زندان؛ تنبیه یا تشویق

زندان یک نام بوده با هزار معنا. اما مجازاتی که به نام زندان از سوی گناهکار تحمل می شود یکسان نیست.تاکنون زندان، عملاً نه تنها در اصلاح، تنبیه، تکرار، تأدیب و تعزیر گناهکار نقش مورد انتظار قانونگذار را ایفا نکرده، بلکه مشکلات دیگری را هم به دنبال داشته است. برخی از زندانیان پس از آزادی در جست وجو ی کار متوجه می گردد که پیشینه کیفری داغ بطلان بر موجودیت او زده است. او برای اشتغال تلاش می کند اما پس از مدتی سرگردانی از یافتن شغلی مناسب مأیوس شده و با دلی آکنده از حسرت دوری از اجتماع، درصدد انتقام برآمده است.امروزه مجازات زندان را ناقض حقوق بشر می دانند. چرا که آثار و پیامدهایی دارد که با هدف و غرض اصلی از اعمال این مجازات کاملاً متفاوت است. به همین خاطر گروهی از کارشناسان معتقدند زندان نتوانسته نقش بازسازی و احیای شخصیت انسان های گناهکار را به خوبی ایفا کند. حال بدتر آن که در کشور ما نیز شایع ترین مجازات محسوب می شود.
از این رو مجموعه ایرادهایی را می توان به زندانی شدن برخی افراد وارد دانست.
● جنبه انسانی
سلب آزادی یعنی سلب ارتباط خانوادگی، شغلی، امکان کار و درآمد از یک فرد به عنوان بزهکار و این ضربه سنگینی برای فرد محسوب می شود. چه بسا خانواده هایی را هم متلاشی می کند.
● جرم شناسی
براساس مطالعات فراوان انجام شده برخی از محکومان به حبس پس از خروج از زندان دچار تکرر جرم شده و بار دیگر به فرایند قضایی بازمی گردند. در جریان این بازگشت ممکن است به زندان بروند، محکوم به شلاق شده و یا تبرئه شوند. اما مهم این است کسانی که به عنوان محکوم وارد زندان شده اند بار دیگر به دستگاه قضایی و فرایند کیفری برمی گردند.
● بعد اقتصادی
زندان برای جامعه هزینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی؛ بهداشتی و اخلاقی دارد. اکنون این پرسش پیش می آید که چه باید کرد به سخن دیگر، ضمانت اجراهای جایگزین چیست
● اخطار
از اخطارها اصولاً برای جرایم کوچک، جوانان و افراد مسن که آسیب پذیرند، استفاده می شود. از اخطار به عنوان یک جایگزین محکومیت زندان به ندرت باید استفاده کرد.
● اخطارهای مشروط
در صورتی که به اخطار پیشین شرایطی بیفزاییم - مانند این که مجرم در مدتی معین هیچ جرمی مرتکب نشود یا به اماکن رفت و آمد نکنند- اخطار مشروط گفته می شود.
● جریمه
جریمه کردن افراد، کیفری گسترده است. بنابراین از جریمه و جزای نقدی می توان به عنوان کیفر جایگزین زندان بهره گرفت. اغلب، کسانی که از پرداخت جزای نقدی خودداری می کنند به خاطر این کوتاهی به زندان خواهند افتاد.
در پاسخ به این مشکل، برخی از کشورها مانند آلمان و سوئد نظام «جزای نقدی روز» را به کار می گیرند. بدین معنا که در صورت شدید یا جدی بودن جرم، جزای نقدی معین و قطعی می شود. در این موارد انواع جرم را دسته بندی و ارزیابی می کنند و برابر درآمد و وضع مالی شخص محکوم مبلغ جزای نقدی را تعیین می کنند.
● حکم تعلیق یا تعلیق مجازات
محکومیت زندانی برای مدت طولانی معین که از سه تا پنج سال است، به شرط عدم ارتکاب همان جرم و بزه های دیگر تعلیق می شود.
در بسیاری از کشورها نیز حکم تعلیقی یا تعلیق مجازات با نظارت آمیخته است.
● حکم تأخیر ی
در این شرایط دادگاه به صدور حکم محکومیت زندانی دست نمی زند اما منتظر می ماند تا زندانی اقدامی برای درمان، یا جلب رضایت زیان دیده جرم یا جامعه انجام دهد. پس از شش ماه اگر قاضی دریافت که محکوم علیه به درمان روحی خود پرداخته است، یا کار و خدمتی برای شاکی یا اجتماع انجام داده و نتیجه اقدام وی رضایتبخش است، آن شخص محکوم به زندان نمی شود.
● محرومیت از حقوق اجتماعی
در برخی از کشورها گواهی رانندگی مجرمان ضبط می شود، یا محدودیت های مشابه دیگری برای این افراد اعمال می گردد. در انگلستان افرادی که در ورزشگاه ها هنگام بازی فوتبال مرتکب خشونت می شوند، در صورت محکومیت از مسافرت منع می شوند.در پاره ای کشورها نیز دادگاه به جای محکوم کردن بزهکار به پرداخت جزای نقدی، از او می خواهد تا به شاکی غرامت یا خسارت بپردازد.
● محدودسازی آزادی یا نظارت
در این شرایط ترتیبی اتخاذ می شود تا محکوم، زیر نظر بازرسی جنایی، مأموران مراقبتی با یک داوطلب (شخصی و غیررسمی) قرار گیرد. حتی ممکن است از محکوم بخواهند تا به دوره های خاصی مانند ترک اعتیاد بپیوندد.
● خدمات عام المنفعه
این نوع مجازات یعنی کار اجباری بی مزد و سودمند برای جامعه براساس پژوهش های افکار عمومی، این شکل از خدمات عام المنفعه یا کار، متداول ترین ضمانت اجرای مجازات جایگزین زندان بوده و در دستگاه قضایی معمول و رایج است. هم اکنون در اغلب کشورهای اروپایی زندانی به کارهای عام المنفعه محکوم می شود. در فنلاند، این شیوه موفقیت آمیز بوده است. قاضی به زندانی می گوید که او را به هشت ماه یا کمتر و بیشتر محکوم می کند. بنابراین پس از انجام خدمات عام المنفعه، این مدت کاهش می یابد. در این مدت، محکوم باید با قاضی اجرای احکام یا قاضی دادگاه همکاری لازم را داشته باشد.
● زندان موقت
برخی از کشورها مکان هایی را در اختیار دارند که محکوم را در آنجا نگه می دارند. در پاره ای از شیوه ها این کار کیفر جایگزین زندان سنتی است و مجرم از آزادی محروم می شود. از آنجا که معمولاً دستگاه قضایی حکم را صادر می کند، بهتر است قضات به این معیارهای جایگزین اعتماد کنند و در آفریدن و طرح محکومیت های جایگزین، مشارکت داشته باشند.در پایان باید توجه داشت که در حال حاضر برای بسیاری از دولت ها ثابت شده که زندانی کردن تعداد زیادی از افراد هزینه زا و خسارت ساز است.

محسن ربیعی
رئیس دفتر حوزه ریاست دادگستری شهرستان کرج

منبع : روزنامه ایران