قلمزنی مس و برنج

آنچه امروز بعنوان قلمزنی شناخته میشود و مصنوعات فراوانی اعم از مس و برنج بوسیله آن تزئین میگردد در ایران دارای سابقه ی بسیار طولانی است.
از آثار فلزی دوره هخامنش نمونه های بسیاری بدست نیامده تا دورنمای رواج این هنر درآن دوران را مشاهده كنیم ولی مجموعه ظرفها و بشقابهای نقره و طلای عصر ساسانی كه بدست استادان ایرانی قلم خورده است و سلاطین این سلسله را در بزم یا رزم و شكارنشان میدهد و در موزه ؛ ارمیتاژ ؛ شهر لنینگراد نگاهداری می شود رواج صنعت قلمزنی را در آن عصر تایید میكند.
در دوران اسلامی تاریخ ایران صنعت قلمزنی رواج فوق العاده داشته است و شاهد بر این مطلب مجموعه ابریقهای برنزی و آثار زیبای فلزی از نوع بخوردان و ظرفهای آبخوری است كه بشكل حیوانات و پرندگان ساخته شده و بیشتر آنها در خراسان و همدان وری و سمرقند بدست آمده است.
جالب ترین هنر فلزكاری دوره ی سلجوقی ترصیع مس قرمز رنگ و دادن نقره بر روی ظروف برنزی و بعدا روی برنج بوده است. هنر طلا كوبی و نقره كوبی مفرغ درسده هشتم و نهم هجری بدرجه كمال رسید و در این دوره آثاری مانند قدح و سینی و تنگ و هاون و قلمدان و منقل و آینه و جعبه جواهر و شمعدان ساخته شده است.
كارهای مفرغی عصر صفویه از بهترین كارهای جهان بشمار میرود. فولاد در دست هنرمندان عصر صفوی مانند قلم نقاش مطیع و انعطاف پذیر و لطیف شده بود. نقش برفولاد آنچنان زیباست كه با قلم نیز بهتر از آن نمی توان ایجاد كرد.
نمونه های این ظروف در موزه ایران باستان تهران موجود است از پسندیده ترین نگاره های قلمزنان به روی ظرفهای مسی و برنجی در دوره قاجار نقشهای غیراسلیمی گلهای درهم پدیده ای است كه حیوانات و پرندگان بسیاری را در بر میگیرد و برخی از آنها همچون میمون و فیل بومی ایران نیستند تصاویر پرندگان و حیوانات وجه مشخص اینگونه ظرفهاست.
بیشتر فرآورده های فلزی كه ظرف یك قرن اخیر در ایران ساخته شده از مس هستند كه بسیاری از این فرآورده ها برای مصرف روزانه ساخته شده اند و بدون تزئین هستند و عنصر اصلی زیبایی آنها همان شكل آنهاست ولی آلات مسی كه ارزش نمایشی بیشتر داشته اند معمولا مورد توجه صنعتگران و هنرمندانی چون قلمزنی و كنده كار و گاه نیز برجسته كار قرار گرفته اند.
اصفهان همیشه از مراكز مهم صنعت قلمزنی ایران بوده و هست و در حال حاضر بیشترین تعداد كارگاههای صنایع دستی اصفهان را كارگاههای قلمزنی مس و برنج تشكیل میدهند و تعداد شاغلین این رشته نسبت به سایر رشته ها زیادتر است.
دامنه هنر فلزكاری در ایران بسیار وسیع است از جمله می توان از هنر مشبك كاری نام برد كه وسایلی از قبیل فانوس، آباژورهای پرنقش و نگار مسی و برنجی، بخوردان، گلدان و پوشش بطری را شامل میشود.
▪ مواد اولیه مورد مصرف سازندگان فرآورده های مس و برنج شامل:
مس، برنج و آلیاژهایی از این دواست.
ابزار كار صنعتگران این رشته از دو دسته تشكیل میگردد یك دسته ابزاری كه در مرحله ساخت محصولات مورد مصرف قرار میگیرد مانند دستگاه خم كاری، موتور فرچه، كوره برقی، سندان، چكش، دسته دیگر ابزاری كه در مرحله قلمزنی مورد احتیاج است مانند دستگاه قیر آب كنی، پرگار انواع قلم آهنی، چكش و غیره.
● نحوه تولید
شیوه كار قلمزنان چنین است كه ابتدا داخل ظرف ساخته شده ای را كه قرار است قلمزنی بر روی آن انجام شود از قیر پر میكنند تا هم ضربات چكش باعث اعوجاج فلز نگردد و هم صدای ناشی از كار كردن با قلم و چكش كاهش یابد. سپس صنعتگر با بهره گیری از پرگار و الگوهایی كه قبلا بر روی كاغذ ترسیم گردیده نقش مورد نظر را بر روی فلز منتقل نموده و پس از آن خطوط اصلی و مهم را قلم زده. و بعد از پایان قلمزنی خطوط اصلی به انجام ریزه كاری ها و حك خطوط ظریف تر میپردازد.
در پایان محصول ساخته شده را حرارت داده و قیر را از آن جدا نموده و بوسیله روغن جلا و روغن كرچك به جلا دادن آن می پردازند. طرحهای مورد استفاده قلمزنان بیشتر ذهنی است و ندرتا طرحهایی از كتب قدیمی یا مینیاتورهای ایرانی مورد استفاده شان قرار میگیرد.
بعضی از كارگاهها صرفا به ساخت محصولات مسی و برنجی مشغول هستند و در مقابل كارگاههای دیگری فقط كار قلمزنی بر روی این فلزات را انجام میدهند و دسته سوم كارگاههایی هستند كه هر دو كار را انجام میدهند.

منبع : خانه اقوام ایرانی