بازگشت به ریشه‌ها

آرچی والز، آرشیتكت اسكاتلندی، متخصص حفاظت زیست‌محیطی و معماری اسلامی است. او در سال‌های اخیر مشاور خشت و گل موزه عربستان سعودی در ریاض و سرپرست تیم مشاور یونسكو برای ساخت موزه جدید اسلامی كویت بوده است. او همچنین در سمت كارشناس یونسكو در كشورهایی مثل مصر و تركیه، بحرین، یمن و عمان نیز كار كرده است.
والز یكی از شركت‌كنندگان كنفرانس خشت بود كه چندی پیش در شهر یزد با حضور كارشناسان بین‌المللی برگزار شد. او در جریان كنفرانس از بافت قدیم شهر یزد و نیز شهر خشتی و ارگ قدیم بم دیدن كرد. پیراهن ابریشمی را با نخ پنبه‌ای رفو نمی‌كنند، و به همین ترتیب با یك بنای تاریخی هم نمی‌شود چنین كاری كرد. اما در مقاله‌ای در یكی از نشریات ماه جاری برای مرمت ارگ بم همین راه حل پیشنهاد شده بود.شاید حرف زدن از نجات دادن بناهای بم وقتی كه ده‌ها هزار نفر از مردم این شهر در زلزله اخیر كشته و هزاران نفر دیگر بی‌خانمان شده‌اند كار مطلوبی نباشد، بنابراین لازم است از همین آغاز یك نكته را روشن كنم: آن مرگ‌های غم‌انگیز در بخش‌های جدید شهر اتفاق افتاده است كه خانه‌های آن دیوارهای نازك سیمانی دارند. اما شهر و ارگ قدیم زمان به بار آمدن این فاجعه چندین دهه بود كه ساكنانی نداشتند و سازه‌های گلی و خشتی قدیمی آن مدت‌ها بود كه ویران شده بود.
پس می‌توان گفت زمین‌لرزه اخیر در ایران تنها به میزان كار مرمت‌كاران آثار باستانی افزوده است. اما این نكته از تكاپوی جهان برای بازسازی بم مشخص نیست. عجله نكنید: زلزله فقط برنامه سازمان میراث فرهنگی ایران را چند سال دیگر به عقب انداخته است. و هر برنامه‌ای برای بازسازی این شهر باید بر بستر تاریخ ۲ هزار ساله این سایت باستانی لحاظ شود. من معمار متخصص بناهای تاریخی با تجربه‌ای فراوان در زمینه مرمت بناهای گلی و خشتی در خاورمیانه هستم. من این شانس را داشتم كه در ماه دسامبر درست چند روز پیش از وقوع زلزله در بم باشم. از آن زمان تاكنون عكس‌هایی را كه پس از زلزله از شهر گرفته شده با دقت مطالعه و بررسی كرده‌ام و شك ندارم كه می‌توان شهر قدیمی بم را بازسازی كرد. اما این كار با روش‌هایی كه در مقاله نشریه «بی‌دی» و توسط دیگر مرمت‌كاران و متخصصان ارائه شده است میسر نیست. یكی از این‌ تكنیك‌ها روش نادر خلیلی، معمار ایرانی مقیم كالیفرنیا، بود كه برای استفاده در منطقه زلزله‌زده كالیفرنیا هم تایید شده است. بر اساس تكنیك او، كیسه‌ها را با مخلوطی از سیمان و گل پر می‌كنند و آنها را برای مقاوم‌سازی بیشتر با سیم‌خاردار به هم متصل می‌كنند. نشریه ایندیپندنت از خلیلی كه پیشنهادش مورد حمایت مونیر بوشناكی، مدیر فرهنگی یونسكو، قرار گرفت یك قدم فراتر رفت. ایندیپندنت در مقاله‌ای پیشنهاد كرد كه این كیسه‌ها را می‌توان با گچ و گل طوری پوشاند كه از بناهای قدیمی قابل‌تمایز نباشند. من به شما اطمینان می‌دهم كه حتماً قابل‌تشخیص خواهند بود و استفاده از این روش در این شهر باستانی در درازمدت بیش از خود زلزله به شهر آسیب خواهد زد. البته این ادعای بزرگی است، اما پشتوانه سال‌ها تجربه عملی را دارد. تنها روش مناسب برای بازسازی بم استفاده از خشت و تكنیك لایه‌ای است كه روش اصلی ساخت سازه‌های گلی و باشكوه بم بوده است. من اولین بار این تكنیك لایه‌ای را نزدیك به ۳۰ سال پیش شناختم و از آن زمان تاكنون از عراق در غرب تا عمان در شرق، و از زنگبار در جنوب تا ایران در شمال آن را دنبال و بررسی كرده‌ام. قدیمی‌ترین نمونه‌ای كه تاكنون یافته‌ام به سال ۸۰۰ پیش از میلاد بازمی‌گردد. من چندین بنا را با استفاده از همین روش ساده مرمت كرده‌ام كه نیازی به داربست نیز ندارد، و این در مناطق بیابانی عامل مهمی است. این روش اگر درست اجرا شود به این بناهای ارزشمند عمری دوباره خواهد داد- عمری به درازای همان كه تا به حال پشت سر گذاشته‌اند. مطابق این روش، لایه‌ای به ضخامت ۴۰ تا ۵۰ سانت كه از طرفین و بالا با آستر (دوغاب) پوشانده می‌شود به عنوان مصالح اولیه كل پهنای دیوار را می‌پوشاند. این لایه‌ها یكی پس از دیگری روی هم قرار می‌گیرد تا این كه دیوار به ارتفاع مورد نظر می‌رسد. برتری و تمایز این روش نسبت به روش‌های دیگر ساخت در این است كه در صورت آسیب دیدن یك لایه‌ این آسیب به لایه‌های دیگر منتقل نمی‌شود. و حتی اگر این آسیب باعث پدید آمدن حفره‌ای بزرگ در دیوار شود، لایه بالایی آن روی آن را خواهد پوشاند.
در محل تماس آستر لایه بالایی با لایه پایینی روزنه‌هایی میكروسكوپی اجازه می‌دهد كه دیوار نفس بكشد و نمكی كه پس از بخار آب بازمی‌ماند در این روزنه‌ها ته‌نشین شود.این تنها راه مرمت درست بناهای تاریخی بم و بیانگر تاریخچه حقیقی این شهر و جامعه پیرامون آن است. این روش همچنین مطالعات باستان‌شناسی و معماری دقیق را میسر می‌سازد و به دانش ما از این بناها و زمان ساخت و مصالح به كار رفته در آنها می‌افزاید. از سوی دیگر و مهم‌تر این كه با این روش و با ایجاد كار می‌توان روحیه مردم استان كرمان را تقویت كرد، بار دیگر روش‌های سنتی را به جوانان آموزش داد و به كار گرفت، و صنعت توریسم را احیا كرد. مقامات ایران باید از این فرصت استفاده كنند و جامعه بین‌الملل را به لحاظ مالی و تكنیكی در این كار شركت دهند، و نباید از این تبلیغات جهانی به عنوان بهانه‌ای برای اقدام سریع بهره بگیرند كه با این كار این فاجعه عرصه معماری به فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر تبدیل خواهد شد
آرچی والز مترجم :امید نیك‌فرجام کارشناس معماری اسلامی یونسکو

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران