تکلیف شب، فعالیتی هدفدار برای یادگیری‌

وای... باز هم مشق شب؟ این عبارتی است که بارها از زبان کودکان شنیده‌ایم. تکلیف شب تعلق به دوران خاصی ندارد از همان زمان که بچه ها تمرینهای درسی خودرا روی لوح سنگی انجام می‌دادند تا به امروز که در اغلب موارد کاغذهای سفید و الوان و کتابچه‌های کلاسور، وسیله انجام این وظیفه آموزشی است. تکلیف خانه در نظام تعلیماتی ما رسالتی مضاعف یافته است. کمبود امکانات (محدودیت‌های فضای آموزشی، محدود بودن ساعات آموزشی، تعداد کم معلمان و ...) باعث شده که یادگیری دروس در کلاس به طور شایسته انجام نپذیرد به همین دلیل گروهی ازمعلمان سعی می‌کنند با دادن تکالیف هم نقایص یادگیری کلاس را جبران کنند و هم دانش‌آموز، تمرینی بر دروسش داشته باشد. به هر حال مساله تکلیف شب برای دانش‌آموزان یکی از جوانب مهم تعلیم و تربیت است که اغلب موجب استرس و اختلاف نظر میان والدین دانش‌آموز و معلمان می‌شود. از تکلیف شب به عناوین مختلف یاد می‌شود برخی آن را عامل فعالیت، تمرین تثبیت، و خلاقیت آموزشی نموده و بعضی آن را یک مصیبت می‌خوانند و افلاطون آن را به عنوان یک هیولای تربیتی که عامل ضایع‌کننده تمایلات، رغبت‌ها و استعدادها است، یاد کرده است. تکلیف در فرهنگ فارسی معین یعنی:
۱‌)‌ به رنج افکندن
۲‌) کاری سخت و شاق را به عهده کسی گذاشتن
۳‌) رسیدن به سن رشد و بلوغ
۴‌) وظیفه‌ای که باید انجام شود (مانند مشق شب و حل مسائل).‌
آشکار است که معلم برای تعیین هر یک از تکالیف هدفی منطقی و مشخص در ذهن دارد. آموزگار باید بتواند این اهداف ذهنی را برای دانش‌آموز نیز تشریح کند، مثلاً به محصل بگوید انجام این تکلیف شما را در درک مطلب مورد نظر یاری می‌دهد. چنانچه تکالیف با نیازها و علایق و توانایی‌های دانش‌آموز مطابقت داشته باشد، بار آموزشی مثبت دارد. توضیح اهداف هر تکلیف می‌تواند میزان یادگیری و پیشرفت دانش‌آموز را برای خودش و نیز برای معلم مشخص سازد. هرگز نباید از تکلیف به عنوان وسیله‌ای برای پر کردن اوقات دانش‌آموز و یا سرگرم نمودن استفاده کرد. تکلیف، فعالیتی هدفدار و تکنیکی در خدمت یادگیری یا به عبارت دیگر مکمل یادگیری است بنابراین چنانچه روزی موضوعی برای تمرین وجود نداشت لزومی ندارد که معلم فقط به این خاطر که تکلیفی داده باشد، فعالیتی را بدون در نظر گرفتن او تعیین کند. تکالیفی که بدون برنامه در آخرین لحظات کلاس تعیین شود نیز معمولاً همین خصلت بی‌هدفی و بی‌معنایی را دارا هستند و دانش‌آموزان اغلب متوجه بی‌هدفی این نوع تکالیف می‌شوند و در نتیجه اعتبار و تاثیر معلم در نزد او کاهش می‌یابد.‌
به طور کلی اهداف تکلیف شب را می‌توان به شرح زیر خلاصه و طبقه‌بندی کرد:
۱‌) تمرین: به منظور افزایش سرعت، مهارت یا حفظ آنها
۲) شراکت: به منظور افزایش اشتغال هر دانش‌آموز در فعالیت‌های یادگیری
۳‌) رشد فردی: به منظور افزایش حس مسئولیت، صداقت، قدرت برنامه‌ریزی وزمان‌بندی، اعتماد به نفس و پشتکار دانش‌آموز
۴‌) روابط متقابل والدین و فرزند: با توجه به اهمیت امر یادگیری و تکالیف مدرسه
۵‌) مقررات: به منظور تامین نظر مسئولان مدارس که دادن مقدار معینی تکلیف را ضروری می‌دانند.
۶‌) روابط عمومی: به منظور آگاهی والدین از آنچه که در کلاس می‌گذرد.
۷‌) تنبیه: به منظور هشداری به دانش‌آموز و نیز یادآوری انتظاراتی که معلم از او در زمینه های درسی و رفتاری دارد.
اما بیشتر معلمان هدف اصلی از دادن تکلیف را تمرین مهارت‌های یاد گرفته شده در کلاس می‌دانند. مطالعات منسجم ابیات در حوزه تکلیف شب نشانگر این امر است که بسیاری از متخصصان درصدد برآمده‌اند که انواع تکلیف شب را طبقه‌بندی کنند. پروفسورلی دپریت پس از بررسی و جمع‌بندی پژوهش‌ها، طبقه‌بندی مفید و جامعی را از انواع تکلیف شب ارائه نموده‌اند که به طور وسیع مورد استفاده معلمان، محققان و علاقه‌مندان به امر تعلیم و تربیت قرار گرفته است. آنها انواع تکلیف شب را در چهار طبقه اصلی یعنی تمرین، آماده سازی و آمادگی بسطی و امتدادی وخلاقیت طبقه‌بندی کرده‌اند.
۱‌) تکالیف تمرینی: این نوع تکلیف برای تثبیت یادگیری و فعالیت‌های خواندن وکارهای تمرینی و انفرادی بکار گرفته می‌شود که از قدیمی‌ترین و با سابقه‌ترین نوع تکلیف شب است لذا از لحاظ تاثیرگذاری و سودمندی به روی شاگردان سوال برانگیز است. اکثر تکالیف تمرینی، غیر تخیلی، غیرخلاق، تکراری و کسل‌کننده هستند!
۲) تکالیف آماده‌سازی و آمادگی: این نوع تکالیف برای آماده کردن شاگردان برای درسهای روز بعد یا روزهای بعد به کار گرفته می‌شود و معمولاً به صورت مطالعه کتابهای درسی، مطالعه خارج از کتاب درسی، جمع‌آوری مطالب و مواد قبل از کنفرانس در کلاس‌های درس، حفظ کردن، روخوانی و از قبل خواندن دروس انجام می‌پذیرد. قصد نهایی این نوع تکلیف همانا وادار کردن دانش آموز به کسب زمینه مناسب اطلاعاتی برای آماده شدن برای دروس و مباحثه روز بعد است زمانی این نوع تکلیف از سودمندی و کارایی برخورداراست که ابتدا رهنمون‌ها و راهنمایی‌ها و دستورالعمل‌های لازم در مورد چگونگی و چرایی انجام تکالیف کاملاً برای دانش آموز تبیین و ابتکار عمل قدرت تخیل و روش شخصی حفظ شود.
۳) تکالیف بسطی و امتدادی: این نوع تکالیف شاگرد را فراسوی کارها و فعالیت‌های کلاس سوق داده و موجبات یادگیری ایده‌ها ومهارت‌ها را در موقعیت‌های جدید فراهم می‌آورد؛ به عنوان مثال، درس کلاس ممکن است راجع به ناپلئون باشد و از دانش‌آموزان کلاس خواسته می‌شود که کتابی را در مورد ناپلئون بخوانند و خلاصه‌ای از آن را در کلاس ارائه دهد.
<تکلیف بسطی> به صورت پروژه‌های طویل‌المدت و از طریق فعالیت‌های حل مساله تحقق پیدا می‌کند. پروژه‌های طویل‌المدت، موضوعاتی است که در کلاس درس تدریس شده و ادامه آن در منزل به صورت فردی انجام می‌گیرد و معمولاً این نوع تکالیف خود انتخابی است.
‌۴) تکلیف خلاقیتی: دانش‌آموز مفاهیم و مهارت‌های مکتسبه در کلاس را با هم ترکیب کند و در یک راه، یا راههای جدید و متفاوت به کار بندد این نوع تکلیف را تکلیف خلاقیتی گویند. تکالیف خلاقیتی ممکن است به صورت کتبی یا شفاهی و یا به صورت انجام کاری صورت پذیرد. این نوع تکلیف قدرت خلاقیت، ابتکار شخصی و قدرت تخیل و خود راهبردی را در شاگردان پرورش می‌دهد. البته باید اذعان داشت که این چهار تکلیف همیشه به طور مجزا و منفک به شاگردان ارائه نمی‌شود و گاهی ممکن است شاگرد برای حل یک مساله از هر چهار نوع تکلیف برای بسط و خلق ایده خود استفاده کند. لذا با فراهم آوردن تنوعی از تکالیف مختلف می‌توان موجبات تثبیت، آماده‌سازی، تداوم و خلق مفاهیم و مهارتها را در فرآیند تعلیم و تربیت ایجاد نمود.‌
● اثرات تکلیف شب:‌
▪ آنان که نظر مخالف دارند: برخی تکلیف شب را به‌خصوص در سطح ابتدایی کاری بیهوده می‌دانند و عقیده دارند که کودکان پس از سپری کردن یک روز طولانی و خسته‌کننده در مدرسه، وقتی به خانه می‌رسند بهتر است اوقات خود را با استراحت، بازی و یا اشتغال به یک کار سرگرم کننده و به هر حال فعالیتی غیر درسی بگذرانند این قبیل اولیا که اغلب تحصیلات بالا دارند با استناد به گفته برخی از پزشکان عقیده دارند که بسیاری از عقب‌ماندگی‌های تحصیلی ناشی از خستگی ذهنی کودکان است واین طور استدلال می‌کنند که حجم زیاد دروس و کمبود وقت برای استراحت و تفریح باعث می‌شود کودکان نتوانند مطالب درسی را به خوبی درک کنند و به تدریج با از دست دادن انگیزه و علاقه به درس خواندن، تمرکز خود را نیز از دست بدهند و به صورت شاگردانی کسل و مایوس و بی‌توجه درآیند. نکته دیگری که دلیل مخالفت برخی از اولیا و مربیان تعلیم و تربیت از جمله نویسنده فرانسوی فیلیپ میریو این است که تکالیف درسی در خانه به خصوص اگر سنگین و پیچیده باشد می‌تواند تبعیضهای اجتماعی را تشدید کند زیرا تنها دانش‌آموزانی که از وجود پدر و مادری تحصیل کرده و محیط خانوادگی مطلوب بهره‌مندند می‌توانند در محیطی آرام و پرانگیزه برای انجام تکالیف کار کنند و از نظارت و کمک اولیای خود در جایی که دچار مشکل می‌شوند برخوردار گردند. بدیهی است چنین امکانی برای دانش‌آموز متعلق به قشر محروم جامعه وجود ندارد. لذا تکلیف شب غالباً وسیله‌ درگیری و ایجاد مشکلاتی میان این قبیل شاگردان و معلمان می‌شود. درست است که تکلیف شب می‌تواند مرور درسهای روزانه باشد و کودک را به نظم و ترتیب و قبول مسئولیت وادارد و لذت انجام یک کار مستقل را به او بچسباند اما برای این کار باید وسایل و امکان انجام آن در اختیارش باشد و از همه مهمتر روش انجام تکلیف را در مدرسه یاد گرفته باشد.‌
▪ موافقان تکلیف شب: اینها می‌گویند که وقتی با معلمان درباره تکلیف شب می‌گوییم اغلب آنان عقیده دارند که اولیای دانش‌آموزانند که بر دادن تکلیف درسی در خانه تاکید می‌کنند.
از طرفی وجود تکلیف شب بچه‌ها را سرگرم کرده و مانع مزاحمت‌ها و صدای آنان در خانه می‌شود. نتیجه یک همه‌پرسی که چندی پیش در یک روزنامه فرانسوی درباره تکلیف شب انجام گرفت معلوم شد که بسیاری از معلمان عقیده دارند که کودکان و نوجوانان علاقمند به تکلیف درسی در خانه هستند به شرط آنکه طولانی نباشد. بنابراین عقیده، تکلیف شب باعث مداومت ارتباط بین مدرسه و شاگرد می‌شود.‌
هریس کوپر در سال ۱۹۸۹ میلادی پس از اینکه حدود ۱۰۰ مقاله و ۱۰۰ گزارش مرتبط به تکلیف شب را مطالعه کرد، اثرات مثبت و منفی تکلیف شب و زمان مطلوب در مقاطع تحصیلی مختلف را به شرح زیر جمع‌بندی کرد:
▪ آثار مثبت :‌
‌۱) پیشرفت و یادگیری
۲) به خاطر سپردن بهتر دانش حقایقی و اطلاعاتی
۳) درک بیشتر
۴) تفکر انتقادی بهتر، تشکیل مفاهیم، پردازش اطلاعات
۵) تقویت و غنی‌سازی‌
▪ اثرات تحصیلی بلندمدت:
الف) اشتیاق به یادگیری در اوقات فراغت
ب) بهبود طرز تفکر نسبت به مدرسه ‌
ج) عادت به مطالعه و مهارت‌آموزی‌
▪ اثرات غیرتحصیلی:
الف) خود راهبردی بیشتر،
ب) خود انظباطی بیشتر،
پ) تنظیم بهتر وقت،
ت) کنجکاوی بیشتر،
ث) استقلال بیشتر،
ج) قدردانی بیشتر اولیا از مدرسه و شرکت در فعالیت‌های مدرسه.‌
● اثرات منفی تکلیف شب:
۱) بیزار شدن شامل: از دست دادن علاقه به مطالب درسی، خستگی جسمی و روحی عاطفی، محروم شدن از اوقات فراغت و فعالیت‌های اجتماعی‌
‌۲) دخالت اولیا شامل: فشار والدین بر انجام تکالیف و عملکرد خوب، اغتشاش و گیجی درخصوص تکنیک‌های آموزشی (تضاد بین روش‌های تدریس معلمان و والدین)
۳) تقلب شامل: رونویسی تکالیف از سایر دانش‌آموزان، واگذاری تکالیف به سایر افراد، افزایش فاصله بین دانش‌آموزان ضعیف و دانش‌آموزان ممتاز
شکل منظم تکلیف شب که حاصل مطالعات دفتر تحقیقات و برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش است به شرح زیر می باشد:
الف) فواید تکلیف شب:
۱) تکرار مطالب آموخته شده و تمرین آنها برای تثبیت آموخته‌ها، این مورد مربوط به مسائل یاد گرفته شده در کلاس می‌باشد تا با تمرین بیشتر، مطالب ارائه شده در کلاس در ذهن کودک تثبیت شود.
‌۲) احساس تعلیم آموخته‌ها و یافتن بینش‌های تازه و اضافی که با تمرین بیشتر و بهتر در فرد می‌‌تواند مطالب آموخته‌ها را در موقعیت‌های تازه تعمیم دهد و به کار گیرد.‌
‌۳) آموختن حوصله و ثبات و استقامت، وقتی کودک مدت زیادی را صرف نوشتن یا خواندن کند خود این عمل بصورت مثبت به او حوصله و ثبات یاد می‌‌دهد.‌
‌۴) تقویت انضباط که کودک برای انجام تکالیف شب، مجبور است برای وقت خود برنامه‌ریزی کند.‌
‌۵) پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان به شکل سالم.‌
ب) ضررها یا اثرات منفی تکلیف شب‌
‌۱) خستگی و ایجاد بیزاری دانش‌آموزان از تکرار مطالب، بویژه از نوشتن که این امر بیشتر مربوط به حجم زیاد تکلیف است که در این صورت دانش‌آموز نه تنها فایده‌ای از انجام تکالیف برای یادگیری مطالب درسی نمی‌برد، بلکه از نوشتن و در نهایت از درس بیزار است.‌
‌۲) توجه به کمیت به جای کیفیت در اینجا نیز عوامل اصلی حجم زیاد کار، وقت کم و خستگی بعد از کلاس می‌‌باشد.‌
‌۳) احساس بیزاری از درس و نهایتا مدرسه.‌
‌۴) احساس مظلومیت و تنبیه شدن به خاطر گرفتن اوقات فراغت زیرا کودکی که بعد از خستگی مدرسه به خانه برمی‌گردد با داشتن تکالیف بسیار، اوقات فراغتی ندارد و احساس می‌‌کند که با گرفتن این اوقات به او ظلم شده است. بی‌شک هدفهایی باید برتکلیف مرتبط باشد. گاه تکلیف به منظور بالا بردن سطح یادگیری داده می‌‌شود و گاه به منظور سرگرم کردن دانش‌آموزان در مدرسه و خانه و با جریمه و تنبیه او که در مورد آخر کاملا اثرات روانی و تربیتی و حتی آموزشی به جای می‌‌گذارد.‌
در مورد اثرات منفی تکلیف شب می‌‌توان محروم ماندن دانش‌آموز از فعالیت‌هایی را نام برد که تکلیف شب مانع انجام آن می‌‌گردد. براساس گفته دانش‌آموزان مطالعه کتابهای غیر درسی، ورزش، تفریح و تماشای تلویزیون از فعالیت‌هایی است که آنان علاقمند به انجام آن می‌‌باشند اما به خاطر حجم تکالیف خود نمی‌توانند به آن بپردازند. از طرفی بسیاری از دانش‌آموزان به گفته خود در تعجیل برای تمام کردن تکالیفی که غالبا با علایق و تواناییهای آنان مطابقت ندارد دست به اعمالی می‌‌زنند که از نظر اخلاقی به عنوان عوارض نامطلوب تکلیف شب تلقی می‌‌شود.‌
● علل کم‌کاری و تنبلی‌
‌۱) علت جسمانی: کودکانی ممکن است براثر ضعف عمومی بدن، کم خونی، بیماری تنفسی، بی‌اشتهایی، کم‌کاری بعضی غدد تیروئید و... از لحاظ زیستی دچار مشکل باشند و نتوانند وظایف خود را نجام دهند بدیهی است این قبیل کودکان قبل از هر چیز باید زیرنظر پزشک متخصص درمان شوند. کودکانی به علت تنفس بدنی و مزاجی قادر به انجام تکالیف نباشند و از طرفی دیگر کودکانی از لحاظ جسمی کاملا سالم باشند ولی به علت سوء تغدیه، پرخوری و کم‌خوابی نتوانند تکالیف خود را انجام دهند.‌
‌۲) علت روانی و عاطفی: گاهی اوقات تنبلی کودکان ریشه روانی و یاعاطفی دارند مثل کودکانی که دچار بیماری روان‌پریشی باشند و یا کودکانی که به شدت می‌‌ترسند و... این قبیل کودکان به هیچ وجه قادر به انجام تکالیف خود نیستند. مهمترین عوامل روانی و عاطفی که درتنبلی و کم‌کاری کودکان موثرند عبارتند از اختلال شخصیت، فشار روانی، احساس ناامنی، تنفر و بی‌علاقگی، نداشتن انگیزه و...‌
‌۳) علت اجتماعی: تزلزل، نابسامانی و یا گسستگی خانواده به هر شکل که باشد اثرات زیانباری را بر کودک دارد.‌
‌۴) علت ذهنی و یاعقب افتادگی تحصیلی: عواملی از قبیل کم هوشی، ضعف حافظه، کند دهنی، ضعف بعضی از استعدادها، اختلال در ادراک، خستگی ذهن و ... می‌‌تواند منشا تنبیل و کم‌کاری دانش‌آموزان باشد. حال با بررسی مطالعات انجام شده می‌‌توان این روش‌ها را برای ایجاد انگیزه ذکر کرد:‌
الف) آگاه کردن دانش‌آموزان از اهداف تحصیل البته با استفاده از روش‌های ابتکاری و مفاهیمی که فراخور درک ذهنی هر گروه سنی باشد.‌
ب) رعایت صحیح و دقیق ویژگی‌هایی که برای تکلیف خانه مد نظر قرار می‌‌گیرد، تکالیف کوتاه، متنوع، جالب، معقول و ارزشیابی آنها در تحریک ذهن دانش‌آموز موثر است.‌
ج) برخورد محبت‌آمیز و محترمانه معلم و توجهی که عملا بررشد دانش‌آموز از خود نشان می‌‌دهد، والدین نیز برای تشویق فرزندانشان می‌‌توانند از روش‌های پیشنهادی درخصوص معلمان استفاده نمایند مضافا اینکه در مقایسه با آموزگاران آنها با امکانات و وسایل متنوع‌تری دسترسی دارند. مثل گردش بردن، سینما، شرکت در مهمانی‌ها، خرید کتاب و...‌
● نتیجه نهایی‌
به طور خلاصه می‌‌توان گفت اگر تکلیف شب به میزان کم و با اهداف کمک‌آموزشی و براساس تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان و نوع و نسبت جسمانی، عاطفی، روانی، اجتماعی و ذهنی قابل تغییر و انعطاف باشد و باعث دلزدگی و تنفر دانش‌آموز از معلم و مدرسه نشود، می‌‌توان از آن استفاده بهینه نمود.‌

تهیه و تنظیم: عبدالعظیم شکاری بادی کاشان‌
منابع:‌
‌۱)افروز - غلامعلی، نگرش دوباره به مشق‌های شب، پیوند، انتشارات اولیا و مربیان، ۱۳۸۷.‌
‌۲) جهانگرد یدالله - کودک و دبستان - ماهنامه تربیت سال ۹ شماره ۱۰.‌
‌۳) قورچیان نادرعلی - پژوهشی درخصوص تکلیف شب در جهان امروز - انتشارات دانشکده تعلیم و تربیت سال ۱۳۸۴.‌
‌۴) شکاری عباس آ.پ ایران و راهکارهای آن - تهران انتشارات عابد ۱۳۸۶.‌
‌۵) نجاریان فرزانه - تکلیف شب از دیدگاه متخصصین تعلیم و تربیت - انتشارات مدرسه سال ۱۳۸۵.

منبع : روزنامه اطلاعات