نگاهی به فرش بیرجند

هنرمندان و پیش كسوتان صنعت فرش دستباف بیرجند
در یكصد سال اخیر درشهرستان بیرجند وقاین تولیدكنندگان با همت و بافنده ‏های ارزشمندی وجود داشته كه اسامی این عزیزان در فهرست جداگانه‏ای آورده شده است. دراینجا لازم می‏داند پیرامون بعضی از آنها توضیحات بیشتری داده شود. حاج محمد مهدی صمدی باتوجه به اینكه قیمت قالی دراوایل قرن حاضر براساس ذرع مربع (سانتی‏متر مربع ۱۰۴*۱۰۴=۱۰۸۱۶) و اجزای آن شامل گره معادل ۱۱۶ ذرع وبهر معادل۱۴ گره، خرید وفروش می‏شد وتعیین مساحت برای اكثر افراد كار ساده‏ای نبود) باوجودی كه از سواد كافی برخوردار نبود، درسال ۱۳۰۹ كتابی تحت عنوان »ذرع مربع قالی« به چاپ رسانید كه از استعداد فوق‏العاده او حكایت می‏كند.از بافندگان قدیمی فرش می‏توان از ملا اسماعیل دستگردی (دستگردمود) و فرزندان او بویژه حسین كه شهرت قالی سعدی را به او منسوب می‏دانند، نام برد. ملااسماعیل در آغاز جوانی چند سالی در درخش و سپس با چهار فرزند پسر وسه دختر خود به مود باز می‏گردد. ملا اسماعیل، روحانی بود و تمام فرزندان او سمت مروج قالی بافی را در منطقه مود به عهده داشتند و سبب اشتهار روزافزون قالی مود را فراهم ساختند. حاج حسین در سال ۱۳۳۳ در سن ۹۰ سالگی به رحمت ایزدی پیوست.حاج حسین امینی در ۵۰ سال اخیر در زمینه بافت قالی‏های نفیس بااستفاده از مواد اولیه مرغوب و رنگ‏ های گیاهی كوشش بسیاری نموده است. وی اولین فردی می‏باشد كه در بیرجند درسال ۱۳۲۵ یك كارگاه بزرگ قالی بافی كه از نظر بهداشتی و تأمین كانونهای حرارتی مورد تأیید بود ومی‏توانست همزمان با سرپرستی كافی چندین قالی در اندازه و رنگ و طرح یكسان تولید نماید، دایر نمود. قالی‏های امینی در داخل وخارج از كشور از شهرت خوبی برخوردار است.شادروان حاج علی اعتبار باعلاقه وكوشش خستگی‏ناپذیری با دایركردن یك دستگاه حلاجی در سال ۱۳۵۳ و یك كارخانه نخ ریسی پشم در سال ۱۳۵۴ ونیز چندین كارگاه رنگرزی و ایجاد فروشگاه و صدور خامه رنگ شده به سایر شهرستانها خدمات ارزشمندی به صنعت فرش دستباف‏ انجام داده است. لیكن در اوج سازندگی و صدور قالی و قالیچه به آلمان به علت تصادف در سال ۱۳۷۴ دار فانی را وداع گفت.
فهرست كارفرمایان، طراحان، نقاشان و بافندگان نمونه قالی (زن ومرد) در قرن حاضر خورشیدی وهمچنین مدیریت‏ هائی كه درامر ترویج قالیبافی ومربیانی كه در امر آموزش صنعت قالی بافی در حال حاضر در شهرستان بیرجند خدمت می‏نمایند به شرح جدولهای ۷۲ و۷۳ آورده شده است.
آموزش فرش بافی در بیرجند
۱.دانشواحد بیرجند باتوجه به اهمیت صنعت فرش در منطقه جنوب خراسان، از مهر ماه ۱۳۷۲ با پذیرش ۲۸ دانشجو، دوره كاردانی "علمی -كاربردی" صنعت فرش را تأسیس نموده و علاوه بر انتخاب اساتید مجرب و ماهر، كارگاه هایی در زمینه‏های طراحی، عكاسی، رنگرزی و شیمی رنگ‏ها برای تعلیم عملی دانشجویان پیش بینی نموده است. این دانشگاه موافقت سازمان مركزی دانشگاه آزاداسلامی را مبنی بر گشایش دوره كارشناسی فرش اخذ نموده و امید است بزودی كارخود را در این زمنیه با گرایش‏های بافت، نقشه ‏كشی، رنگرزی و مرمت آغاز نماید.
دردانشگاه آزاد اسلامی بیرجند خانم صباحت جمشیدی و آقایان صالح اعلمی در زمینه بافت و مرمت، محمد صمیمی، و هاشم زهرائی در مورد نقشه‏كشی، حسن كامیاب در مورد ارزیابی، محمدعلی بیدختی در زمینه سبك‏های فرش، محمد احمدی مقدم و سید غلامرضا سعیدی در زمینه رنگرزی وخانم معصومه اطمینان در مورد طراحی سنتی آموزش می‏دهند.
واحد بیرجند باتوجه به اهمیت صنعت فرش در منطقه جنوب خراسان، از مهر ماه ۱۳۷۲ با پذیرش ۲۸ دانشجو، دوره كاردانی "علمی -كاربردی" صنعت فرش را تأسیس نموده و علاوه بر انتخاب اساتید مجرب و ماهر، كارگاه هایی در زمینه‏ های طراحی، عكاسی، رنگرزی و شیمی رنگ‏ها برای تعلیم عملی دانشجویان پیش بینی نموده است. این دانشگاه موافقت سازمان مركزی دانشگاه آزاداسلامی را مبنی بر گشایش دوره كارشناسی فرش اخذ نموده و امید است بزودی كارخود را در این زمنیه با گرایش ‏های بافت، نقشه‏ كشی، رنگرزی و مرمت آغاز نماید.
۲. جهاد سازندگی باهمكاری آموزش و پرورش شهرستان بیرجند اقدام به تأسیس دبیرستان كار ودانش در رشته هنر فرش نموده كه تا به حال چندین نفر از این دبیرستان موفق به اخذ دیپلم گردیده‏اند.در این دبیرستان خانم‏ها غفاری، كیاسنجی و حاجی پور اشتغال به تعلیم دراین زمینه دارند.
۳. مركز آموزش فنی وحرفه‏ای نیز دارای یك شاخه قالیبافی برای تعلیم علاقه‏مندان در دوره‏های سه ماهه می‏باشد. دراین مركز خانم قاسمی و چندنفر دیگر به تعلیم اشتغال دارند.
۴. شركت تعاونی فرش دستباف بیرجند نیز تاكنون چند دوره سه ماهه ویاكمتر برای نوآموزان قالیبافی دایر كرده‏است.
۵. آموزشگاه تارو پود نیز در شهر بیرجند به تربیت هنر جو در زمینه فرش می‏پردازد. در این آموزشگاه خانم‏ها صباحت جمشیدی و زهرا بوشادی به آموزشهای لازم اشتغال دارند.
صعت فرش دستباف از دیدگاه توسعه روستائی
صنعت فرش در روستاها موجب اشتغال و استقرار روستائیان را در محیط زیست خود فراهم می‏سازد و در سطح مملكت ایجاد درآمد ارزی می‏كند. به طوری كه ‏مقام آن از نظر میزان ارز آوری بعدازنفت قراردارد. صادرات ۲۱۳۳ میلیون دلار فرش در سال ۱۳۷۳ از پتانسیل بالقوه این صنعت حكایت می‏كند.
به موجب بررسی های انجام شده توسط مركز آمار ایران در سال ۱۳۷۳ بالغ بر ۹۶۲۵۹۰ خانوار در كشور (مشتمل بر ۶/۲۰۰/۷۰۹ نفر) دارای دار قالی بوده‏اند كه ۱۸۷۹۸۷۸ نفر روی آنها كار می‏كرده‏اند. حدود ۸۴ درصد شاغلان صنعت فرش را زنان تشكیل می‏دهد. بدین ترتیب نقش صنعت فرش‏در ایجاد اشتغال روشن می‏شود. چنانچه به صنایع جنبی فرش كه بالغ بر ۴۵ رشته می‏شود نیز توجه گردد، به اهمیت صنعت فرش‏درایجاد اشتغال بیشتر پی برده می‏شود .صادرات فرش صرف نظر از ارز آوری، از هنر، خلاقیت و تجلی فرهنگ اصیل ایرانی حكایت دارد. بنابراین از لحاظ معنوی نیز حائز اهمیت است و از پشتوانه تاریخی مستحكمی برخوردار می‏باشد. امروزه نیز پشتوانه عظیم فرهنگی وهنری این صنعت موجب شده كه فرشهای دستباف سایر كشورها به نام كشور ما عرضه شود و با كمال تأسف به لحاظ كیفیت نامطلوب خود لطمه شدیدی به بازار فرش ایران وارد ساخته است. خاصه اینكه فرشبافان و صادر كنندگان نیز برخلاف گذشته كیفیت تولید را فدای كمیت ساخته ‏اند.
هرگونه ركود در این صنعت نه‏ تنهامنجر به‏ بیكاری توده‏ های عظیمی از روستائیان وحتی ساكنین شهرها می‏شود، بلكه به تبع آن مشاغل مرتبط به این صنعت نیز كه تعداد آنها بیشتر از تعداد فرش بافان می‏باشد، آسیب خواهد دید و نتیجتاً به اقتصاد كشور لطمات جبران ناپذیری وارد خواهد آورد و روستاها را خالی‏از سكنه خواهد نمود و امر تولید كشاورزی را به خطر خواهد انداخت.
مواد اولیه برای بافت قالی
سه ماده اولیه به نامهای تار، پود و پرز در بافت قالی مشاركت دارند:
۱. تار عبارت از رشته‏ های موازی عمودی است كه از پنبه، پشم و یا ابریشم تشكیل شده است.
۲. پود عبارت از رشته ‏های موازی افقی است كه از بین رشته‏های تار می‏گذرد. جنس پود نیز ممكن است از پنبه، پشم و یا ابریشم باشد.
۳. پرز عبارت از گوشت قالی می‏باشد كه سطح خارجی قالی را می‏پوشاند وبوجود آورنده طرح و رنگ‏های مختلف می‏باشد. پرز نیز ممكن است از پشم، كرك ویا ابریشم باشد.
تار و پود قالی‏ها در بیرجند معمولاً ازنخ پنبه‏تابیده شده است كه به آن "ریس" می‏گویندو پرز از نخ پشم (خامه) است. نخ ابریشم نیز در برخی از قالی‏ها و در بعضی از نقاط قالی بویژه در سرترنج ‏ها و لچكی‏ها به منظور زیبائی به‏كار می‏رود. این قالی‏ها به قالی‏های گل ابریشم موسوم می‏باشند.
گاهی از مواد دیگری مانند مو به جای پنبه در تار و پود و از كرك به جای پشم در پرز قالی استفاده می‏شود. ولی از نظر مقاومت و اقتصادی بودن تركیب نخ پنبه درتارو پود و پشم درپرز قالی از سایر مواد بهتر، با دوامتر و متداولتر است.
بهترین پشم، پشم بهاره می‏باشد كه از روی بدن حیوان زنده چیده شود. این پشم‏ ها دارای طول بیشتری می‏باشند. پشم‏ های دباغی شده كه بااستفاده از مواد قلیائی از روی پوست جدا می‏شود، برای قالیبافی مناسب نیست.
با توجه به اینكه گوسفندان بر روی خاكهای خشك و مرطوب و برروی گیاهان می‏خوابند پشم آنها فوق ‏العاده كثیف و چرب می‏باشد. از این رو برای اینكه پشم‏ ها كاملاً تمیز شوند اولاً باید اجزای اضافی آنها حذف گردد، ثانیاً چربی آنها گرفته شود و ثالثاً برای اینكه به طور یكنواخت رنگ پذیر باشند، سه بار مورد شستشو قرار گیرند. یك بار قبل از پشم چینی و باردیگر پس از پشم چینی وبعداز ریسندگی و با رسوم پس از رنگرزی كه رنگ‏ های جذب نشده شسته شوند .
برای شستشوی پشم و نخ باید از شوینده ‏های خاصی استفاده گردد كه خاصیت قلیائی نداشته باشند.
نوع پشم به كار رفته برای پرز باید از یك ضخامت متوسط انتخاب شود. از پشم فرفری و مجعد نباید استفاده گردد (پشم‏ های مجعد حالت فنری ندارند و بر روی هم می‏خوابند.
رنگ در صنعت فرش
دو دسته از مواد در رنگ آمیزی نخ (پنبه، پشم وابریشم) به‏كار می‏روند:
- مواد رنگزای آلی، كه منشاء گیاهی یا حیوانی دارند.
- مواد رنگزای غیر آلی، كه شامل مواد معدنی وموادی هستند كه به طور مصنوعی تولید می‏شوند.
الف) رنگ‏ های گیاهی
رنگ‏ های به كار رفته در قالی تاریخی پازیریك نشان دهنده آن است كه ایرانیان قبل از ظهور اسلام با گیاهان رنگی مانند اسپرك، روناس، نیل‏و... مأنوس بوده‏اند. با استناد به اظهار نظر پروفسور- رودنكو كه بافت قالی پازیریك را منتسب به خراسان بزرگ می‏داند (۱ ص ۱)، می‏توان به‏كاربرد طولانی رنگ‏های گیاهی و لزوم توجه به آنها دراین منطقه اشاره نمود.رنگ‏های گیاهی واجد اختصاصات زیر می‏باشند:
۱. استخراج رنگ ‏های كم وبیش متنوع از یك گیاه در سنین مختلف ودرمناطق مختلف.
۲. برخلاف رنگ‏ های معدنی و شیمیائی كه به مرور زمان گردوخاك را جذب كرده و كدر می‏شوند، رنگ‏ های گیاهی با گذشت زمان و با پاخوردن ثبات و شفافیت خاصی پیدا می‏كنند.
۳. صرفه اقتصادی، عدم پرداخت پول واستفاده از گیاهان محلی كه در دسترس می‏باشند.
۴. عدم وابستگی اقتصادی (عدم ارز بری)
۵. رنگ‏های گیاهی دارای واكنش خنثی و یا كمی اسیدی می‏باشند و برروی نخ تأثیر نامطلوبی ندارند.
۶. رقابت با عرضه كنندگان فرش هائی كه از رنگ‏های شیمیائی استفاده می‏كنند. (فروش بهتر و بیشتر و جلب رضایت متقاضیان)
باید دانست كه در صنعت رنگ آمیزی پشم، پنبه و ابریشم با رنگ‏ های گیاهی، صرف نظر از استفاده از اجزای گیاهی از مواد معدنی از قبیل زاج سفید ۱۲H۲O) و (K Al)SO۲)۴ زاج سیاه )سولفات مضاعف آلومینیم‏وآهن)، جوهر لیمو یا اسید اگزالیك (COOH(۲) كه یك ماده آلی سمی است، سود سوزآور (NaOH)و گردنیل یا هیدروسولفیت سدیم (Na۲S۲O۴) كه برای حل نمودن نیل‏درآب به ‏كار می‏رود، به نسبت‏ های مختلف به منظور ایجاد رنگ ‏های ثابتی كه در طول زمان بر درخشش آنها افزوده شود، اقدام می‏كنند. در واقع ازاین مواد به عنوان دندانه استفاده می‏شود. فهرست گیاهانی كه‏در رنگرزی در بیرجند از آنها استفاده می‏شود به شرح جدول شماره ۷۵ است.
ب) مواد رنگرزی حیوانی
مهم‏ترین ماده رنگزای حیوانی قرمزدانه است. قرمزدانه حشره‏ای ازنوع شپشك سپردار به نام انگلیسی Cochineal و به نام علمی Cocus cacti )۱۵) از خانواده Coccideaeمی‏باشد. قرمزدانه چیزی جز بدن خشك كرده شپشك ماده نمی‏باشد. این حشره بومی مناطق گرم آمریكای مركزی و مكزیك است و بعدها به اروپا و جزایر قناری جائی كه كاكتوس (گیاهان گوشتی بیابانهای خشك وگرم) به حد وفور برای تغذیه آن وجود دارد، منتقل گردیده است. در حال حاضر از این حشره در مكزیك و ازاكا كه كشت زارهای فراوان گیاه كاكتوس اپونسپا (Opuncia ciccinellifera)وجود دارد وبرای تغذیه آن بسیار مناسب است، بهره‏ برداری می‏شود. هر حشره ماده در حدود ۱۰۰۰ تخم می‏گذارد كه این تخم‏ ها بزودی در هوای گرم تفریخ حاصل كرده و پوره‏ها خود را به برگ های كاكتوس جهت تغذیه می‏رسانند. وقتی بدن آنها به علت تخم زیاد متورم شد، نسبت به جمع‏آوری آنها اقدام می‏كنند. درطول سال ۳ تا ۴ بار این حشره جمع‏ آوری می‏گردد. نسبت حشره‏های نربه ماده معمولاً ۱ به ۱۰۰ یا ۱ به ۲۰۰ می‏باشد و حشرات نر ارزشی ندارند.
حشرات برای فروش باید خشك شوند. وزن آنها دراثر خشك شدن به ۱۳ تقلیل می‏یابد. معمولاً برای خشك كردن به سه شیوه اقدام می‏كنند:
۱. بافروبردن حشرات درآب جوش
۲. باگذاشتن آنها درداخل تنور (Oven)
۳. با ریختن آنها برروی یك سطح داغ
شیوه اولی بهترین طریقه است، زیرا دراین طریقه، رنگ قرمزدانه به رنگ قهوه ای قرمز می‏گراید و ضمناً ترشحات سفید رنگ داخل چروكهای بدن شپشك تا حدودی شسته می‏شود. در طریقه دوم، ترشحات سفید قرمز دانه ‏ها پاك نمی‏شود وضمناً رنگ آنها به خاكستری می‏گراید. درحالت سوم رنگ شپشك به سیاهی میل می‏كند.
قیمت قرمز دانه به طریقه خشك كردن آن بستگی دارد. اضافه می‏شود كه ۷۰۰۰۰ حشره خشك یك پونه (۴۵۰ گرم) وزن دارد. در سالهای اخیر با تولید رنگ‏های شیمیائی، كشت و كار كاكتوس و پرورش این حشره در بسیاری از نقاط تعطیل شده، لیكن هنوز در مكزیك و برخی مناطق دیگر ادامه دارد.
رنگ قرمز دانه مانند رنگ‏های گیاهی از ویژگی‏های خاصی برخوردار است كه نمی توان برای آن معادلی قائل شد. در بیرجند چند نوع قرمز دانه با كیفیت‏های مختلف از كشورهای مكزیك، هندوستان واسپانیا وارد می‏شود. نوع اسپانیائی كه از بقیه بهتر است وقتی خالص می‏باشد به شراب كش ووقتی ناخالص است به گچ كش موسوم می‏باشد .(مصاحبه با رنگرزهای بیرجندی).
ج ) مواد رنگزای معدنی و مصنوعی (شیمیائی)
اولین رنگ‏ های شیمیائی از كشورهائی نظیر انگلستان، فرانسه، لهستان، ژاپن ، چین‏و آلمان به ایران صادر گردیده است. امروزه اكثر رنگ‏های شیمیائی از چهار كشور چین ،آلمان ، سویس و انگلستان به ایران وارد می‏شود. ضمناً در تبریز در كارخانه »بویاخ ساز« به ساخت رنگ‏هایی پرداخته شده است. لازم به توضیح است كه رنگ‏های چینی مربوط به‏ شركت یوها، رنگ ‏های آلمانی مربوط به كارخانه‏های هوخست و بایر می‏باشد.
منبع بیرجند نگین کویر-دکتر احمد بهنیا
زهرا پیوسته گر

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران