گنبدخانه ، تربت‌جام

گنبد و گنبدخانه در قلب مجموعه واقع شده و چهار نمای خارجی آن توسط بناهای اطراف پوشیده شده است. بررسی مصالح این قسمت نشان می‌دهد كه دیوارهای گنبدخانه، با دیوار مجاور شرقی و رواق، قفل و بست ندارد و به نظر می‌رسد كه گنبدخانه در اصل بنای منفردی بوده است.
دیوارهای گنبدخانه در داخل، تا حدِ كتیبه و هشت‌بخشیِ گنبد،‌ بالا می‌روند. چهار سه كنج و چهار طاق‌نمای پر، هشت‌ضلعی زیر گنبد را می‌سازند و سطح زیرگنبد نیز با یك كاربندی پوشانده شده است. ساختمان و طرح بنای گنبد، یادآور مقبره سلطان سنجر در مرو (قرن 12 میلادی) و بقایای آرامگاه تیموری مجاور مسجد هرات است كه در سال 1200 میلادی برپا شده است. به نظر می‌رسد ورودی‌های شمالی، جنوبی و شرقی اصلی باشند؛ ولی وجود گچ‌بری‌های اطراف ورودی غربی، این نظر را تقویت می‌كند كه قبلاً محراب بوده است، و در زمانی كه دیگر گنبدخانه محل برگزاری نماز نبوده، دری در آن تعبیه شده است. سه جفت درِ گنبدخانه مربوط به قرن هشتم هجری است كه یكی از آن‌‌ها تاریخ 733 هـ.ق را در بر دارد. یك جفت درِ چهارمی كه در حال حاضر در ورودی غربی (محراب سابق) قرار دارد، به قرن دهم هجری مربوط است. دیوارها و گنبد با طرح‌های هندسی، گیاهی و با زمینه‌های مختلف آبی‌رنگ تزئین گردیده‌اند و از نظر سبك، به نیمه دوم قرن نهم هجری تعلق دارند. كتیبه‌ زیر گنبد،‌ كتیبه‌ای قرآنی است؛‌ و كتیبه بزرگ زیرین آن، حاوی اطلاعات مهم تاریخی است.
به طور خلاصه، بنای گنبدخانه ابتدا در زمان ملك ركن‌الدین ابوبكر كرت - متوفای 643 هـ.ق از اعقاب سلطان سنجر - ساخته شده است. وجود كاشی‌های فیروزه‌ای كتیبه‌دار، به خط ثلث، در سه كنج‌های گنبدخانه - متعلق به قرن هفتم هجری - مؤید این نظریه است. در سال 730 هـ.ق بنا توسط ملك غیاث‌الدین كرت - ابن مطهر - به قولی تزئین و به قولی، وسعت داده شده است. پس احتمال دارد كه كار توسط او آغاز شده و توسط فرزندانش تا سال 733 هـ.ق - تاریخ درِ ورودی و تكمیل بنا - ادامه یافته باشد.