هیلفردینگ

هشت سال بعد از اینكه بوم- باورك كتاب نافذ خود ختم نظام ماركسیستی را در سال ۱۸۹۶ منتشر كرد و اقتصاد ماركسیسم را به باد انتقاد گرفت، رودلف هیلفردینگ (۱۹۴۱-۱۸۷۷) كه یك آلمانی ماركسیست و از رهبران برجسته حزب سوسیال دموكرات آلمان بود، پاسخ رسمی حزب را به آن انتقاد تحت عنوان انتقاد بوم- باورك از ماركسیسم منتشر كرد.
پاسخ هیلفردینگ دفاعی جزمی بود كه مستقیما از زبان ماركس و انگلس استفاده می‌كرد. این شاید نخستین اثر ماركسیستی است كه استدلال نامیمون «توجیه خود» را به خدمت می‌گرفت كه هم ماركسیسم و هم اقتصاد بورژوایی از آن استفاده می‌كردند و هرگونه گفت‌وگوی سازنده میان آن دو را ناممكن می‌ساخت. به سخن دیگر، بوم- باورك، ماركس را با معیار‌های خود مورد انتقاد قرار داده بود و هیلفردینگ تنها به انتخاب این معیار‌ها اعتراض داشت و به ماهیت انتقادها كاری نداشت.
البته هیلفردینگ تنها به‌دلیل جوابیه فوق نامدار نشد. كتاب مشهور او سرمایه مالی كه در سال ۱۹۱۰ انتشار یافت مطالعه‌ای بكر در سرمایه‌داری در قرن بیستم است كه می‌كوشد با آوردن موضوع انحصار‌ها و بانكداری مبتنی بر اعتبارات به مركز تجزیه و تحلیل‌ها، ماركسیسم را جانی تازه ببخشد.
هیلفردینگ «سرمایه مالی» را باعث تقویت انحصار‌ها می‌دانست كه رقابت را محدود می‌كنند و در عین حال راه سرمایه‌های خارجی را باز كرده و تمایلات امپریالیستی حكومت‌ها را دامن می‌زند. اگر سرمایه‌داری قرن نوزدهم به دنبال آزادی تجارت بود، سرمایه‌داری در «مرحله نهایی» آن متوسل به تعرفه‌های گمركی برای حمایت از انحصار‌های داخلی و تقویت روحیه امپریالیستی می‌گردید. این كتاب همراه با كتاب هابسون كه در سال ۱۹۰۲ تحت عنوان امپریالیسم منتشر شد، تاثیر زیادی روی لنین گذاشت، به طوری كه كتاب امپریالیسم، آخرین مرحله سرمایه‌داری او كه در سال ۱۹۱۶ منتشر شد، با تاثیر از این دو كتاب نظر قطعی ماركسیسم نسبت به امپریالیسم كه آن را به پنج صورت
۱) انحصار‌ها،
۲) سرمایه مالی،
۳) صدور سرمایه،
۴) انحصارات بین‌المللی
۵) تقسیم كار جهانی
تقسیم كرده و به وضوح از كتاب هیلفردینگ گرفته شده كه با عناصری از كتاب هابسون تركیب گردیده است. كتاب سرمایه مالی هیلفردینگ با بحث پیرامون پول و اعتبار آغاز می‌شود و یكی از معدود منابعی است كه پس از خود ماركس تلاش دارد تا نظریه كهنه شده ماركس در مورد پول را پالایش كند. در این كتاب، هیلفردینگ پس از توضیح مختصات «پول اعتباری» (سپرده‌های دیداری در مقایسه با اسكناس و مسكوك) به بحث درباره رشد نقش بانك‌ها در ایجاد بنگاه‌های جدید و جدایی روزافزون مالكیت و مدیریت بنگاه‌ها می‌پردازد. رابطه نزدیك شخصی و تشكیلاتی میان سرمایه صنعتی و بانكی كه در تسلط بانكداران بر مدیران صنایع منعكس است، مشخصه توسعه آلمان و اتریش بود، ولی اینكه در كشور دیگری نیز همین امر روی داده باشد، جای تردید است. لذا، تجزیه و تحلیل هیلفردینگ عمومیت نداشت و برای فهم روند‌های اقتصادی در بیرون از اروپای مركزی كاربردی نداشت. در فصول پایانی كتاب، هیلفردینگ به بحث درباره نقش بحران‌های اقتصادی و رابطه آنها با تمایل رشد یابنده به سوی امپریالیسم می‌پردازد.
هیلفردینگ در گفت‌وگو از نظریه ماركسیسم در مورد بحران‌های اقتصادی، به دفاع از «نظریه عدم تناسب» كه یكی از دو یا سه دلیلی است كه ماركس در جلد دوم و سوم سرمایه از آنها نام برده، می‌پردازد. ماركس یك «طرح تولید مجدد» ارائه كرده بود كه رابطه میان صنایع تولید كالا‌های مصرفی و سرمایه‌ای را نشان می‌داد و لازم بود كه این رابطه حفظ شود تا نظام سرمایه‌داری بتواند از سالی به سال دیگر ادامه حیات دهد. این تناسب میان دو نوع صنعت از نظر ماركس چنان اهمیت داشت كه با نقض آن سرمایه به احتمال زیاد دچار آسیب فراوان می‌شد. هلیفردینگ نشان داده است كه رشد انحصار‌ها احتمال نقض شدن برنامه تولید مجدد ماركس را دوچندان كرده است. این بحث، به همان میزانی كه نظریه امپریالیسم هیلفردینگ جلب‌نظر كرده بود، توجه عموم را به خود جلب كرد.
رودولف هیلفردینگ در سال ۱۸۷۷ در وین متولد شد. او در دانشگاه وین به تحصیل طب پرداخت و پس از فراغت از تحصیل در سال ۱۹۰۱ به شغل طبابت مشغول شد. با این حال، حتی به عنوان دانشجوی رشته طب، علاقه زیادی به اقتصاد داشت و به محض فراغت از تحصیل طب، به نوشتن مقاله در روزنامه دای‌نیوزیت كه ناشر نظریه‌های ماركسیستی بود و پس از مرگ انگلس توسط كارل كائوتسكی اداره می‌شد، پرداخت. هیلفردینگ تا شروع جنگ جهانی اول به ایراد سخنرانی و نوشتن مقاله درباره سوسیالیسم ادامه داد و از مواضع حزب سوسیال دموكرات آلمان كه مخالف اعطای اعتبار برای مقاصد جنگ بود، حمایت كرد. در طول جنگ، او به عنوان پزشك در جبهه اتریش خدمت می‌كرد و در اوایل ۱۹۲۰ تبعیت آلمان را پذیرفت و به عنوان وزیر مالیه در دو كابینه آلمان از ۱۹۲۳ تا ۱۹۲۹ خدمت كرد و از ۱۹۲۴ تا ۱۹۳۳ عضو مجلس آلمان نیز بود. هیلفردینگ با به قدرت رسیدن هیتلر از آلمان هجرت كرد و در نقاط مختلف اروپا می‌گشت تا در سال ۱۹۴۰ در منطقه آزاد فرانسه اقامت گزید. هیلفردینگ را حكومت ویشی فرانسه دستگیر كرد و تحویل گشتاپو داد. او در سال ۱۹۴۱ در محبس درگذشت.

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد