰ و در بالا حدود ۶ متر و مصالح مورد استفاده در آن سنگ های تراشیده، لاشه سنگ و ملات ساروج است. این سد دارای یک برج آبگیر است که آب از طریق آن به قسمت زیر آن منتقل می شود.
▪ ابهر رود
رود شور یا ابهررود از کوه های سلطانیه قزوین سرچشمه گرفته و از به هم پیوستن دو رودخانه خزررود و ابهررود و برخی از رودهای کوچک فرعی دیگر تشکیل می ‌شود و با جهت کلی شمال باختری به جنوب خاوری از ۶ کیلومتری جنوب باختری حسن آباد (مرکز بخش فشاپویه) گذشته و بر شوره‌ زار خاور حوضی سلطان جذب می ‌گردد و پس از آبیاری ابهر، قزوین، ساوجبلاغ و تهران به رودخانه کرج می پیوندد. این رودخانه به دلیل داشتن نمک در پایین دست، برای کشاورزی مناسب نیست ولی شاخه هایی از آن از امکانات گردشگاهی برخوردار است.
▪ مسجد جامع
در گوشه ای از شهر مقدس قم در لا به لای کوچه های تنگ و باریک جنوب قم که قبلا مرکز این شهر بوده است، از دور گنبد آجری عظیم توجه انسان را به خود جلب می کند که نمایانگر مسجدی با عظمت و قدیمی است. مسجد جامع عتیق و تاریخی قم مجموعه ای از بناهای چند عصر و دوره بوده و دارای مقصوره و گنبدی باستانی و ایوانی قدیمی با دو گوشواره و سه شبستان و زیرزمین و ایوان و صحن و سردر ورودی است. این مسجد به بیان مرحوم صنیع الدوله در کتاب مرات البلدان در نیمه دوم قرن سوم ساخته شده است. مسجد جامع قم از بناهای قدیمی شهراست که بانی آن معلوم نیست اما در کتاب گنجینه آثار قم آمده است که بانی این مسجد و مدرسه روبه روی آن که جانی خان نام دارد سلطان جانی خان پادشاه تا تار ترکستان است و تاریخ بنای آن هم سال ۷۵۵ بوده است.
▪ مسجد اعظم
مسجد اعظم در جبهه غربی آستانه مقدس حضرت معصومه (س) به سعی و اهتمام آیت الله بروجردی در سال ۱۳۷۴ هجری قمری توسط استاد حسین بن محمد معمار معروف به لرزاده بنا شده است. این مسجد که به جهت عظمت و بزرگی، مسجد اعظم نام گرفته، در زمره مساجد سه ایوانی بوده و شبستان گنبد دار آن که سراسر مزین به کاشی های معرق است, درضلع جنوبی صحن واقع شده و از طریق مسیرهای جانبی به دو شبستان ستون دار شرق و غرب مرتبط است.
▪ آرامگاه علی بن بابویه قمی
گنبد ابوالحسن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه قمی، پدر شیخ صدوق در کنار خاوری قبرستان قدیمی بابلان و هم اکنون در خاور خیابان ارم و در مقابل مقابر الشیوخ (شیخان) واقع شده است. دارای قبه، بقعه، ایوان و صحنی مشتمل بر سه حجره است. برفراز بقعه، گنبدی از آثار صفویه قرار دارد که بیش تر از نیم قرن قبل تجدید بنا شده و با کاشی های دوالی فیروزه فامی آراسته شده است. در مواضع مختلف آن با کاشی های الوانی به خط بنایی در بالا نام جلاله و در وسط، نام محمد و در پایین نام علی نوشته شده است.
▪ ایوان مهدعلیا
ایوان مهدعلیا صفوی از آثار مهد علیا همسر یا مادر سلیمان صفوی است که در سال ۱۱۲۹ بنا شده است. این ایوان به دهانه ۱۱ و درازا ۱۲ و ارتفاع ۱۴ متر با جلا و جرزهای آجری و محرابی زیبا آراسته به گچ بری و کتیبه ای کمربندی و پوشش رسمی بندی در سه قسمت با ۹ غرفه با چندین درگاه از طرفین به دو شبستان خاوری و باختری مرتبط است. این ایوان زیبا به لحاظ قدمت ومعماری از ارزش های جهانگردی برخوردار است.
▪ مسجد پنجه علی
بنای مسجد پنجه علی در محله ای به همین نام (منشعب از تکیه چهار مردان) واقع شده و به جهت وجود قطعه سنگی که تصویر دستی برآن حک شده، به این نام خوانده شده است. با توجه به قطعات کتیبه های موجود؛ بنای آن تجدید و کتیبه هایی نیز برآن اضافه شده است. درجدار باختری فضای گنبددار مسجد، طاقچه ای وجود دارد که با کاشی های رنگی ساخته شده و در وسط آن، قطعه سنگ خاکستری با نقش فرو رفته دست انسان قرار گرفته است.
▪ مسجد فیض
بنای مسجد فیض در گوشه شمال خاوری میدان کهنه و در محوطه ای به درازا و پهنای ۲۱x۲۱ متر مرکب از ده چشمه طاق بر فراز چهار ستون سنگی مضلع ساخته شده و بعدها گسترش پیدا کرده است. بخش باختری مسجد؛ متصل به مناره قدیمی به ارتفاع ۲۵ متر و قطر ۵/۳ متر است که در سال ۱۱۹۱ هجری قمری بازسازی شده است. به نوشته فیض این همان مناره ای است که به سال ۲۹۱ هجری قمری در دوره حکومت یحیی بن اسحاق ساخته شده است. با توجه به مدارک و اسناد موجود ظاهرا این منار در دوره تیموری وجود داشته است.
▪ آرامگاه محمد شاه
آرامگاه محمدشاه قاجار در ضلع باختری صحن عتیق، در ورودی مسجد بالاسر واقع شده است. تزئینات داخلی این گنبد مجموعه ای از گچ بری و آیینه کاری است. لوح مرمر مرقد از نظر حجاری نفیس می باشد.
▪ آرامگاه فتحعلی شاه
فتحعلی شاه یکی از شاهان دوره قاجار است که پس از آقامحمد خان، شاه ایران شد. وی در زمان حیات خود در قسمت شمالی صحن عتیق مقبره ای را تزیین نمود که هم اکنون در همان جا به خاک سپرده شده است. این مقبره در اصل از آثار بیگم صفوی است و قاعده گنبد مقبره، هشت ضلعی نامنظم است. در سال ۱۲۸۰ هجری قمری در دوره ناصرالدین شاه، تزئینات آیینه کاری آن به گچ بری تبدیل شده است. ازاره آن از سنگ مرمر بوده و لوحه مرمر با زمینه طلاکوب که تاریخچه زندگی فتحعلی شاه بر آن نوشته شده، بر روی سپر صفه نصب شده است.
▪ مقبره خدیجه خاتون
مقبره خدیجه خاتون از بناهای قرن هفتم و هشتم هجری قمری است. این بنا بر سر راه قم به سراچه، در یک کیلومتری شرق امام زاده طیب و طاهر واقع شده است. بقعه، بنایی هشت ضلعی از داخل و خارج است که در هر ضلع، صفه ای محرابی با دهانه یک متر و ارتفاع سه متر ساخته شده است. تمام دیوار بقعه سفیدکاری و خالی از تزیینات هنری کاشی و گچ بری می باشد. در این بقعه، از آثار قدیم سه قطعه لوح کاشی روی مرقد باقی مانده که به نظر می رسد به قرن هفتم و هشتم هجری قمری تعلق داشته باشند. گفته می شود که در این بقعه، دو مرد و پنج زن از نوادگان امام کاظم (ع) مدفون هستند.
▪ آرامگاه مستوفی
آرامگاه مستوفی که در ضلع شمال خاوری صحن عتیق قرار گرفته، به پدر یکی از رجال مشهور عهد قاجار(مستوفی الممالک) تعلق دارد. ساخت اصل بنای آرامگاه، به شاه بیگم صفوی منسوب است که در سال ۱۳۴۵ هجری قمری از طرف فتحعلی شاه قاجار تعمیر و ایوان آن نیز تزئین شده است. گچ بری این آرامگاه به صورتی بسیار نفیس انجام گرفته است.
▪ تیمچه بزرگ
تیمچه بزرگ قم (بازار) یکی از بناهای تاریخی و زیبای قم به شمار می آید که در نزدیکی مجموعه آرامگاهی حضرت معصومه (س) واقع شده است. معماری این بنا در دوره قاجاریه و توسط استاد حسن قمی( هنرمند و معمار مشهورآن دوره) صورت گرفته است. بنای تیمچه بزرگ قم از دو طبقه با پوشش طاق و گنبد تشکیل شده است که طبقه پایینی دارای ۲۰ حجره و طبقه بالایی آن دارای۱۲ غرفه با ارسی های زیبا است. زوایای بالای حجره ها وپاطاق پوشش چشمه شمالی بنای تیمچه مقرنس گچی دارد. وجه تسمیه این بنا به « بزرگ » به جهت دو تیمچه کوچک تر قم بوده که در جریان تعریض خیابان از بین رفته اند.
▪ مقبره شاهزاده ناصر
مقبره شاهزاده ناصر از آثار قرن دوازدهم یا اواخر دوره صفویه است و هم زمان با ایوان مسجد امام بنا شده است. این بقعه در خیابان آذر رو به روی در ورودی مسجد امام واقع شده است و درگذشته نیز به نام بقعه احمد بن اسحق نامیده می شد و به استناد همین تسمیه، احتمال دارد که احمد بن اسحق موسوی در این بقعه مدفون شده باشد چرا که احمد بن اسحق اشعری در سر پل ذهاب مدفون است. دلیل انتساب این بقعه به نام احمد بن اسحق اشعری در بین مردم آن بود که وی مسجدی را به امر حضرت امام حسن عسکری بنا نمود و پس از ساخت مسجد امام حسن عسکری این بقعه را جهت مدفن خویش بنا نهاد ولی هنگام مراجعت از سامرا در سرپل ذهاب وفات یافت و در همان جا دفن شد و چون این بقعه بدون استفاده در حال خراب شدن بود، لذا درآن مدرسه ای بنا شد و این بقعه نیز جزو حجره های این مدرسه درآمد.
▪ باغ گنبد سبز
در انتهای خیابان چهار مردان قم، جنب گلزار شهدا و در بخش خاوری شهر، درون باغی کوچک موسوم به باغ گنبد سبز، سه اثر تاریخی از قرن هشتم هجری به جای مانده است. این منطقه در محل به دروازه کاشان مشهور است و گنبدهای آن نیز به گنبدهای دروازه کاشان معروف می باشند.با توجه به کتیبه های تاریخی موجود، دو گنبد از این مجموعه محل دفن خاندان فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم هجری قمری است. کتیبه گنبد سوم از بین رفته است وتاریخ و صاحب آن معلوم نیست اما با توجه به مدارک مختلف، این گنبد نیز از نظر تاریخی به همان دوره مربوط می شود. مردم قم، این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن سعد، سعید و مسعود از بزرگان عرب های اشعری و احیاکنندگان قم در دوره اسلامی می دانند. بر اساس کتیبه تاریخی موجود، این سه گنبد، مدفن خواجه اصیل الدین، خواجه علی صفی و شخص گمنام دیگری است.
▪ مقبره شیخ اباصلت
بنای بقعه شیخ اباصلت که بر اساس نوشته های موجود به قرن های دوازدهم و سیزدهم نسبت داده می شود، به شکل آجری و ساده است که در گوشه ای از یک محوطه وسیع برپا شده است. بقعه شیخ اباصلت در شمال خاوری قم و متصل به دروازه سابق ری قرار دارد. البته گفته می شود این مکان محل دفن یکی از دانشمندان قم در قرن های نخست هجری بوده است. نمای درون بنا با بلندی ۸ متر چهار گوشه با گنبد قوسی آجری و سردری مرتفع در جانب خاوراست.
▪ مقبره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین
شاه سلیمان در بقعه ای واقع در جنوب باختری بقعه شاه عباس دوم به خاک سپرده شده است. صندوق قبر شاه سلیمان در میان بقعه ای قرار دارد که در کنار آن سنگ قبری با خطوط و نقوش ظریف وجود دارد که پیش تر راه رو میان دو صحن آستانه بوده است.جسد شاه سلطان حسین نیز در راه رو ورودی همین بقعه در خاور بنا - که با خود بقعه از نظر تزئین همانند و یکسان می باشد مدفون شده است. در بقعه مدفن شاه سلطان حسین بالای کتیبه سراسری گچ بری شده کتیبه دیگری به خط نستعلیق و برروی کاشی دیده می شود. این کتیبه در سال ۱۳۷۶ هجری قمری در جانب خارجی همین بقعه بر سر در ورودی نصب بوده و پس از تغییرات صحن زنانه و تبدیل آن به مسجد موزه با تکمیل و تعمیر کامل قطعات شکسته و فرسوده آن، به این جا منتقل شده است و مرکب از دو قسمت می باشد.
▪ مقبره شاه عباس دوم
شاه عباس دوم ( از شاهان دوره صفویه) در زاویه جنوب باختری حرم در بقعه ای باشکوه به بلندی ۱۲ و درازا و پهنای ۸ متر به خاک سپرده شده است. این مقبره از لحاظ معماری و به کارگیری سنگ های مرمر جلوه جالب و زیبایی دارد. قبر شاه عباس در میان بقعه ای قرار گرفته که صندوق مسی روی آن را به موزه آستانه منتقل ساخته اند و پایه آن که مرکب از چند قطعه مرمر سفید به بلندی چند سانتی متر می باشد، هم اکنون باقی است. این بقعه دوازده ضلعی است که چهار ضلع آن درگاه ورود به حرم و مسجد موزه می باشد و دو رواق در جنوب و باختر حرم و صفه هایی به بلندی۳ دهانه و پهنای ۲ در ۰/۰۶۰ متر هشت ضلع دیگرهستند.در حین تغییرات چند سال پیش، چندین سنگ قبر بزرگ از زیر خاک بقعه نمایان شد که دو تای آن به قرن دهم مربوط می شد. تاریخ این سنگ قبرها، مربوط به روز چهاردهم ذی القعده سال ۹۴۱ و سال ۹۴۹ هجری قمری است.
▪ تپه قلعه مبارک‌ آباد
تپه قلعه مبارک آباد در بخش مرکزی دهستان قنوات و حدود ۲۰۰متری روستای مبارک آباد و خاور قم درسمت راست جاده قم سراجه واقع و فاصله آن تا شهرستان قم ۶ کیلومتر است. با توجه به آثار به دست آمده قدمت این تپه به دوران ساسانیان می رسد. هم چنین برروی سطح تپه تکه سفال هایی مربوط به قرون ۷،۴ هجری و قطعات شکسته وناقص آجرهایی باضخامت ۴ سانتی متر ویک نمونه به عرض ۱۰ سانتی متر وضخامت ۳ سانتی متر وبه شکل مستطیل دیده شده است.
▪ قره تپه قمرود
در کتاب بررسی های باستان شناسی قمرود نوشته میر عابدین کابلی آمده است : منطقه مورد بررسی قمرود درشمال شرقی شهر قم واقع شده و از دهستان ها ی بخش مرکزی شهرستان قم محسوب می شود. مرکز آن روستای قمرود است که در ۲۰ کیلومتری شهر قم واقع وازطریق جاده ی آسفالته با شهر ارتباط می یابد . منطقه شامل دو بخش است که به وسیله رودخانه قمرود یا اناربار به دو بخش تقسیم شده است . عموما ساحل راست یا بخش شرقی را قمرود و بخش غربی را البرز می نامند .
هرچند محوطه ها وآثار شناسایی شده در کل منطقه پراکنده است، ولی به دلیل موقعیت خاص جغراقیایی تمام منطقه درهمه دوره ها به طور یکسان ، مسکون نبوده است . درهمین بررسی ، گروه باستان شناسی توانست وضعیت محیط زیستی این بخش از سرزمین ایران را در طی حدود دوازده هزار سال روشن سازد. بر این اساس دردوره پارینه سنگی پایانی ، منطقه البرز اگر نگوییم منطقه ای سکونتگاهی ، لااقل می توان ادعا کرد محل تردد مردمان بوده است . این امر به دور از ذهنیت هم نیست ،چون کناره ساوه رود جگن زار، همراه با درختان گز و دیگر درختچه های وحشی است. وجود آب و موقعیت طبیعی زیستگاه مناسبی برا ی آبشخور حیوانات است . امروزه نیز به دلیل وجود حیوانات شکاری ، منطقه شکارگاه تا اندازه ای تحت حفاظت است .
▪ تپه صرم
تپه صرم درحدود ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی جاده کاشان در بخش کهک حد فاصل میان راه روستای خورآباد وصرم قراردارد. این تپه پشته ای طبیعی از رسوبات شنی به طول ۱۹۲، عرض ۱۱۵ و ارتفاع ۵/۶۰ متر است که نزدیک محوطه استقراری شمشیرگاه قرار دارد.

منبع : سیمای میراث فرهنگی استان قم

منبع : روزنامه رسالت