زبان فارسی در پاکستان

زبان فارسی در شبه قاره جنوب آسیا سابقه طولانی، ‌حداقل هشت الی نه قرن، دارد و در سرزمین پاكستان تا قرن سیزدهم هجری، زبان فارسی به مدت هفت قرن دارای سوابق زبان رسمی، علمی،‌ ادبی، و اداری بوده است. طی یك قرن و نیم تسلط استعمار خارجی، زبان انگلیسی نه فقط به عنوان زبان رسمی، اداری، و آموزشی، سلطه استواری داشت، بلكه تاكنون كه حدود پنجاه و چهار سال از استقلال این كشور می‌گذرد، موقعیت سابق خود را در ادارات و نظام آموزشی هم‌چنان حفظ كرده است. نتیجه‌اش این است كه پاكستان در حال حاضر در نظام آموزشی با مشكل تعدد زبان‌ها مواجه است. از طرفی زبان اردو كه زبان ملی و عمومی و زبان ارتباط در سراسر كشور قلمداد می‌گردد، اینك در ادارات دولتی و بخش خصوصی صنعتی و بازرگانی چندان به كار نمی‌رود. درنتیجه فارغ‌التحصیل مؤسسه‌های آموزشی انگلیسی زبان و سایرین حائز ارجحیت و تفوق هستند. در مناطق مختلف كشور ده‌ها میلیون نفر علاوه بر زبان ملی، با استفاده از زبان‌های محلی در خانه و كوچه و برزن، امور خود را می‌چرخانند كه از جمله آنها، گویش‌های پنجابی، سندهی، سرائیكی، پشتو، بلوچی، و براهویی است. در ضمن باید توجه داشت كه مردم مسلمان در پاكستان به زبان عربی،نیز التفات ویژه‌ای دارند. در این اوضاع و احوال، تدریس زبان فارسی در نظام آموزشی جاری با محدودیت‌هایی روبه‌روست، اما طی دوره فرمانروایی مسلمانان در شبه قاره همین موقعیت، منتها در شرایط سهل‌تری، وجود داشت، زیرا زبان اردو در آن مدت به وضع پیشرفته امروزی نبوده و زبان انگلیسی تا آن زمان در این سرزمین نفوذ نداشت. در شبه قاره جنوب آسیا طی قرن‌های متمادی صدها زبان و گویش وجود داشت كه در این میان زبان آموزشی، علمی، و اداری زبان فارسی بوده، اما پس از سلطه خارجی در قرن سیزدهم هجری، این وضع به نفع زبان انگلیسی تغییر یافت و هم‌چنان ادامه دارد.
با این وصف، چنانچه مساعی پیگیر و ممتدی مبذول شود، می‌توان در زمینه آموزش زبان فارسی پیشرفت‌هایی به دست آورد. در حال حاضر صدها كالج در شهرها، شهرستان‌ها، بخش‌ها، و بلوك‌های پاكستان دایر است كه دارای كلاس‌هایی تا سطح كارشناسی ادبیات، علوم انسانی، طبیعی و ریاضی هستند. هم‌اكنون برخی از كالج‌ها معلم و مروج فارسی ندارند، اما چنانچه استادیاران فارسی در همه مؤسسه‌های آموزشی در سطح كالج مأمور تدریس فارسی شوند از صدها و هزارها نفر دانشجو در هر كالج، عده شایان توجهی،‌ زبان فارسی را به عنوان ماده درس انتخاب خواهند كرد. برای نائل آمدن به این هدف،‌ مقتضی است تبادل نظرهایی در سطوح عالی‌تر انجام شود و هم‌چنین به منظور قانع ساختن مقامات صلاحیتدار برای اصلاح در خط مشی آموزشی جاری، باید كوشش‌هایی صورت گیرد.
ازاین واقعیت نمی‌توان چشم پوشید كه پس از استقلال كشور، عده محصلان در دبیرستان‌ها و تعداد دانشجویانی كه در كالج‌ها، دانشكده‌ها و دانشگاه‌ها زبان فارسی را به عنوان ماده درس انتخاب می‌كنند، كاهش یافته و این، معلول عوامل عدیده‌ای از جمله توسعه علوم طبیعی و فنی در رشته‌های پزشكی، مهندسی، رایانه، اطلاعاتی، علوم اداری،‌ بازرگانی،‌ و بانكداری است. اما برای جبران زمان و فرصت‌های از دست رفته، علاوه بر نظام آموزشی سرتاسری درجبهه‌های مختلف، توسعه امكانات آموزشی فارسی را هم باید آغاز كرد.طی چهل و هشت سال كه از تأسیس نخستین خانه فرهنگ ایران در پاكستان می‌گذرد، خانه‌های فرهنگ در هفت شهر عمده لاهور، كراچی، پیشاور، كویته، راولپندی، ملتان، و حیدرآباد، امكانات آموزش و ترویج فارسی را توسعه بخشیده‌اند. حداكثر وسیله‌ای كه این خانه‌های فرهنگ دراختیار دارند، زمان است، زیرا طی بیست و پنج سال اخیرهیچ خانه فرهنگ جدیدی افتتاح نشده است. در صورت گسترش این شبكه، علاقه‌مندان آموزش فارسی در سایر شهرها خواهند توانست از كلاس‌های آموزشی فارسی سود جویند.
دانشگاه آزاد علامه اقبال واقع در اسلام‌آباد، با داشتن حدود یك میلیون نفر دانشجو در رشته‌های مختلف،‌ فاقد بخش مستقل زبان فارسی است. شایسته است با همكاری دولت جمهوری اسلامی ایران اقدامات لازم برای تأسیس بخش فارسی در دانشگاه آزاد علامه اقبال معمول گردد. از آنجا كه حیطه فعالیت دانشگاه آزاد، سرتاسر پاكستان است، انتظار می‌رود كه تعداد دانشجویان فارسی هم به هزاران نفر برسد. هم‌چنین پخش دروس فارسی از شبكه تلویزیون آموزشی، موجب ترویج زبان فارسی میان اردوزبانان داخل و خارج از كشور خواهد شد، زیرا برنامه‌های آموزشی تلویزیون پاكستان در برخی از ساعات برای استفاده در سی و هشت كشور آسیایی و خاورمیانه پخش می‌شود. چنانچه بذل توجه شود،‌ بدین طریق هزاران نفر دانشجو و مستمع آزاد جلب خواهند شد.
رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان امكانات آموزشی به صورت نوارهای صوتی و تصویری دراختیار دانشگاه ملی زبان‌های نوین اسلام‌آباد قرار می‌دهد تا دانشجویان دوره‌های گواهینامه، دیپلم، دوره مترجمی، و مقطع كارشناسی ارشد بتوانند به فارسی گفتاری و مكالمه‌ای، درست و بدون اشتباه تكلم كنند. لازم است برای بخش‌های فارسی سایر دانشگاه‌ها نیز چنین وسایلی فراهم شود تا دانش‌آموختگان آنها بتوانند به راحتی به فارسی گفتاری قادر به مكالمه شوند. نقش نمایندگی‌های فرهنگی ایران در اهدای كتاب‌ها، مجله‌ها و روزنامه‌های فارسی به دانشگاه‌های پاكستان تأثیر بسزا دارد.در همین راستا، خدمات مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان شایان ذكر است. این مركز طی سی سالی كه از تأسیس آن می‌گذرد، با گردآوری بیست هزار نسخه خطی و بالغ بر چهل و پنج هزار جلد كتاب چاپی از سرتاسر جهان، در حفظ و حراست میراث مشترك فرهنگی منطقه گام‌های بلندی برداشته است. انتشارات علمی، ‌ادبی، و ترجمه كتاب‌های عمده مركزكه عناوین آن به بیش از یكصد و هفتاد مجلد بالغ گردیده، در غنی ساختن كتابخانه‌های پاكستان، ایران و سایر كشورهای جهان كه با تحقیقات و تبعات زبان و ادبیات فارسی، و به طور كلی با مطالعات خاورشناسی، ارتباط دارند، مؤثر بوده است. مجله دانش، فصلنامه علمی و پژوهشی مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان، با نظارت مستقیم مدیر محترم مركز، در ترویج تتبعاتی در زمینه زبان و ادبیات فارسی در سطح منطقه، شامل كشورهای شبه قاره و آسیای میانه، نقش مؤثری ایفا می‌كند و طی پانزده سال اخیر پنجاه و هفت شماره به عرصه پژوهش و ادب عرضه نموده است.عده داوطلبان آموزش و فراگیری زبان فارسی در سطح دانشكده و دانشگاه‌های پاكستان به علل و عوامل مختلفی رو به كاهش است. یكی این كه بر اثر خط مشی آموزشی ۱۹۶۰م. كه با اصلاحیه‌های جزئی تا به حال در دست اجراست، بعضی ازمواد دروس از جمله فارسی، از برنامه آموزش سطوح دوره راهنمایی و سیكل اول دبیرستان حذف شده است و در سیكل دوم دبیرستان كه دوره متوسطه نامیده می‌شود با محدودیت‌هایی روبه‌روست. از طرف دیگر هم اكنون دانشجویان توجه بیشتری به علوم طبیعی و اداری و رشته‌های مهندسی، فنی،‌ رایانه، ‌پزشكی و امثال آن دارند و كمتر به رشته‌های ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی روی می‌آورند. چنانچه در دوره‌های زبان و ادبیات ثبت‌نام هم كنند نود درصد به زبان انگلیسی و اردو جلب می‌گردند، زیرا هر دو زبان از كلاس‌های ابتدایی دبستان تا دوره كارشناسی،‌ به عنوان ماده درس اجباری آموزش داده می‌شوند. فقط ده درصد دانشجویان برای زبان‌های فارسی، عربی،‌ پنجابی، سندهی، ‌پشتو و مانند آن در مقطع‌های كارشناسی و كارشناسی ارشد داوطلب تحصیل می‌شوند.یك عامل دیگر كاهش شماردانشجویان رشته‌های مربوط به آموزش زبان، بالا رفتن سطح شهریه‌ها در مؤسسه‌های آموزش عالی كشور است .عموم مردم نمی‌توانند چنین هزینه‌های هنگفتی را برای تحصیلات عالی فرزندان متحمل شوند. مقامات ذیصلاح جمهوری اسلامی در این رهگذر وظیفه مهمی رابه عهده دارند. چنانچه بورس تحصیلی به دانشجویان كارشناسی ارشد،‌دانشوری،‌ و دوره دكتری زبان و ادبیات فارسی اعطا شود، باعث رونق بخش‌ها و گروه‌های آموزشی فارسی دانشگاه‌های پاكستان و احیای آنها خواهد شد و این اقدام مقامات فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، به ترویج و دوام و قوام میراث زبان و ادبیات فارسی در پاكستان كمك مؤثری خواهد كرد. مضافاً این كه فراهم ساختن امكانات دوره‌های دانش‌افزایی و دیدارهای علمی برای معلمان فارسی دانشگاه‌ها و دانشكده‌های پاكستانی از ایران و هم چنین مبادله هیئت‌هایی از فارسی‌نویسان و فارسی‌گویان پاكستانی نیز در ترویج زبان و ادبیات فارسی در پاكستان نقش مؤثری خواهد داشت.
اعزام استادان فارسی ایران برای تدریس در دانشگاه‌های پاكستان، در فراگیری فارسی امروزی از جانب دانشجویان دوره‌های عالی، به ویژه كارشناسی ارشد و دوره‌های مترجمی، كمك شایانی خواهد كرد. در دهه‌های پنجاه و شصت خورشیدی استادان اعزامی به دانشگاه زبان‌های نوین اسلام‌آباد و دانشكده خاورشناسی دانشگاه پنجاب لاهور انجام وظیفه می‌كردند و در نتیجه سطح اطلاعات دانش‌آموختگان و تسلط آنان به زبان گفتاری بالاتر بوده است.
درخصوص آموزش فارسی در پاكستان نكته مهمی كه تاكنون مقامات صالح بدان بذل توجه نكرده‌اند، مواد و متون درسی در كلیه سطوح از دوره متوسطه تا دوره كارشناسی و كارشناسی ارشد است. متونی كه هم اكنون شامل برنامه دروس فارسی است اغلب از كتب متكلف،‌ مصنوع، و مشكل انتخاب شده‌اند و هدف یاد دادن شیوه درست‌نویسی و زبان گفتاری را برآورده نمی‌كنند. بنابراین نیاز مبرم است كه مقامات ذیربط ایرانی و پاكستانی با همكاری نزدیك، متون موردنیاز را تهیه و تنظیم كنند و به چاپ و نشر آنها اقدام نمایند.
مرتضی موسوی

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی