آشنایی با مکتب سلفیه

از آغاز قرن چهاردهم، مکتب سلفیه بر سر زبانها افتاد و گروهی آن را به عنوان «دین» و «مذهب» برگزیدندو خود را «سلفی» نامیدند و برخی، آن را «روش فکری» برای رسیدن به حقیقت اسلام دانستند. برای روشن شدن مطلب، لازم است با تاریخچه «سلفیه» و شیوه تفکر و روش استدلال آنها در بحثهای اعتقادی و فقهی بیشتر آشنا شویم. اینک بیان این مطالب.
● تاریخچه سلفیه
سلفی‌ها خود را پیرو مکتب «اهل حدیث» می‌دانند که در عصر عباسیان و پس از اختلاف با معتزله و اهل کلام و شیعیان پدید آمدند. پس از درگذشت احمدبن حنبل در سال ۲۴۱ هـ که بنیان‌گذار مذهب اهل حدیث است، این شیوه در میان حنابله ادامه داشت و حنابله در اصول و فروع و عقیده و احکام، خود را پیرو اهل حدیث دانستند و تا مدتی، خلفای عباسی از دوران متوکل تا زمان مقتدر، به ترویج این مکتب پرداختند.
در سال ۳۰۵، ابوالحسن اشعری (م۳۲۴ هـ) تحت عنوان «احیاگری مکتب اهل حدیث» بالاخص احمدبن حنبل، مکتبی را پی‌ریزی کرد و خواست اصلاحاتی در عقیده اهل حدیث پدید آورد؛ زیرا عقیده آنان با خرافات زیادی آمیخته شده بود و پیوسته می‌گفتند: «قرآن، قدیم است، و بشر در زندگی خود فاقد اختیار است، و خدا دست و پا و چشم و دیگر اعضا را دارد!» او برای اصلاح این مکتب، قد علم کرد و تا حدی توانست اصلاحاتی انجام دهد؛ ولی متعصبان اهل حدیث او را از خود طرد کردند.
ابوعبدالله حمرانی گفته است: اشعری وارد بغداد شد و نزد رئیس مذهب «اهل حدیث» به نام بربهاری رفت و گفت: من با سران اعتزال مانند جبّایی و ابوهاشم مناظره کرده‌ام و منطق یهود و نصارا را شکسته‌ام.» رئیس مذهب اهل حدیث گفت: «من از سخنان تو چیزی نمی‌فهمم و فقط به آنچه احمدبن حنبل گفته است، ایمان دارم.» سپس اشعری برای جلب نظر اهل حدیث، کتاب «الإبانه» را نوشت که تا حدی بیان‌کننده عقیده اهل حدیث است.۱
با پیدایش مکتب اشعری، شکاف عظیمی بین اهل حدیث و این گروه از اهل سنت پدید آمد و پیوسته در جنگ و جدال بودند که گاهی به خونریزی می‌انجامید؛ زیرا همان‌طور که گفته‌ شد، اشعری اصلاحاتی در عقیده اهل حدیث انجام داد و برای خود در مسائل عقیدتی مقامی قائل شد.
در تمام این دوران که اهل حدیث دریک طرف و اشاعره در طرف دیگر بودند، هرگز «سلف» و «سلفیه» به عنوان مذهب مطرح نبود تا اینکه ابن تیمیه (م ۷۲۸ هـ) دعوت به شیوه «سلف» را شعار مکتب خود ساخت؛ ولی در عین حال، از کلمه «سلفیه» بهره نمی‌گرفت و می‌گفت: «ما تابع اهل سنت و جماعت هستیم که در سه قرن نخست زیسته‌اند»: یعنی از سال ۱۱ تا ۳۰۰ هجری قمری.
پس از گذشت ابن تیمیه و هجوم فقیهان همه مذاهب به او، دعوت به پیروی از اهل حدیث، آن هم به شیوه این گروه محدود، چندان رونقی نداشت و برخی از شاگردان او، مانند ذهبی (م ۷۴۸ هـ) و ابن قیم (م۷۵۱ هـ) و ابن کثیر (م ۷۷۴ هـ) نتوانستند شیوه او را ترویج و گسترش دهند و پیروانی فراهم آورند؛ زیرا او در نقطه‌ای این فکر را مطرح کردکه مرکز علم و دانش و قله فقاهت بود، مانند شام و مصر.
این شیوه در سالهای بعد، به وسیله محمدبن عبدالوهاب (م ۱۲۰۷ هـ) در سرزمین نجد که فاقد فرهنگ اسلامی و علمای برجسته بود، احیا گردید و گسترش یافت. سپس بر اثر پشتیبانی آل سعود در سرزمین نجد به صورت مذهب رسمی درآمد و با تسخیر حرمین شریفین در پرتو حمایت استعمار بریتانیا، این مذهب بر این مناطق تحمیل گشت و تمام مراکز علمی و دانشگاه و مساجد و منابر وعظ و خطابه رسمی در اختیار آنان قرار گرفت و گروه های دیگر از این حوزه‌ها بی‌بهره شدند.
از نظر محققان، شعار سلفیه نخست در مطبوعات مصر مطرح شد؛ آنگاه که مصر در اشغال انگلستان درآمد و گروهی از مصلحان مانند سیدجمال‌الدین اسدآبادی (م۱۳۱۶هـ) و شیخ محمد عبده (م۱۳۲۳هـ) در مقابل هجوم فرهنگ و تمدن غرب، تصور کردند که رهایی از چنگ اشغالگران این است که مردم را به همان اسلام پشتیبان دعوت کنند؛ در مقابل گروهی که فریب فرهنگ غربی را خورده و بیشتر در آنها هضم شده بودند.
گروه نخست اصلاحگر برای اینکه حرکت خود را با شعاری زیبا همراه کنند، شعار «سلفیه» را انتخاب کردند تا بگویند ما پیرو اسلام راستین قرون نخستین هستیم؛۲ ولی هرگز آنان از احیای این مکتب، قصد تکفیر دیگران یا ایجاد شکاف در میان مسلمانان را نداشتند، بلکه روی خوش‌بینی به صحابه و تابعان، این مسلک را ترویج کردند. درسال ۱۹۲۹ که جمعیت «اخوان‌المسلمین» در مصر تشکیل شد، آنها نیز به این مسلک رغبت نشان دادند و خیال می‌کردند که پیروی از گروه‌های نخست اسلامی (صحابه و تابعین)، نجات بخش امت‌های است ولی در عین حال به همه فرق، روی خوش نشان داده و غالباً به مسائل سیاسی و در رأس آنان تأسیس حکومت پرداختند؛ اما سلفی‌گری در نجد که خود را وارث محمدبن عبدالوهاب می‌دانست، موجی از تندروی و سختگیری به راه انداخت و کم‌کم به تکفیر همه مسلمانان پرداخت و گاهی برای ساکت کردن مخالفان، شیعه را تکفیر کرده و اشاعره و صوفیه و مذاهب دیگر را اهل بدعت خواند و مدعی شد که اسلام ناب محمدی در اختیار سلف بوده و فهم آنان از کتاب و سنت برای همگان حجت است و هرکس از این راه، عدول نماید، بدعت‌گذار یا خارج از اسلام است.
باید توجه داشت که اکنون سلفی‌های نجدی، یکدست نیستند، بلکه گروهی «سلفی تبلیغی» هستند، ولی گروهی دیگر گام فراتر نهاده، «سلفی جهادی» می‌باشند و می‌گویند با تشکیل جنبش‌های مسلحانه زیرزمینی باید دولت‌ها را سرنگون کرد و قدرت را به دست گرفت و اسلام اصیل را پیاده کرد.
● روش فکری سلفیه
مسأله مهم، آگاهی از روش فکری آنهاست. آنها دو روش دارند که به هم نزدیک است:
▪ گروهی فقط کتاب و سنت را حجت می‌دانند و از داوریهای عقل کمک نمی‌گیرند؛
▪ گروهی دیگر می‌گویند قرآن و سنت وقتی برای ما حجت است که با فهم «سلف» همراه باشد؛ زیرا ما آیین خود را از آنها گرفته‌ایم.
آنان در تعبد به نص (کتاب و سنت)، بین خبر واحد و خبر متواتر فرق نمی‌گذارند؛ حتی خبر واحد را در تبیین عقاید و معارف، حجت می‌دانند و اخیراً در سمینار عربستان سعودی درباره «حجیت خبر واحد در عقاید»، همگان تصریح کردند که قول ثقه در عقاید برای ما حجت است. بر همین اساس است که خدا را با صفات بشری توصیف می‌کنند و برای او خنده و گریه و آمد و رفت و نشستن و پا نهادن در جهنم و صدای جرجر تختی که روی آن می‌نشیند، مانند صدای کجاوه، قائل هستند!۳
اکنون درباره شیوه آنان در استنباط عقاید، چند سؤال را مطرح می‌کنیم:
▪ پرسش‌هایی از سلفیه
آنان می‌گویند باید از صحابه و تابعان پیروی کرد، زیرا فهم آنان، مقیاس حق و باطل است. آنان در این مورد، با حدیث منقول رسول خدا صلی‌الله علیه و آله استدلال می‌کنند که فرمود: «خیر القرون قرنی، ثم‌الذین یلونهم، ثم الذین یلونهم...: بهترین مردم، مردم زمان من هستند؛ سپس مردمی که پس از آنان می‌آیند، سپس مردمی که بعد از آن گروه می‌آیند.»۴
آنگاه دوران هر کدام از سه گروه یاد شده را صد سال تخمین می‌زنند که مجموعاً بالغ بر سیصد سال می‌شود. ابن تیمیه و پیروان مکتب او، با این حدیث، سه قرن نخست اسلامی را که هر قرنی از نظر آنان صد سال است، ملاک حق و باطل شمرده و آنچه را که در این زمان انجام گرفته و یا عملاً برآن صحه گذارده‌اند، کاملاً می‌پذیرند؛ چون پیامبر صلی‌الله علیه و آله در این حدیث، سه قرن را قرن ممتاز شمرده است. امتیاز این قرنها به خاطر کسانی است که در آن سیصد سال زندگی می‌کردند و لازمه خیر و نیکی آنان این است که گفتار و سکوت آنان را حجت بدانیم. این نظریه، با ابهامات زیادی همراه است.
▪ سئوال اول
«قرن» در لغت عرب، برخلاف اصطلاح معاصر ـ به معنی صد سال نیست، بلکه به معنی جمعیتی است که در یک زمان با هم زندگی می‌کنند و سپس جمعیت دیگر جای آنان را می‌گیرند و قرآن مجید هم کلمه «قرن» را در همین معنا به کار برده است. واژه «قرون» در قرآن کریم هفت بار به کار رفته و هرگز از آن، «قرن» اصطلاحی یعنی صد سال اراده نکرده، بلکه آن را به معنای مردم یک زمان به کار برده است؛ اینک نمونه‌ها:
۱) الم یرواکم اهلکنا من قبلهم من قرن مکناهم فی‌الارض مالم نمکن لهم و ارسلنا السماء علیهم مدراراً و جعلنا الانهار تجری من تحتهم فاهلکناهم بذنوبهم و انشأنا من بعدهم قرناً آخرین: آیا ندیده‌اند که چه اندازه پیش از ایشان جمعیت‌هایی را نابود کردیم که در زمین، آنان را توانمند ساخته بودیم؛ به گونه‌ای که به ایشان آن توان را نداده‌ایم و از آسمان به فراوانی برای آنها باران فرستادیم و جویها از زیر آنان روان ساختیم، ولی سرانجام به خاطر گناهانشان آنان را نابود کردیم و جمعیتی دیگر پدید آوردیم. (انعام، ۶) بنابراین تفسیر حدیث «خیر القرون» به سیصد سال، هیچ پایه و اساسی ندارد و اصطلاح امروز نمی‌تواند، قرینه بر تفسیر حدیث باشد.
ابن منظور در لسان العرب نوشته است: «قرن، نسلی را می‌گویند که پس از نسل دیگر می‌آید و در مقدار فاصله زمانی این دو فصل اقوال گوناگونی هست؛ مانند:
۱) ده سال،
۲) بیست سال،
۳) سی سال،
۴) شصت سال،
۵) هفتاد سال،
۶) هشتاد سال.»
در «نهایه» ابن اثیر آمده است: قرن، مردم یک زمان و از ماده «اقتران» گرفته شده است. گواه براینکه «قرن» به معنی مردم یک زمان است، شعر شاعر می‌باشد که گفته است:
اذا ذهب القرن الذی انت فیهم
و خلفت فی قرن فأنت غریب
یعنی: هرگاه مردمی که تو در میان آنها هستی بروند، و تو در میان مردمی دیگر بمانی، در این هنگام غریب هستی.۵
ابن حجر عسقلانی در تفسیر حدیث «خیر القرون...» که در صحیح بخاری آمده، قرن را به معنای مردم یک زمان تفسیر کرده است: «القرن: اهل زمان واحد متقارب اشترکوا فی امر من الامور و یقال: ان ذلک مخصوص بما اذا اجتمعوا فی زمان نبی أو رئیس یجمعهم علی ملة أو مذهب أو عمل، و یطلق القرن علی مدة من الزمان:۶ قرن، مردم یک زمان را می‌گویند که در کاری از کارها با هم شریک باشند و گاهی به مردمی می‌گویند که در زمان یک پیامبر یا رئیس باشند که آنها را بر یک روش یا مذهب یا کاری متحد سازد و قرن، گذشته از مردم، بر خود زمان نیز گفته می‌شود.»
ابن حجر سپس با یک محاسبه خیالی کوشش کرده است که مدت آن را صد سال معرفی کند تا بتواند سیصد سال اول تاریخ اسلامی را شامل شود.۷ او گفته است چون یک نفر از صحابه به نام ابوالطفیل پس از صد سال از هجرت درگذشته است، پس عصر صحابه را باید یکصد سال گرفت؛ در حالی که میزان، حال اکثریت صحابه است؛ نه فرد نادر آنها و غالب آنها در هفتاد سالگی درگذشته‌اند. اتفاقاً خود وی معتقد است: متوسط سن افراد همان هفتاد سال است.
یادآور می‌شویم با اختلاف کثیری که در مدت این زمان هست، نمی‌توان آن را به صد سال تفسیر کرد. از این گذشته، قرآن بهترین مدرک است که هرگز قرن را به معنی صد سال نگرفته، بلکه مردم یک زمان دانسته که حداکثر مدت را شصت سال حساب می‌کنند، نه بیشتر.
فرض کنیم مقصود همان سیصد سال اول است؛ اکنون می‌پرسیم چگونه می‌توان آنها را، شریف‌ترین قرنها خواند در حالی که آنچه که اهل حدیث بدعت می‌خوانند، همگی در همان صد سال نخست یا کمی بیش از آن بوده است؟
ـ ظهور «خوارج» در سال ۳۹ هجری آغاز شد و بعداً هم ادامه یافت و به فِرَق گوناگون تقسیم شدند.
ـ پایه‌گذار «مرجئه» حسن بن محمد حنفیه است و او در اواخر قرن نخست درگذشت؛ هرچند «ارجاء» در طول زمان معانی مختلفی به خود گرفته است.
ـ «قدریه» از معبد بن عبدالله جهنی بصری (متوفای ۸۰هـ) آغاز شد. پس از او پرچم «قدریه» را غیلان بن مسلم دمشقی به دست گرفت و در سال ۱۰۵ در دمشق به دار آویخته شد.
ـ «معتزله» در سال ۱۰۵ هـ پی‌ریزی شد، آنگاه که واصل بن عطا از مکتب استادش، حسن بصری جدا شد و اعتزال را پی‌ریزی کرد.
بنابر این اکثر مذاهب و فرق باطله از نظر «سلفیه» در آخر قرن اول، و اوایل قرن دوم پدید آمده است. چگونه می‌توان آن سه قرن را، «خیرالقرون» خواند؟ خلاصه اینکه حدیث «خیرالقرون» از دو نظر مخدوش است:
۱) از نظر تفسیر کلمه «قرن» به صد سال و کلیه کسانی که در این سه قرن می‌زیسته‌اند؛
۲) از نظر واقعی و تحقق خارجی؛ زیرا مذاهب انحرافی در همان دو قرن نخست رشد کرد و گسترش یافت و گروه‌بندی ‌ها در آن زمان پدید آمد.
▪ سئوال دوم
خصیصه انسانی، همواره، داشتن اختلاف و تفاوت در فکر و اندیشه است و اصحاب پیامبرصلی الله علیه و آله و حتی تابعان، از این خصیصه مستثنی نبودند و حتی در عصر رسول خدا صلی‌الله علیه و آله، تا چه رسد به زمان پس از درگذشت آن حضرت، برداشتهای مختلفی از اسلام داشتند که اینک به نمونه‌هایی اشاره می‌کنیم:
۱) اختلاف در غنایم جنگی بدر: یاران پیامبر(ص) پس از پیروزی در جنگ بدر درباره اسیران جنگی و غنایم به دو گروه تقسیم شدند: گروهی اصرار بر کشتن آنان و گروهی بر گرفتن فدیه و آزاد کردن آنان داشتند و این اختلاف به قدری شدید بود که قرآن به نکوهش آنان پرداخت: لولا کتاب من الله سبق لمسکم فیما اخذتم عذاب عظیم: «اگر نوشته ثابتی از جانب خدا از پیش نبود، در این کاری که در پیش گرفته‌اید، کیفر بزرگی به شما می‌رسید» (انفال،۶۸)
۲) صلح حدیبیه: در صلح حدیبیه که پیامبر(ص) با قریش صلح کرد و حتی حاضر شد لقب رسول الله(ص) را از کنار نام خود در عهدنامه بردارد، موجی از اختلاف پدید آمد. گروهی صلح نامه را مایه ذلت خواندند و به یکدیگر می‌گفتند: «فعلام نعطی الدنیه فی دیننا»، ولی گروه دیگر تسلیم رسول خدا بودند.۸
۳) روزه در سفر: رسول گرامی(ص) در سال هشتم هجری، در روز دهم ماه رمضان از مدینه خارج شد و هنگامی که به نقطه‌ای به نام «کراع الغمیم» رسید، کاسه آبی خواست و آن را بلند کرد و همه مردم دیدند. آنگاه حضرت از آن نوشید. به رسول خدا گفتند که برخی به حالت روزه باقی مانده‌اند، فرمود: «اولئک العصاة، اولئک العصاة:‌آنها گنهکارند،‌آنها گنهکارند.»۹
۴) جلوگیری از نگارش نامه‌ای برای امت: رسول گرامی(ص) در بستر بیماری بود و گروهی از یاران، گرد او را گرفته بودند. «قلم و کاغذی بیاورید تا چیزی بنویسم که بعد از من گمراه نشوید.»‌ گروهی با آوردن قلم و کاغذ موافقت و گروهی سرسختانه با آن مخالفت کردند. آنگاه که رسول خدا اختلاف آنان را دید، فرمود: «برخیزید! شایسته نیست نزد من با یکدیگر کشمکش کنید.»۱۰
حال با وجود اختلاف در میان صحابه، تکلیف چیست؟ آیا مجاز هستیم به هرکدام عمل کنیم یا راهی برای ترجیح وجود دارد؟
● اختلاف پس از درگذشت رسول خدا(ص)
اختلاف فکری در میان انسان‌ها، امری طبیعی است و صحابه و تابعین هم از این امر طبیعی مستثنا نبودند و اختلاف آنان در مسائل عقیدتی و شرعی بیش از آن است که در اینجا ذکر شود. هنوز آب غسل پیامبر نخشکیده بود که در گزینش خلیفه اختلاف نظر شدیدی در میانه صحابه بروز کرد که حتی کار به زدو خورد کشید و اگر کسی تاریخ سقیفه را در تاریخ طبری و دیگر کتاب‌های تاریخی بخواند، عمق اختلاف را درک می‌کند.
پس از استحکام پایه‌های خلافت، اختلاف در فکر و اندیشه، در میان اصحاب گسترش یافت و ریشه‌های فِرَق اسلامی از قدریه و مرجئه و معتزله و مجسمه و همه و همه در قرن اول تاریخ اسلامی پدید آمدو در دوران تابعین و تابعین تابعین رو به فزونی نهاد.
اکنون این سؤال مطرح می‌شود: اگر باید فهم و برداشت «سلف» را ملاک فهم قرآن و سنت بگیریم، مقصود کدام فهم و کدام برداشت است؟ این «هفتاد و سه فرقه» در همان اعصار نخست‌پدید آمدند و جمعیت‌هایی را به خود وابسته ساختند؛ پس چرا شما همه آن‌ها را جز یکی در آتش دوزخ می‌دانید و تخطئه می‌کنید؛ در حالی که آنها هم از «سلف» بودند؟
شدیدترین جنگ‌ها و نزاع‌ها، در سه قرن نخست اسلامی و در هنگام حکومت امویان و عباسیان رخ داد و هرکدام از این نحله‌ها، برای خود مکتب و منطقی داشتند. چگونه می‌توان همه این اختلافها را نادیده گرفت و یک «سلف صالح» منسجم و دور از اختلاف تصور کرد که در همه مسائل، ملاک سنجش حق و باطل باشد؟
▪ سؤال سوم
اگر بناست بر فهم و درک «سلف صالح» در سه قرن اول مراجعه کنیم، چرا فهم اهل بیت(ع) و سخنان آنان میزان حق و باطل نباشد؟آنان خود از سلف صالح و برترین آنها و بی‌‌نیازترین امت اسلامی در فهم مسائل دینی از دیگران بودند و پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله آنان را همتا و همسنگ قرآن قرار داد و فرمود: «انی تارک فیکم الثقلین، کتاب الله و عترتی، ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابداً:۱۱ من در میان شما دو چیز گرانبها یعنی قرآن و اهل بیت خودم را برجا می‌گذارم که اگر از آنها پیروی کنید هرگز گمراه نمی‌شوید».
چرا این همه روایات از پیامبر گرامی(ص) درباره دخت گرامی‌اش که او را «سیدة نساءالعالمین: سرور زنان جهان» و فرزندانش را مانند «سفینه نوح»۱۲ معرفی کرد، مورد توجه قرار نگیرد و به ‌آن‌ها مراجعه نشود در حالی که آنان گل سرسبد سلف صالح بودند؟
▪ سؤال چهارم
مسلمانان به شهادت قرآن، رسالت پیامبر(ص) را خاتم رسالات و نبوت او را پایان بخش نبوتها می‌دانند و آنچه مربوط به دین و شریعت است، باید از خود رسول خدا(ص) به مردم برسد. با توجه به این اصل، چگونه می‌توان «فهم صحابی» را برای دیگران حجت دانست، در حالی که معنای آن این است که هنوز باب نبوت و گزارش از عالم معنا بسته نشده است و یکی از حجت‌های خدا، فهم و اجتهاد صحابه است؟
شوکانی ـ از طرفداران مسلک وهابی ـ به این حقیقت اعتراف کرده است: «حق، این است که قول صحابی حجت نیست. خدا بر این امت، جز یک پیامبر و رسول نفرستاده است. صحابه و کسانی که پس از آنان می‌آیند، همگان مکلفند از کتاب و سنت، پیروی کنند، آن کس که بگوید جز کتاب و سنت، حجت دیگری هست، در دین خدا چیزی را گفته است که خدا به آن، امر نکرده است.»۱۳
▪ سؤال پنجم
سلفی‌ها غالباً روی «سلف صالح» تکیه می‌کنند. اگر قید صالح، قید احترازی است که سلف را به دو گروه صالح و غیرصالح تقسیم می‌کند، این خود، مشکل‌آفرین است که چگونه صالح را از غیرصالح تشخیص دهیم؟‌آیا حکام اموی که خون اهل بیت پیامبر(ص) و هزاران بی‌گناه را ریختند، نیز از سلف صالح هستند؟‌آیا خلفای بنی‌عباس که نخستین خلیفه آنان لقب «سفاح: خونریز» به خود گرفت، از «سلف صالح» است؟ محدثان و فقیهانی که با این نظام‌ها همسو بودند و توجیه گر کارهای آنان بودند، از کدام دسته‌اند؟ صالحندیا طالح؟
مسلماً این گروه، قید صالح را قید توضیحی می‌دانند و همه «سلف» را صالح می‌شمارند،‌ولی تاریخ به شدت آن را رد می‌کند. از نظر منطق «سلفیه»، چگونه می‌توان قتل خلیفه سوم را توجیه کرد؟ مقتول از «صحابه» و قاتلان از «صحابه» و «تابعان» بودند؟ چگونه می‌توان جنگهای سه‌گانه «جمل» و «صفین» و «نهروان» را تبیین نمود؟ آیا کسانی که بر ضد خلیفه منتخب قیام کردند، همگان سلف صالح بودند؟ سلفی‌ها در این مقام می‌گویند: «ما نباید درباره آنان سخن بگوییم. خدا شمشیرهای ما را از خون آنها پاک دانسته است. پس زبان خود را نیز آلوده نکنیم».
اکنون باید پرسید: این منطق از آن کیست؟ آیا سخن وحی است یا سخن یک بشر خطاکار؟ چگونه می توانیم درباره تابعان سخن بگوییم، اما درباره صحابه حق گفتن نداریم؛ در حالی که قرآن درباره همین خطوط قرمز بسیار سخن گفته است؟ از این گذشته، ما می‌خواهیم دین خود را از آنان بگیریم و با سکوت، مشکلی حل نمی‌شود.
▪ سوال ششم
اگر میزان فهم و درک، «سلف» است، نتیجه این می‌شود که عقل و شعور خود را تعطیل کرده، فقط گوش به سخنان سلف بدهیم؛ بنابراین مسائلی که «سلف» درباره آنها چیزی نگفته‌اند، نباید مطرح شود؛ لذا یکی از انتقادها درباره نظریه احمدبن حنبل که قرآن را قدیم معرفی می‌کرد، این است که قرآن و سنت درباره قدیم بودن یا حادث بودن قرآن سخن نگفته است، پس چگونه او در این باره اظهار نظر می‌کرد؟! چگونه می‌توان به نظریه سلف اکتفا کرد، در حالی که هزاران مساله در عرصه عقاید و احکام برای خود پاسخ می‌طلبد؟ چگونه می‌شود از کنار این مسائل بگذریم و پاسخ دین خاتم را در آن موارد بازگو نکنیم؟
▪ سؤال هفتم
روش «سلف» این بود که گوینده شهادتین را مسلمان تلقی کرده و هرگز قلوب مردم را نمی‌شکافتند و از عقیده آنها تفتیش نمی‌کردند. از رسول خدا(ص) نقل کرده‌اند که فرمود: «من نیامده‌ام تا قلوب مردم را بشکافم و از درون آنها مطلع شوم» این در زمانی بود که خالد بن ولید به پیامبر گفت: «بسیاری از نمازگزاران، به زبان چیزی را می‌گویند که در دل قبول ندارند». پیامبر صلی‌الله علیه و آله در پاسخ فرمود: «انی لم اؤمر ان أنقب عن قلوب الناس ولا أن أشق بطونهم:۱۴ من هرگز مامور به تفتیش قلوب مردم و شکافتن درون آنها نشده‌ام».
بنابراین سلف صالح از نظر سلفی‌ها بر همین روش بودند و جز گروه اندکی به نام «خوارج»، کسی اهل «تکفیر» نبود. آری، به خود حق می‌دادند که نقد کنند؛ اما به خاطر اختلاف فکری و عقیدتی و عملی، یکدیگر را تکفیر نمی‌کردند. اکنون خلفی که ادعای پیروی از این «سلف صالح» دارند، تنها با سلاح تکفیر و تفجیر (انفجار و عملیات انتحاری) با مسلمانان روبرو می‌شود. اکنون موج تکفیر که از سوی جریان سلفی به راه افتاده، آبروی اسلام را در جهان به خطر انداخته و احیاگر اندیشه باطل کشیشان است که می‌گفتند: «اسلام، در پرتو شمشیر پیشرفت کرده است!» چرا؟
▪ سؤال هشتم
اکنون که منبع فکری، کتاب و سنت است، کتاب و سنت بر عقل بسیار تاکید می‌کنند. واژه «عقل» در قرآن ۴۹ بار آمده است و واژه‌های «نُهی» و «لُبّ»، مکرراً به کار رفته است. سرانجام، ما خدا را و رسالت پیامبر(ص) را با عقل شناخته‌ایم. چگونه این خلف صالح به سلف صالح نسبت می‌دهد که بهره‌گیری از عقل، کار «عقلیون» است و «عقلیون» جایگاهی در میان مسلمانان ندارند؟
آنان توجه ندارند که کنار نهادن خرد و بی‌اعتنایی به آن سبب می‌شود که اصل دین متزلزل شود؛ زیرا اساس دین که همان شناخت خدا و شناخت انبیا و آخرین پیامبر(ص) است، تنها با کتاب و سنت، انجام نمی‌پذیرد. حتی قرآن مجید، «توحید در خالقیت و ربوبیت» را با قانون خرد ثابت می‌کند و می‌فرماید: «لوکان فیهما آلهة الا الله لفسدتا: اگر در آسمان و زمین، خدایانی جز الله وجود داشتند، آن دو تباه و نابود می‌شدند». (انبیاء ۲۲)
در پایان یادآور می‌شویم شیوه سلف صالح در تمام برخوردهای نظامی، بر نرمش و مدارا و سازش با رسوم و آداب مردم بود و رمز موفقیت و گسترش سریع اسلام، در گرو همین عدم مداخله در آداب و فرهنگها بود. پس ازمساله توحید و اعتقاد به سرای دیگر و نبوت پیامبر اسلام و به پا داشتن نماز و پرداخت زکات، در بقیه مسائل، کوچکترین مداخله‌ای نمی‌کردند. در حقیقت هدف این بود که انسانها از بندگی غیرخدا به بندگی خدا در آیند و هرگاه به این امر، اعتراف می‌کردند، بقیه مسائل به خود آنها واگذار می‌شد، مگر آنکه مسائلی مانند شراب و قمار مطرح شود، که فقط حد شرعی اجرا می‌شود؛ آن هم با رعایت همه شرایط که در موارد اندکی، تحقق می‌یافت؛ ولی آیا روش این «سلفی ها» هم همین است؟ آیا افراد، در انجام وظایف دینی خود در حرمین شریفین آزادند؟ مساله «زیارت قبور» و «توسل به ارواح مقدسه» یکی از مسائل فرعی است که هرگز سلف صالح آنها را مطرح نمی‌کردند؛ ولی الان در رأس تمام امور قرار گرفته است. گسترش قمار و شراب و روابط نامشروع دختر و پسر و تاسیس بانک‌های ربوی، تربیت نسل نو و رساندن پیام اسلام به ناآگاهان و نشان دادن رأفت اسلامی، اصلاً برای آنها مطرح نیست.
اشغال سرزمین‌های اسلامی، سیطره کفار بر مسلمانان و به خاک و خون کشیده شدن مسلمانان بی‌گناه و غصب اراضی و خانه‌های آنان، اصلاً مورد نظر این سلفی‌ها نیست و آنها خود را به غفلت زده‌اند و همه این امور را نادیده می‌گیرند و نسبت به آنها احساس وظیفه نمی‌کنند؛ فقط به یک رشته مسائل فرعی و جزیی پرداخته‌اند. حالا ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا؟ به همین دلیل، در طول فعالیت این گروه‌ها، اسلام و مسلمانان نه تنها به عزت و کرامت دست نیافتند، بلکه روز به روز در دام کفار گرفتارتر و دچار آسیب و شکست بیشتر شدند.
ما در اینجا دامن سخن را کوتاه کرده و از عالمان واقعی اسلام، در هر مکان و منطقه‌ای که زندگی می‌کنند، خواهان تشکیل یک همایش بی‌طرف، درباره دعوت به وحدت و تقریب و اصلاح روشهای فکری و اعتقادی هستیم تا خلف این امت نیز همچون سلف آن به عزت و کرامتی که مورد نظر خدا و رسول است، دست یابند.

نوشته: آیت‌الله العظمی جعفر سبحانی
پی‌نوشتها:
۱. تبیین کذب المفتری، قسم تعلیقه، ص ۳۹۱.
۲. دکتر محمد سعید رمضان البوطی، السلفیة مرحلة زمینة مبارکة لا مذهب اسلامی، ص ۲۳۲ ـ ۲۳۳.
۳. عین عبارت آنان در پاره تختی که خدا روی آن می‌نشیند، این است: «له أطیط کأطیط الرجل» به خاطر سنگینی وجود اقدس الهی، عرش او به سان تخته‌های کجاوه و تخت روان صدا می‌کند.
۴. صحیح، بخاری، حدیث شماره ۲۶۵۲، ۳۶۵۱ و ۶۴۲۹
۵. لسان‌العرب، ج ۱۳، ص ۳۱۳، ماده «قرن»؛ قاموس‌المحیط، ج ۴ ص ۲۰۸.
۶. فتح‌الباری، ج ۷، ص ۴، باب فضائل اصحاب النبی صلی‌الله علیه و آله.
۷. همان.
۸. سیره ابن هشام، ج۳، ص۳۴۶.
۹. نووی، شرح صحیح مسلم، ج۷، ص۳۲.
۱۰. صحیح بخاری، حدیث۱۱۴.
۱۱. صحیح مسلم، ج۷، ص۱۲۳ – ۱۲۲؛ ترمذی، شماره‌ی ۸۷۴؛ کنزالعمال، ج۱، ص۴۴ و حاکم مستدرک، ج۳، ص۱۴۸.
۱۲. مستدرک حاکم، ج۳،‌ص۱۵۱.
۱۳. بحوث مع اهل السنة و السلفیة،‌ ص۲۳۵.
۱۴. صحیح مسلم، باب زکاة، حدیث شماره ۲۳۴۱.

منبع : روزنامه اطلاعات