امید، ناامیدمان نکرد

زمانی که ایران ماهواره امید را بر دوش ماهواره‌بر سفیر به مدار زمین فرستاد، وارد کلوپ بسیار اختصاصی کشورهایی شد که توانستده‌اند ماهواره‌هایی را با کمک پرتاب‌گرهای اختصاصی خود با موفقیت انجام دهند. پیش از ایران، تنها کشورهای اتحاد جماهیر شوروی یا روسیه فعلی در پاییز ۱۳۳۶ / ۱۹۵۷ (اسپوتنیک۱ که اولین ماهواره اعزامی به فضا از سوی بشر بود)؛ ایالات متحده (با پرتاب اکسپلورر-۱ در زمستان ۱۳۳۶ / ۱۹۵۸)؛ فرانسه (با پرتاب آستریکس در سال ۱۳۴۴ / ۱۹۶۵)؛ ژاپن (با پرتاب اوزومی در سال ۱۳۴۹ / ۱۹۷۰)؛ چین با پرتاب دونگ فانگ هونگ-۱ در سال ۱۳۴۹ / ۱۹۷۰)؛ انگلستان (با پرتاب پروسپرو ایکس-۳ در سال۱۳۵۰ / ۱۹۷۱)؛ هندوستان (با پرتاب روهینا در سال ۱۳۵۹ / ۱۹۸۰)؛ اسراییل (با پرتاب افق۱ در سال۱۳۶۷ / ۱۹۸۸) و اوکراین (با پرتاب سیخ-۱ در سال ۱۳۷۴ / ۱۹۹۵) توانسته بودند جواز حضور در این کلوپ بین‌المللی را کسب کنند. بدین‌ترتیب، ایران دهمین کشوری شد که توانست با پرتاب امید-۱ در سال ۱۳۸۷ / ۲۰۰۹ وارد این مجموعه شود. در حقیقت طی ۱۴ سال گذشته و پس از موفقیت اوکراین؛ هیچ کشور دیگری وارد این باشگاه نشده بود.
در این بین ماهواره امید که بهمن ماه، ماوریت خود را آغاز و در فرودین ماه با سقوط درجو زمین به آن پایان خواهد داد؛ بحث‌های فراوانی را در جامعه جهانی ایجاد کرد. بخشی از این بحث‌ها به مسایل سیاسی و اتهام‌های جوامع غربی به ایران بر می‌گشت، اما درکنار آن، بحث‌های علمی و فنی متفاوتی نیز ایجاد شد.
● پرتابی ارزشمندتر از پرتاب‌های دیگران
نخست آن‌که این بار و بر خلاف آزمون‌های پیشین فضایی ایران، جامعه جهانی نتوانست هیچ شکی و شبهه‌ای بر موفقیت این پرتاب وارد کند. بلافاصله پس از پرتاب، مشخصات مداری این ماهواره و طبقه فوقانی موشک پرتاب‌گر محاسبه و اعلام شد و رصدگران سراسر جهان توانستند به روش رادیویی و بصری آن را رصد کنند. اگرچه در هنگام رصد اپتیکی، این طبقه دوم پرتابگر سفیر بود که فروغ بیشتری داشت و حتی با چشم غیرمسلح نیز رصد می‌شد. این موفقیت باعث جلب توجه جهانی به امید شد، به‌طوری‌که سایت رصدگران ماهواره‌ها به نشانی Heavens-above.com، این ماهواره را در رده اجرام محبوب برای رصد در صفحه اول خود معرفی کرد.
تحلیل‌گران به‌ویژه با توجه به تحریم‌های اعمال شده درباره ایران، این پرتاب را نشانی از توانمندی ایرانیان در ورود به باشگاه فضایی اعلام کردند. به‌ویژه آن‌که حضور اوکراین به‌واسطه تجربیات منتقل شده از شوروی سابق؛ و اسراییل به‌واسطه کمک‌های غرب از یک سو و از سوی دیگر، عدم رشد فعالیت‌های فضایی آنها و محدود ماندن به پرتاب ماهواره‌های کاربردی، در میان اعضای این باشگاه چندان موثر نیست و اگر ایران به فعالیت‌های صلح‌دوستانه فضایی خود در مرزهای دورتر ادامه دهد، می‌تواند به جمع باشگاه کوچک‌تری از اعضای فعال باشگاه فضایی بپیوندند.
از سوی دیگر، اگرچه برخی از کارشناسان با مطرح کردن احتمال استفاده از فناوری‌های کشورهای شرقی، ادعای ایران را مبنی بر داخلی بودن همه بخش‌های فناوری ماهواره و پرتابگر به چالش کشیدند، اما این ادعا نیز دلیلی بر عدم موفقیت نیست؛ چرا که با فرض قبول این نظر تغییری در معادلات اتفاق نمی‌افتد. روسیه و آمریکا که پیشگامان اکتشافات فضایی هستند، این فناوری را بر مبنای دست‌آوردهای آلمان‌ها در جنگ جهانی دوم بنا کردند. کشورهای اتحادیه اروپا، هندوستان و ژاپن از کمک‌های فنی آمریکا بهره بردند و چینی‌ها حتی در بخش اعزام انسان به فضا نیز زیر بار فناوری روس‌ها هستند. اسراییل نیز با کمک فنی غرب، صنایع فضایی خود را بنا کرد و اوکراین نیز میراث‌دار شوروی سابق است.
این اصل دانش است که بر مبنای گام‌های پیشین به جلو می‌رود و فناوری‌های امروز با کمک یافته‌های دیگران رشد می‌کند که اگر این طور نبود، در پایان اولین دهه هزاره سوم، هنوز مردم باید هرروز چرخ را دوباره و دوباره اختراع می‌کردند. تفاوت دانش و به‌خصوص فناوری امروز با گذشته نیز در این است که مرزی نمی‌شناسد و مردم جهان یکسان از دست‌آوردهای آن بهره می‌برند.
علاوه بر این، باید این نکته را نیز در نظر داشت که کشورهای دیگری چون آفریقای جنوبی، اسپانیا، ایتالیا، آلمان، کانادا، استرالیا، آرژانتین و مصر میز تلاش‌هایی برای پرتاب‌گرهایی به مدار زمین داشته‌اند که ناموفق بوده و ادعای کشورهایی مانند عراق و کره شمالی مبنی بر موفقیت در فرستادن پرتابه‌هایی به مدار، هیچ‌گاه مورد تایید جامعه علمی جهان قرار نگرفت.
بدین ترتیب حتی با قبول فرض منتقدان که این پرتابگر را دارای فناوری وارداتی می‌دانند، در صورت تکرار پروژه‌های فضایی و حرکت در مسیر اکتشافات پیشرو، ارزش این نقد از میان خواهد رفت.
● ماهواره امید چه کار می‌کند؟
بحث دیگری که در حاشیه پرتاب ماهواره امید صورت گرفت، کاربردهای ماهواره امید بود. بسیاری از کارشناسان ایرانی سازمان فضایی ایران هنگام توضیح کاربردهای ماهواره امید برای مردم، عموما به کاربردهای عمومی ماهواره پرداختند تا اهمیت فناوری فضایی را یادآور شوند. آنها به مواردی مانند کاربردهای مخابراتی، سنجش از دور، ارتباطات و آزمایش‌های علمی در مدار زمین اشاره کردند که اگرچه درباره ماهواره‌ها درست است، اما برای انجام هر یک از این ماموریت‌ها، ماهواره‌هایی با تجهیزات ویژه و مدار بخصوص مورد نیاز است.
این امر اگرچه به دلیل آشنا کردن مردم با کاربردهای ماهواره‌ها صورت می‌گرفت، بهانه‌ای برای برخی از منتقدان شد تا کاربرد امید را به چالش بکشند. این درحالی است که نگاه به نخستین پرتاب‌های همه کشورهای عضو کلوپ فضایی مشخص می‌کند که اصولا نباید از نخستین ماهواره اعزامی انتظار زیادی داشت. فناوری فضایی در رده فناوری‌های پیشرفته طبقه‌بندی می‌شود که انتقال جزییات آن به دیگر کشورها دارای محدودیت‌های بسیار زیادی است؛ به ویژه این امر برای ایران که با تحریم روبرو است، دو چندان می‌شود.
به همین دلیل کاملا به‌جا و منطقی است که ماموریت امید در اولین پرتاب خود، پاسخ دادن به برخی پرسش‌های مهندسان فضایی ایران در زمینه مسایل مداری، ارتباط با ماهواره، کنترل تجهیزات داخلی و امثال آن باشد. این‌ها مواردی است که بدون اطلاع دقیق از آنها، امکان طراحی ماهواره‌های بعدی و پیشرفت و ارتقای نسل بعدی ماهواره‌ها، چه از نظر طراحی و چه از نظر عملکرد ناممکن است. اینک با اعلام رسمی موفقیت امید در ماموریت‌های از پیش تعیین شده باید منتظر گام‌های عملیاتی بعدی بود.
● فناوری بومی، خوب یا بد؟
سوال دیگری که در بسیاری از جوامع علمی پس از این پرتاب مطرح شد، این بود که اساسا چرا کشورها باید به دنبال در اختیار داشتن فناوری اعزام پرتابگرها به مدار زمین باشند، درحالی‌که می‌توانند با هزینه‌ای بسیار کمتر، پرتاب ماهواره خود را به اعضای باشگاه فضایی بسپارند؟
روزنامه ایندیپندت در مقاله‌ای با عنوان قدمی کوچک برای ایران (برگرفته از جمله نیل آرمسترانگ، هنگام گام گذاشتن بر سطح ماه که گفت: این، قدمی کوچک برای یک انسان و جهشی غول‌آسا برای بشریت است)، ضمن اذعان به موفقیت پرتاب امید به مدار، اشاره کرده است که کشورهای کره جنوبی در سال جاری، برزیل در سال ۱۳۹۰ / ۲۰۱۱ و اندونزی در سال ۱۳۹۳ / ۲۰۱۴ برنامه‌هایی برای پرتاب ماهواره‌برهای اختصاصی به مدار زمین دارند. ایندیپندنت مهم‌ترین موضوع را در توجیه سرمایه‌گذاری کشورها برای ورود پرهزینه به باشگاه فضایی، پرستیژ و حیثیت عمومی می‌داند که این باشگاه به اعضای خود می‌بخشد.
اما فراتر از آن، صنایع فضایی در رده فناوری‌های مادر قرار دارد؛ به این معنی‌که از دل این فناوری، دیگر علوم و فناوری‌ها نیز تغذیه و رشد می‌کنند. به همین دلیل توجه به این فناوری می‌تواند تضمین‌کننده رشد علمی در حوزه‌های بسیار وسیعی باشد، از ریاضیات و فیزیک و شیمی و نجوم و زیست‌شناسی و پزشکی گرفته تا مهندسی و مواد و سازه و آیرودینامیک و پیشران و غیره.
از سوی دیگر، وابستگی روزافزون ما به فضا و نیازهای آینده انسان که در فضا وجود دارد، باعث می‌شود در آینده‌ای نه چندان دور، بخش عمده‌ای از نیازهای ما از فضا تامین شود. این نیازها هم در قالب نیاز به ماهواره‌هایی است که زندگی ما را بر روی زمین آسان‌تر می‌کند و هم در قالب نیازهایی که با اکتشافات فضایی به وجود می‌آید (مانند استفاده از منابع موجود در سیارک‌ها). زمانی که این نیازها وارد بخش عملی شوند، معادلات جدیدی در زمینه مولفه قدرت کشورها شکل خواهد گرفت و کشورهایی که فناوری فضایی آینده‌نگرانه‌ای را دنبال می‌کنند، می‌توانند به بازیگران موثری در این عرصه تبدیل شوند و در حقیقت، این اعضای باشگاه فضایی خواهند بود که می‌توانند معادلات دنیای جدید را شکل دهند.
به همین دلیل هم هست که کشورهایی مانند چین، ژاپن و هندوستان در کنار روسیه و آمریکا، نه تنها به فناوری ماهواره‌ها چشم دوخته‌اند که طرح‌های اعزام انسان به مدار، و اعزام او به ماه و مریخ را در دستور کار خود قرار داده‌اند. این را نباید به حساب رویاپردازی آنها گذاشت، چرا که بیشتر رنگ آینده‌نگری دارد.
اگر ایران هم بخواهد به بازیگری جدی در فضا تبدیل شود، باید در همین راه قدم بردارد و تنها به حضور تجاری در فضا و درنهایت طراحی و قرار دادن ماهواره در مدار اکتفا نکند و چشم‌اندازهای وسیع‌تری را برای خود ترسیم کند. به نظر می‌رسد چنین دیدگاهی در بین مسئولان فضایی کشور وجود دارد. چندی پیش، رییس پژوهشگاه هوا-فضا از تلاش برای اعزام برخی جانوران به مدار زمین برای آزمودن وضعیت بی‌وزنی بر آنها خبر داده بود، خبری که اگر به واقعیت بپیوندد، گام مهمی به سوی افق‌های جدید ایران در فضا خواهد بود.
● امید و چند پیشنهاد
شاید گفتن این جمله با این صراحت، چندان خوشایند نباشد اما واقعیت این است که ابزارها و سیاست‌های رسانه‌ای،‌ پا به پای دانش و فناوری در کشورما پیشرفت نکرده‌اند.
مأموریت امید که آغازی بر حضور جدی ایران در فضا است، تحت شرایط خاصی صورت گرفت. نگرانی‌های امنیتی و سیاسی کاملاً قابل درکی پیرامون این پرتاب وجود داشت، تا حدی که رئیس‌جمهور در گفتگویی، از تلاش هواپیماهای رادارگریز برای از کار انداختن این مأموریت صحبت کرد اما در ماموریت‌های بعدی برای آن‌که این فعالیت بازتاب درستی داشته باشد و امکان خرده‌گیری‌های بی‌دلیل درباره آن کاسته شود، باید به اصول اطلاع‌رسانی رایج در این زمینه توجه بیشتری کرد.
متأسفانه وب‌سایت این مأموریت، در مقایسه با آن‌چه باید باشد، چندان کارآمد نبود. بخش ردیابی ماهواره امید به سایتی عمومی ارجاع پیدا می‌کرد و برای گفتگو و کسب اطلاعات درباره این ماموریت، راهی طولانی می‌بایست طی می‌شد. در حالی‌که در چنین مأموریت‌هایی، معمولاً جزوه‌ای را با ذکر جزییات ماموریت (در حدی که وارد اطلاعات طبقه‌بندی شده نشود)، کاربردهای ماهواره، زمان پرتاب، مدت مأموریت و ... در قالب کیت خبری مأموریت، پیش از پرتاب آماده و منتشر کرده و برای اطلاع رسانه‌‌ها در اختیارشان قرار می‌دهند تا گزارش‌ها در حد امکان دقیق‌تر باشد.
هم‌چنین بخش ارتباط با رسانه‌های ماموریت می‌تواند فعال‌تر ظاهر شود. معمولاً از بخش‌های مختلف علمی، طراحی، مهندسی و ... افرادی به مدیران روابط عمومی مأموریت معرفی می‌شوند که این افراد نسبت به میزان اطلاعات قابل انتشار کاملا توجیه هستند. از آن پس، درخواست‌های گفتگو یا دریافت اطلاعات مستقیماً به این افراد ارجاع داده شده و آنها نیز در اسرع وقت، پاسخ‌های رسانه‌ها را آماده می‌کنند. بدین ترتیب امکان اطلاع‌رسانی معتبر نیز پدید می‌آید.
از سوی دیگر باید در نظر داشت که فناوری فضایی، فناوری جدیدی است که اندکی بیش از نیم قرن از آن می‌گذرد. در این راه، هر تلاشی ارزشمند است و اگر برنامه رسمی و نقشه راه این فناوری واضح باشد، اصولاً شکست در آن معنی نمی‌یابد. احیاناً هر عملکرد ناموفقی را در هر یک از سیستم‌ها نباید به شکست تعبیر کرد، چراکه به معنی درک مشکلی از کل سیستم و تلاش برای حل آن در آینده است.
فراموش نکنیم ناسا با همه سابقه و نیرویی که دارد، تاکنون ۳ مأموریتش (آپولو ۱، چلنجر و کلمبیا) به دلیل اشتباهات کوچک با مرگ فضانوردان همراه بوده است؛ و دو سوم مأموریت‌هایش به سوی مریخ به دلایل پیچیدگی این سبک از مأموریت‌ها شکست خورده و تنها یک سوم آنها موفق بوده‌اند. پس اگر در ادامه تلاش ایران برای دست‌یابی به مرزهای نوین فضا شکست‌هایی از این دست رخ داد، نباید آنها را به چشم شکست دید؛ بلکه هر یک از آنها می‌تواند تضمینی برای ادامه همراه با موفقیت راه باشد.
ما به‌تازگی وارد باشگاه فضایی شده‌ایم؛ باشگاهی که حیثیتی ویژه به دانش ایرانیان می‌بخشد و ما را به عنوان عضو فعال و «حرفه‌ای» جامعه فناوری دنیا نیز مطرح می‌کند اما حفظ این حیثیت نیازمند ادامه راه سخت پیش رو بر مبنای نقشه‌ای شفاف و جامع دارد. گذشته از آنکه حرفه‌ای بودن، باید در همه ابعاد محقق شود.

منبع : خبر آنلاین