انبوه یا نفیس

بی‌آنکه بتوان به دستگاه یا فردی خاص امتیاز داد، ایرانیان در کاری سرآمد و بلکه بی‌رقیب شده‌اند: بافتن فرش بسیار بزرگ، گاه چندهزار مترمربع. علاوه بر نفاست جنس و چشمگیربودن طرح و رنگ، وزن مخصوص فرشی با این ابعاد باید زیاد باشد تا صاف و محکم به زمین بچسبد، وگرنه چینهایی خطرآفرین می‌خورد که پا به آنها گیر می‌کند و صاف‌کردن‌شان تقریباً ناممکن است.
تأمین رنگهای درخشان و نفاست جنس در فرش ماشینی دشوار نیست اما وزن مخصوص بالا فقط با کار دست و محکم‌کوبیدن گره‌ها و رج‌ها حاصل می‌شود. دهها بافندۀ ماهر باید همزمان روی چنین فرشی کار کنند تا در یکی دو سال به نتیجه برسد. نوعی ارکستر بصری ِ بزرگ با کارگرانی که مهارت را از کودکی آموخته‌اند، و سرکارگرانی که یقین دارند نتیجه دقیقاً همانی است که کارفرما می‌خواهد و برای آن دستمزد هنگفت می‌پردازد.
می‌توان با اطمینان گفت دوام چنین فرشی نه تنها از عمر سفارش‌دهنده و بافنده‌ها‌، بلکه حتی از عمر ساختمانی که فرش شگفت‌انگیز را در آن پهن می‌کنند بیشتر است و قرنها در شمار عتیقه‌های نادر خواهد بود. اما چنین سفارشهایی برای اماکن مجلل و کاخهایی است که فرش کف تالار آنها را همزمان با ساختن بنا می‌بافند، با جرثقیل در کشتی می‌گذارند و از کارگاه به مقصد می‌برند. نه برای خانۀ‌ شهروند عادی است و نه قابل نگهداری در انبار فروشگاه.
مسافران عادی حین گشت‌وگذار در فروشگاهها دنبال کالاهایی می‌گردند چشمگیر اما در حد توان مالی محدود خویش. برخلاف فرشهای مجلل عظیم، چنین کالاهایی در کارخانه‌های سراسر جهان تولید می‌شود. سوغات نفیس هم البته به مسافران عرضه می‌کنند اما کاردستی ِ نفیس گرانبهاتر از آن است که در استطاعت همه باشد.
از این رو،‌ مثلاً فروشگاههای محله‌های توریستی اصفهان پر از خرت‌وپرت‌های ساخت کشورهای شرق آسیاست. سالها پیش، خاتم ساخت اصفهان نمونۀ مشهورتر شیراز را از میدان به در کرد زیرا ارزان‌تر تمام می‌شود. با بسته‌شدن خاتم‌سازی‌های قدیمی شیراز، استادکارهای آن شهر شاگرد و وارث نیافتند زیرا مشوق اقتصادی وجود نداشت. تعجبی ندارد که روزی در فروشگاههای اصفهان هم خاتم،‌ یا شبه‌خاتم، ساخت هند و پاکستان و البته چین عرضه شود.
امتیاز بافتن فرشهای بسیار بزرگ از بخت خوش نصیب ایرانیها شده است و شاید در آینده رقیبانی در دنیا این کار را ارزان‌تر انجام دهند. کسانی که در ایران چنین سفارشهایی می‌گیرند لابد تمام سعی خویش را به کار می‌برند تا سرآمد بمانند. اما نه امتیاز سرآمد شدن در این زمینه را می‌توان به کسی داد و نه برای عقب‌ماندن در رقابتی جهانی مشخصاً کسی را سرزنش کرد ـــــ جز از این بابت که سفارش‌گیرندگان درستکار نبوده‌اند، میل و سلیقۀ مشتری را رعایت نکرده‌اند، نخ پلاستیک و رنگ مصنوعی را به جای ابریشم طبیعی جا زده‌اند و از این قبیل ایرادها.
صدوپنجاه سال پیش پدران ما می‌نالیدند که پارچۀ انگلیسی پارچۀ داخلی را از میدان به در کرده است. امروز خود بافندۀ انگلیسی هم که زمانی بازار جهان را در اختیار داشت حتی بازار داخلی کشورش را به واردات واگذاشته است. اما در بریتانیا بسیاری ناراضی نیستند که به جای گرداندن کارخانۀ پردردسر نساجی، بهترین پارچه را وارد کنند.
مهم سهم هر ملت از اقتصاد جهانی و افزایش قدرت خرید در تبادل کالا و خدمات است. کارخانۀ فراملی عروسک باربی که سالانه ده میلیارد دلار فروش دارد معقول‌‌تر می‌بیند عروسکهایش را در جاهایی از دنیا بسازد که ارزان‌تر تمام شود. در کشورهای صنعتی، کسانی علیه سیاست خروج کارخانه‌ها برای ارزان تولید‌کردن، دست به اعتراض‌های پرسروصدا می‌زنند. اما مشکل بتوان به کسی ایراد گرفت چرا گاوش را به گاوداری می‌فروشد و ماست را از بقالی می‌خرد.
صنایع دستی ایران هم بازار را به کالای تولید انبوه خارجی می‌بازد. جهانگرد البته میل دارد نمونۀ درک و سلیقه و هنر مردمی را که از کشورشان دیدن می‌کند با خود به خانه ببرد، نه محصولاتی که سر کوچۀ خودش هم پیدا می‌شود. اما مشکل چندجانبه است.
کار دستی نفیس در ایران بسیار گران تمام می شود. صنایع دستی داخلی برای خود مردم ایران صرفۀ اقتصادی ندارد و این اقلام خام و کم‌دوام و تقلیدی و تکراری به عنوان وسایل روزانه قابل استفاده نیست. بسیاری جهانگردان سوغاتهای کوچک و کم‌وزن می‌خواهند و مثلاً سینی مسی کنده‌کاری برای همه جذابیت ندارد. احتمال دارد فیروزه‌ای هم که در ایران می‌خرند در واقع تکه‌ای مادۀ مصنوعی کار شرق آسیا باشد.
اساساً شمار جهانگردان خارجی چنان بزرگ نیست که برای صنایع دستی ایران انگیزه ایجاد کند. جای تعجب و سپاس دارد که همین تعداد جهانگرد خارجی هم به ایران می‌آید. اگر شماری قابل توجه سیاحتگر به ایران سرازیر می‌شد شاید وضع فرق می‌کرد. اما بسیاری چیزها باید فرق کند تا این فرق ایجاد شود.

محمد قائد

منبع : ماهنامه سفر