بحران خاویار

خاویار یکی از گران ترین مواد غذایی دنیاست، به شکلی که قیمت هر کیلوگرم خاویار ایرانی به اندازه ۳۷ بشکه نفت خام ایران است.
این در حالی است که نسل ماهی استروژن که این تخم های خاویار قیمتی را تولید می کند در حال انقراض است و به گفته کارشناسان با ادامه روند فعلی صید غیرمجاز فقط تا چند دهه دیگر ماهیان خاویاری را می بینیم.ماهیان خاویاری که ۲۰۰ میلیون سال قدمت دارند به عنوان فسیل زنده شناخته می شوند و پیدایش اولیه آنها در اواخر دوره ژوراسیک و عمدتاً در نیمکره شمالی بوده است، اما امروزه عطش برای به دست آوردن سود خاویار و گوشت ماهی خاویاری، هستی این ماهی را با خطر روبه رو کرده است.
۹۰ درصد از کل خاویار جهان از ماهی استروژن دریای خزر به دست می آید؛ جایی که صید بی رویه استروژن منجر به کاهش تعداد این گونه ماهی شده است. براساس تحقیقات انجام شده ۵ گونه ماهی خاویار در دریای خزر زیست می کنند که عبارتند از تاس ماهی ایرانی (قره برون)، تاس ماهی روسی (چالباش)، فیل ماهی (بلوگا)، اوزون برون (سوروگا) و شیپ (تاس ماهی شکم برهنه) و در این بین ماهی خاویار بلوگا که فیل ماهی نیز نامیده می شود به عنوان بزرگ ترین آبزی آب های ایران شناخته شده است.
عموماً تمامی گونه ها به طور سالانه به مرحله رسیدگی جنسی نمی رسند و مابین هر تخم ریزی یک یا چند سال فاصله وجود دارد. مناطق تخم ریزی اصلی آن در سال های پیش در سواحل ایران و عموماً در بیشتر رودخانه های سواحل جنوبی دریای خزر بوده است اما در حال حاضر تنها در برخی از رودخانه ها نظیر رودخانه تجن، گرگان رود و به ویژه سفیدرود دیده می شود.
در گذشته نه چندان دور از گونه های دریای خزر ۸۰ تا۹۰ درصد خاویار جهان استحصال می شد به طوری که رکورد صید و استحصال خاویار دریای خزر در سال ۱۹۸۵ و به میزان ۲۸ هزار و ۵۰۰ تن صید به ثبت رسیده است که از این میزان حدود سه هزار تن خاویار استحصال شد. از میزان خاویار استحصال شده، ۲۷۰۰ تن سهم شوروی سابق و ۳۰۰ تن سهمیه کشورمان ایران بوده است.محققان معتقدند بحران خاویار خزر پس از فروپاشیدن اتحاد جماهیر شوروی و عدم کنترل کشورهای ساحلی به ویژه دولت های تازه استقلال یافته بر روی این صنعت آغاز شد. بر اساس آمار و اطلاعات مربوط به تولید و بهره برداری ماهیان خاویاری که برگرفته از آمار ثبتی و روزانه صید است، میزان تولید ماهیان خاویاری در ۱۰ سال گذشته به شدت همراه با کاهش بوده است.
نگاهی اجمالی به میزان ذخایر که حاصل نتایج به دست آمده از گشت های ارزیابی است و همچنین بررسی روند تولید و بهره برداری در سال های گذشته در سراسر دریای خزر حاکی از وضعیت اسفبار ذخایر ارزشمند این ماهیان است. بطوری که تنها در ۱۰ سال اخیر میزان تولید خاویار و ماهیان خاویاری در سواحل ایران حدود ۹ برابر کاهش یافته است. بنابراین تعداد ماهی های استروژن دریای خزر هر سال درصد قابل توجهی کاهش می یابد که در صورت ادامه این روند پیش بینی می شود تا چند دهه دیگر نسل این ماهی کاملاً از بین برود.
با ادامه روند فعلی صید غیرمجاز ماهیان خاویاری، حداکثر تا دو دهه دیگر می توانیم شاهد حضور ماهیان خاویاری در دریای خزر باشیم و بعد از آن نسل این موجودات گرا نبها منقرض می شود. همچنین به اعتقاد کارشناسان صید بی رویه و تخریب شدید زیستگاه ها موجب شده در ۲۵ سال گذشته شاهد روند نزولی صید ماهیان خاویاری باشیم.کاهش شدید شمار ماهیان خاویاری در خزر و سایر نقاط جهان باعث شده است این گونه های آبزی تحت حمایت «کنوانسیون بین المللی تجارت گونه های حیات وحش در معرض خطر انقراض » قرار گیرد؛ بر این اساس به حکم این کنوانسیون که به عنوان کمیته کارشناسی سازمان ملل ایفای وظیفه می کند، ممنوعیت صادرات خاویار از سوی کشورهای عمده تولیدکننده این محصول افزایش یافته است که از آن جمله در سال ۲۰۰۶ کشورهای روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان از صادرات این محصول منع شده اند.
ایران از این حکم مستثنا شده و بدین ترتیب در سال ۲۰۰۶ اجازه یافت ۸/۵۰ تن صادرات خاویار داشته باشد که از این میزان ۴۴ تن متعلق به تاس ماهی ایرانی و بقیه متعلق به سه گونه دیگر تاس ماهی روسی، فیل ماهی و اوزون برون بود.با این وجود در حال حاضر کشورهای عمده صادرکننده خاویار در اطراف دریای خزر قرار گرفته اند و ۸۰ درصد از تجارت بین المللی این محصول ارزشمند را در دست دارند.ایران در بین کشورهای حاشیه خزر تنها کشوری است که توانسته بیش از ۸۷ درصد سهمیه خود را برای صادرات خاویار کسب کند.کنوانسیون تجارت بین المللی گونه های در حال انقراض سازمان ملل اوایل ماه ژانویه اعلام کرده بود که قادر نیست برای کشورهای حاشیه دریای خزر سهمیه صادراتی تعیین کند، زیرا کشورهای صادرکننده خاویار این منطقه اطلاعات لازم در خصوص صید ماهی خاویار خود را در اختیار این سازمان قرار نداده اند، لذا این کنوانسیون تصمیم گرفته است به این کشورها اجازه صادرات خاویار را ندهد. در این بین به اعتقاد کارشناسان این دستورالعمل بر میزان صید غیرقانونی که تصور می شود چندین برابر صید رسمی است، تاثیر کمی خواهد داشت و این نوع صید همچنان ادامه دارد.
گفتنی است قاچاق خاویار یک کسب و کار سودآور در جمهوری های فقیر سابق شوروی است، به طوری که هر کیلوگرم تخم آن تا هزار دلار و گاهی بیشتر عایدی دارد.براساس نظر کارشناسان در بین پنج کشور حاشیه خزر، کمترین صید در آب های ایران انجام می شود چون صید ماهیان خاویاری در اختیار بخش دولتی است و کنترل ویژه یی بر صید صورت می گیرد، در نتیجه اغلب ماهیان خاویاری یا خاویار که در بازار آزاد عرضه می شود قاچاق بوده و با آن برخورد می شود.گزارش ها حاکی است که ایران کمترین صید غیرمجاز ماهیان خاویاری را در حاشیه دریای خزر به خود اختصاص می دهد. از سوی دیگر ایران به لحاظ پرورش و رهاسازی ماهیان خاویاری نیز جایگاه ویژه یی را به خود اختصاص داده است.

علی دوستی

منبع : روزنامه اعتماد