مدیریت بازیافت خودروهای فرسوده، یک ضرورت

طی چند دههٔ گذشته با وسعت یافتن شهرها، نیاز به خودرو برای سفرهای درون شهری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده است. عده‌ای داشتن خودروی جدید و آخرین مدل را نشانگر جایگاه ویژه اجتماعی می‌دانند و اغلب جوانان نیز از راندن خودرویی با سرعت بالا لذت می‌برند. تقاضا برای خرید خودروهای جدید با وجود تمامی مسائل مربوطه، مانند گرانی بنزین، آلودگی هوا، كمبود پاركینگ، ترافیك سنگین، سبب ایجاد و رشد فناوری جدید ساخت خودروها شده است؛ خودروهایی كه علاوه بر زیبایی، سرعت بیشتر، مصرف كمتر و بدنهٔ كوچكتری دارند. خودروهای تولیدشده بر اساس فناوری جدید با توجه به امتیازات پیش گفته و تسهیلاتی مانند فروش اقساطی مورد استقبال فراوان قرار گرفته‌اند. بر اساس آمار اعلام شده از سوی خبرنامهٔ گویا، روزانه ۱۲۰۰ دستگاه خودروی جدید تولید می‌شود. به بیان دیگر، ناگزیر سالانه بیش از نیم میلیون خودروی جدید وارد معابر می‌شود؛ این در حالی است كه ۵/۲ تا ۶/۲ میلیون خودروی فرسوده در كشور موجود است كه ۵/۱ میلیون آن در تهران است (خبرنامهٔ گویا ۴/۷/۱۳۸۳).
بنابراین نیاز به خروج خودروهای فرسوده از كاروان حمل و نقل درون شهری به شدت احساس می‌شود. این عمل علاوه بر آثار مثبت زیست‌محیطی، از تبدیل شهر به یك پاركینگ بزرگ پیشگیری می‌كند. از نقطه نظر قانون (بر اساس مادهٔ ۶۲ قانون برنامهٔ چهارم توسعه) تمامی خودروهای فرسوده باید تا سال ۱۳۸۸ از رده خارج شوند. با توجه به شمار خودروهای فرسوده، برای تحقق مصوبهٔ دولت در این زمینه از سال ۱۳۸۴ حداقل سالانه ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار خودروی فرسوده از رده خارج خواهند شد (جام جم ۲۸/۱۰/۱۳۸۳). با توجه به مطالب پیش گفته و لزوم خروج و انهدام خودروهای فرسوده، بیش از پیش ضرورت توجه به مدیریت بازیافت خودروهای فرسوده احساس می‌شود.
در طرح حاضر پس از تعریف بازیافت و شرح شیوه‌های بازیافت خودروهای فرسوده، در خصوص مدیریت بازیافت خودرو راهكارهایی پیشنهاد می‌شود.
●تعریف بازیافت و فواید آن
بازیافت فرایندی است كه طی آن مواد زائد جدا شده و به عنوان مادهٔ خام برای تولید محصولات جدید به كار گرفته می‌شود؛ به بیان دیگر، بازیافت عبارت است از بازگرداندن مواد قابل استفاده به چرخهٔ تولید و یا به طبیعت. بازیافت دارای مراحلی چون جداسازی مواد قابل بازیافت (مانند شیشه، پلاستیك، فلز و غیره) و پردازش مواد است، به طوری كه طی فرایند یا فرایندهایی مواد زائد دوباره قابل استفاده شوند.
بازیافت دارای فوایدی است؛ از جمله:
▪کاهش حجم زباله ورودی به محیط‌زیست
▪کاهش آلودگی كاسته
▪کاهش نیاز به مراكز دفن و زباله‌سوزها
▪کاهش نیاز به تولید یا ورود مواد خام از خارج
▪افزایش تولید ملی
▪ایجاد اشتغال
▪ افزایش سطح بهداشت عمومی
●فرایند بازیافت خودرو
حدود ۷۵درصد وزن خودرو شامل فلزات است و ۲۵درصد دیگر آن شامل مواد غیرفلزی همچون پلاستیك، لاستیك و شیشه است كه دورریز محسوب می‌شود. هنگامی كه عمر یك خودرو به پایان می‌رسد، معمولاً به اوراق‌كنندگان فروخته می‌شود. قطعاتی كه قابل فروش است، جدا شده و باقیمانده در محیط رها می‌شود یا به دستگاه خردكن فرستاده می‌شود. خردكن‌ها دارای چكش‌های بزرگی هستند كه تودهٔ خودرو را شكسته و آسیاب كرده و به ذراتی به كوچكی یك مشت تبدیل می‌كنند؛ سپس فلزات از جنس آهن و غیرآهن از یكدیگر جدا می‌شوند؛ مواد دیگر نیز دورریز هستند. این دورریز سبب آلودگی زمین و خاك می‌شود و تأثیرات نامطلوبی بر محیط‌زیست به جای می‌گذارد. امروزه در كشورهای توسعه یافته تلاش بر آن است كه میزان مواد دورریز را به حداقل برسانند؛ از جمله در انگلستان كنسرسیوم بازیافت خودرو انگلیس (CARE) پروژه‌ای را با همكاری خودروسازان و اوراق‌كنندگان خودرو در دست اجرا دارد كه هدف آن، كاهش میزان دورریز مواد غیرفلزی است. آنها روش‌های بازیافت بالقوه‌ای را در زمینه مواد غیرفلزی انجام می‌دهند. به كمك این روش‌ها می‌توان میزان دورریز مواد اولیه را به ۸درصد رساند و هدف این است كه این مقدار تا سال ۲۰۱۵ به ۵درصد برسد. اوراق‌كنندگان (CARE) از طریق تولیدكنندگان، به اطلاعات تولید دسترسی مستقیم دارند. آنها برای شناسایی و جداسازی انواع مختلف پلاستیك در یك مدل خاص خودرو، این اطلاعات را مورد استفاده قرار می‌دهند (پیام ایران، دی‌ماه ۱۳۸۱ ، ص ۴۲) .
●بازیافت لاستیك (تایر)
لاستیك‌ها حدود ۵درصد وزن خودرو را تشكیل می‌دهند. در ایران سالانه حدود ۷ میلیون حلقه انواع لاستیك سبك و سنگین مصرف می‌شود. لاستیك‌های فرسوده از ضایعاتی هستند كه به سبب پایداری زیاد تأثیرات زیانبار زیست‌محیطی داشته و چهره طبیعت را نازیبا می‌كنند.
در صورتی كه بدانیم به ازای تولید یك لاستیك كامیونی، معادل ۲۲ گالن نفت مصرف می‌شود و در صورت روكش‌گذاری لاستیك، معادل ۷۰درصد در مصرف نفت خام مورد نیاز صرفه‌جویی می‌شود، بیشتر به لزوم بازیافت لاستیك پی می‌بریم.
لاستیك‌های فرسوده به شیوه‌های زیر مورد استفادهٔ مجدد قرار می‌گیرند:
- روكش مجدد: لاستیك‌هایی كه شرایط لازم برای بازسازی دارند، روكش مجدد شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- پودر: لاستیك‌ها خرد شده و آسیاب می‌شوند و به صورت گرانول برای استفاده در سایر محصولات آماده می‌شوند؛ مانند زمین‌های ورزشی، رنگ‌ها، كفپوش‌ها و غیره.
- پیرولیز: لاستیك‌ها را به دور از مجاورت هوا حرارت می‌دهند؛ با این كار روغن و كربن به دست می‌آید.
- سوزاندن: به‌ منظور ایجاد انرژی در نیروگاه‌ها و یا سوخت در كارخانه تولید سیمان؛
سوزاندن تایرها می‌بایست تحت شرایط حفاظت‌شده‌ای صورت گیرد تا موجب آلودگی هوا نشود. همچنین مواد به‌جا مانده از احتراق نیز دفع شود. این عمل برای لاستیك‌های قابل بازیافت توصیه نمی‌شود. متخصصان بازیافت، روكش‌گذاری را مناسبترین شیوه بازیافت می‌دانند. فناوری صنعت روكش با پیشرفت فناوری در صنعت ساخت لاستیك همگام بوده و به شیوه‌ای مكمل رشد داشته است. امید است با تولید لاستیك‌های روكش‌شده كه از ایمنی و كارایی مناسب برخوردارند. فرهنگ خرید لاستیك‌های بازیافتی میان متقاضیان رواج یابد.
●اهمیت مدیریت بازیافت خودروهای فرسوده
بر اساس آمارهای پیش گفته، ما با حجم بسیار زیاد خودروهای فرسوده مواجه هستیم؛ خودروهایی كه ناگزیر باید از چرخهٔ حمل و نقل خارج شوند. خروج این خودروها موجب تسهیل در حمل و نقل شهری و صرفه‌جویی در مصرف سوخت و پاكی هوا می‌شود.
دو شیوه در برخورد با خودروهای فرسوده به ‌‌كار می‌رود. اولین شیوه رها كردن خودروهای فرسوده در محیط خارج از شهرها و یا مناطق دور افتاده است. این شیوه علاوه بر آثار زیانبار زیست‌محیطی و چشم‌انداز نا‌زیبایی كه ایجاد می‌كند، به علت شمار بالای خودروهای فرسوده غیرعملی است. شیوهٔ دوم مواجهه با خودروهای فرسوده، بازیافت آنهاست. در بازیافت خودرو علاوه بر رها شدن از انبوه قراضه و زباله می‌توان به منافع اقتصادی نیز دست یافت. بازیافت خودروها مستلزم اقدامات گسترده و متفاوتی است كه در حوزه اختیارات و وظایف سازمان‌های مختلف قرار دارد؛ سازمان‌هایی كه با پراكندگی مكانی و جغرافیایی و ساختار مدیریتی گوناگون اداره می‌شوند. برای ساماندهی اقدامات پیش گفته، هماهنگی، سازماندهی و كنترل و به بیان دیگر مدیریت یكپارچه بازیافت خودروهای فرسوده ضروری می‌باشد. از جمله وظایف مدیران بازیافت خودرو ایجاد هماهنگی و تسهیل در انجام اقدامات زیر است:
تخصیص تسهیلات مالی به صاحبان خودروهای فرسوده از سوی دولت و دستگاه‌ها؛
سرعت‌بخشی و تسهیل در انجام اقدامات قانونی ابطال پلاك خودرو (صدور گواهینامه اسقاط توسط ادارهٔ راهنمایی و رانندگی)؛
ساماندهی تحقیقات در زمینهٔ بازیافت خودرو و استفاده از تجارب دیگر كشورها در این زمینه؛
ایجاد شهرك‌های بازیافت خودرو با حمایت وزارت صنایع و سازمان حفاظت محیط‌زیست؛
ایجاد همكاری میان تولیدکنندگان و بازیافت‌كنندگان خودرو به صورتی كه اطلاعات مورد نیاز از جمله طرح و نقشه خودرو و جنس قطعات برای بازیافت مؤثرتر در اختیار بازیافت‌كنندگان قرار گیرد.
تعیین اقدامات تشویقی برای تولیدكنندگانی كه در ساخت خودرو از مواد قابل بازیافت با استحكام بیشتر (عمر طولانی) استفاده می‌كنند.
اقدامات پیش گفته بدون مرجع تصمیم‌سازی واحد، به صورت غیرمتمركز و پراكنده صورت می‌گیرد؛ این امر موجب موازی‌كاری، صرف هزینه، فرصت و زمان است. همچنین مغایر با اصول بدیهی اثربخشی و كارایی است و نیز در هنگام بروز مشكل، مرجع واحدی مسؤول رفع مسأله و پاسخگوی انجام كلیه مراحل نیست.
در آخر اینکه ایجاد یك هسته واحد كه مدیریت و هدایت كلیه مراحل بازیافت خودروهای فرسوده را برعهده گیرد، پیشنهاد می‌شود.

فاطمه اسدی
عضوهیأت علمی وزارت علوم
فهرست منابع:
- ستاری، مهدی؛ «تایرها ۳۸۴ سال در طبیعت می‌مانند»؛ صنعت حمل و نقل ، شماره ۲۲۵، اردیبهشت
- صادقی بجد، ایرج؛ «بازبینی یك تجربه در زمینه بازیافت خودروها»؛ پیام ایران، شماره ۷۴، دی ۱۳۸۱
- حیات نو (اقتصادی)، «آمادگی ۶شركت برای بازیافت خودروهای فرسوده»؛ شماره ۶۲۴، ۹/۱۲/۱۳۸۳
- جام‌جم، «خودروهای فرسوده هم به صندوق ذخیره ارزی چشم دوخته‌اند»؛ ۲۸/۱۰/۱۳۸۳
- خبرنامه گویا، «تأملی بر خروج خودروهای فرسوده، آیا خودروهای فرسوده بازنشسته می‌شوند»
۴/۶/۱۳۸۳
- بسپار، «تلاش برای تولید خودروهای قابل بازیافت»؛ ترجمه رضا قرایی، شماره ۲۸
- اینترنت، بسپار، «تلاش برای تولید خودروهای قابل بازیافت»؛ ترجمه رضا قرایی، شماره ۲۸

منبع : ماهنامه روش