زیستن در خواب، خفتن در بیداری

ادبیات شفاهی و مردمی، همچون آثار فرهیختگان و شاعران و نویسندگان ما در حوزه زبان فارسی، از گذشته‌ای دور تاکنون از نوعی تلخی و رنج‌دیدگی آفرینندگان آنها از پدیده‌های ناپسند اخلاقی به ویژه از ریا و دروغ و نمک‌ناشناسی و بی‌آبرویی و تیشه بر ریشه زدن «مردمانی»، آکنده هستند که گویی این فرهیختگان از دست آنها به تنگ آمده و از این‌رو به هر زبانی تلاش می‌کردند آنها را از فرو رفتن بیشتر در سراشیب سقوط اخلاقی بازدارند، تا شاید بتوانند زندگی اندک آسوده‌تری را تجربه کنند. پرسش این است که آیا این امر را باید به مثابه تقدیر ناخواسته‌ای دانست که در پهنه مردمانی با این زبان، از ابتدا تا امروز وجود داشته است؟
بی‌شک، نه. آنها که شرم و حیایی ندارند و آنها که ریا و تزویر و نیرنگ و بی‌آبرویی را به مثابه بهترین ابزارها برای پیشرفت اجتماعی و رسیدن به موقعیت‌هایی که ممتاز می‌پندارندشان تلقی می‌کنند، عموما پر سر و صدا‌ترین‌ها هستند و به هر قیمتی شده تمایل دارند خود را به دیگران و اندیشه آنها تحمیل کنند و عموما نیز در این کار موفقیت دارند. در حالی که سکوت و تامل و صبر، عموما از آن کسانی است که نمی‌توانند وجدان خود را راضی کنند تا از سر مصلحت‌خواهی یا از آن بدتر از سر سودجویی از چنین ابزارهایی در زندگی استفاده کنند.
سنت ما، چه سنت عرفی و چه سنت دینی، همواره در گفتمان‌ها و در بسیاری موارد در رفتارهای خود، در نکوهش گروه نخست و در ستایش گروه دوم سخن گفته و عمل کرده است. با این وجود ظاهرا در جهان امروز و با روندی که جهانی شدن و وابستگی متقابل میان انسان‌ها با پیوندهایی که بیش از پیش مبنای آنها کالاها و ارزش‌های مادی و امتیازات مبتنی بر آنهاست، بر ما و بسیاری از مردمان جهان سوم تحمیل می‌کند این مردمان امروز در حال طی کردن مسیری معکوس هستند.
بسیاری از رفتارهایی که در جامعه سنتی، حتی سخن گفتن دورادور از آنها امکان نداشت و به بحرانی در سطح گروه اجتماعی منجر می‌شد، بسیاری از تابوهای زبانی و رفتاری، امروز با بوق و کرنا و در رسانه‌های ارتباط‌جمعی به گسترده‌ترین شکل ممکن به نمایش در می‌آیند بدون آنکه واکنش چندانی را بر‌انگیزند. زمانی دروغ گفتن، مال کسی را ربودن، اعتیاد، قتل نفس و نیرنگ چنان پدیده‌هایی بودند که نویسندگان و شاعران نیاز می‌دیدند برای نکوهش آنها داستان‌ها و اشعاری خاص تدارک ببینند، اما امروز دیگر تقریبا هیچ‌کس از مشاهده چنین اعمال و رفتارهایی شگفت‌زده نمی‌شود و در بهترین حالت آنها را به حساب «مشکلات اجتماعی» یا «فشارهای جامعه» می‌گذارد و از آن نیز بدتر در اکثر موارد اینها مایه و اسباب سرگرمی و خنده ما نیز می‌شوند.
گویی ما به سادگی فراموش می‌کنیم که در جامعه سنتی خود و در فاصله‌ای نه‌چندان دور، نه از ثروت‌های کلان نفتی خبری بود، نه از این همه وسایل و فناوری‌های مدرن، و با این وصف نه نیاز به دستگاه‌هایی عریض و طویل برای کنترل اخلاقی و داوری بر این رفتارها و مجازات بی‌اخلاقی‌ها به شکل نهادینه و پرهزینه برای جامعه وجود داشت و نیاز به نصیحت دائم مردم به رعایت حق دیگران و انسان بودن و به آبرو و حیثیت و شرف خود و دیگران اندیشیدن و عمل کردن.
اما با ورود ما به عصر جدید، ظاهرا حق ما از مدرنیته بیشتر از هر چیز، برداشت منفی‌ترین نکات آن بود بی‌آنکه جنبه‌های مثبت‌اش را در‌یابیم. ظاهرا اصرار داشتیم که بدترین عناصر مدرنیته غربی را با بدترین عناصر سنت شرقی در هم بیامیزیم تا به سوی جامعه‌ای حرکت کنیم که کنترل آن هر روز مشکل‌تر می‌شود و حفظ ارزش‌های اخلاقی در آن، نیاز به تلاشی هر چه بیشتر و پرهزینه‌تر دارد.
در این شرایط به باور ما آنچه می‌تواند امید را در دل‌های ما زنده نگه دارد، امیدی که بدون آن جامعه به سوی نوعی انفعال و آنومی اجتماعی بسیار خطرناک خواهد رفت، آن است که بدانیم، ما میراث‌داران سنت و تاریخ و انسان‌هایی هستیم که هزاران سال است توانسته‌اند، مفهوم انسانیت را در این مکان حفظ کنند و آن را به پدیده‌ای «غریب» و «دور از ذهن» تبدیل نکنند.
و از همین روست که زیستن در خواب، از خود گفتن و خودستایی و چشم بستن بر واقعیت، یا بیداری به مثابه رویایی خوش، برای ما به مثابه زهری کشنده تلقی می‌شوند. اگر موفقیتی در کار باشد بهتر است دیگران آن را بر زبان بیاورند و اگر شکستی در کار است بهتر است خود آن را پیش از دیگران ببینیم و برایش چاره‌ای بیندیشیم. درست کاری معکوس با آنچه می‌کنیم.
تمایلی که در بسیاری از ما نهفته است که چشم بر جهان ببندیم و موفقیت‌های خود را ولو در موقعیت‌هایی استثنایی و در جهانی که بیش از پیش در پی «نمایش» و «هیجان» است، به دست آمده باشند، را به حساب هوش و استعداد ذاتی خود بگذاریم و برعکس درجا زدن‌ها و پس‌رفتن‌ها و اشتباهات خود را تا حداقل ممکن نادیده بگیریم یا از آن بدتر آنها را نتیجه کار «دیگران» بدانیم (حال این «دیگران» هر که می‌خواهند باشند، آنچه برای ما مهم است از «خود» سلب مسوولیت کردن است) بی‌شک نمی‌تواند ما را به مقصود برساند.
و بیشتر از آن فایده‌ای ندارد که در نیت انسان‌ها شک کنیم، زیرا نمی‌توان عملا و دقیقا دانست که در مغز یک انسان چه می‌گذرد، آنچه اهمیت دارد، نتیجه رفتارهای ماست که بیش و پیش از هر کس خود پیامدهای آن را تجربه می‌کنیم. بنابراین اگر قضاوتی در کار باشد نیز، بر همین رفتارها می‌توان از آن سخن گفت. هر کس، می‌تواند، اگر اراده کند، بی‌شک با محدودیت‌ها، الزامات و مشکلات بی‌شماری که همواره وجود داشته و وجود خواهند داشت، در جامعه به نحوی از انحا مفید باشد، کار خود را به شیوه بهتری انجام دهد یا کاری ولو داوطلبانه برای خود بیابد یا حداقل در حد امکان دچار کژرفتاری اجتماعی و ضربه زدن به دیگران نشود. هیچ‌گاه نمی‌توان گفت که تغییر یا بهبود موقعیت‌ها امری کاملا ناممکن است، و استفاده از گفتمانی به ظاهر «اجتماعی» برای سلب مسوولیت کردن اخلاقی از «فرد» و برعکس به مضحکه کشیدن هر نوع تاکید بر اخلاق و مسوولیت‌های فردی به مثابه نوعی گفتمان اخلاق‌گرای بدون بعد اجتماعی، دو روی سکه بی‌مسوولیتی یا انفعال اجتماعی هستند.
شاهد این امر نیز تاریخ انسان‌هاست که در بدترین شرایط، در سخت‌ترین بحران‌ها و فجیع‌ترین موقعیت‌ها، ظهور و رشد و شکوفایی زیباترین و پرارزش‌ترین حرکات و خلاقیت‌های انسانی را نیز در خود داشته است. در بدترین شرایط تاریخی‌ـ اجتماعی همواره انسان‌های ساده‌ای (و نه لزوما قهرمانان) بوده‌اند که در جهت آب شنا نکرده‌اند و لااقل با سادگی خود از حق انسان ماندن خویش دفاع کرده‌اند.
اما برای این کار باید دست به انتخابی زد که کاری سخت است: اینکه همچون انسان‌هایی مسوول در بیداری زندگی کنیم و رویاها را به مثابه حقی برای کودکان و رویا‌پردازان خلاق، به خواب‌های‌مان واگذاریم.

ناصر فکوهی

منبع : روزنامه کارگزاران