آب و قدرت : چالش‌های غرب جهت کنترل شاهراه‌های آب شیرین در جهان

در قرن حاضر جهان به سمت یك معضل عمومی و فراگیر پیش می‌رود. كمبود آب نوشیدنی با توجه به نقش حیاتی خود روز به روز برای دولت‌ها و سیاستمداران جهان پر مفهوم تر می‌شود. بسیاری از كارشناسان ‌بر این عقیده هستند كه جنگ‌ها و ستیزه‌جویی‌هایی برای كنترل این مادهء حیاتی هم اكنون آغاز شده‌‌اند.
● مالكان آینده آب كیستند
با صدور تفاهمنامه میلینیوم سال ۲۰۰۰ از سوی سازمان ملل جهت خصوصی‌سازی آب نوشیدنی، كنسرن‌های اروپایی و آمریكایی نه تنها بازار سودآور آینده خود را پیدا كردند، بلكه با كنترل شاهراه‌های آبی جهان هم اكنون ، زمینه را برای تغییر ساختارهای سیاسی و اجتماعی كشورهای محروم فراهم كرده‌اند.
در كرهء آبی ما آب نوشیدنی محدود است. ۹۷ درصد از منابع آبی جهان در اقیانوس‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها به‌علت نمك محلول غیرقابل نوشیدنی هستند. در جهان تنها سه درصد آب شیرین وجود دارد و از این سه درصد تنها یك درصد از آن قابل نوشیدن برای شهرنشینان_ كرهء زمین است.
در كنار محدودیت منابع آب شیرین، عواملی همچون رشد جمعیت، آلودگی آب شیرین و نابودی محیط‌زیست به خصوص از سوی كشورهای صنعتی، آینده‌ای تیره و مبهم را برای دو سوم ساكنین كرهء‌زمین ترسیم می‌كنند. از آب شیرین موجود در جهان، ۷۰درصد برای كشاورزی صنعتی، ۲۰ درصد برای صنایع معدنی و تنها ۱۰ درصد برای مصارف خصوصی استفاده می‌شود. از سوی دیگر بشریت در برابر عامل طبیعی یعنی وجود نابرابر آب نوشیدنی در قسمت‌های مختلف كرهء‌زمین قرار گرفته است. اكثر رودخانه‌ها و چشمه‌های آب نوشیدنی در قارهء اروپا و آمریكا قرار دارند و تكنولوژی لازم برای بهره‌برداری و مصرف مجدد آب نیز بیش‌تر در این دوقاره خلاصه می‌شود.
شاید به دلیل وجود منابع آبی فراوان در ایالت متحدهء آمریكا و اروپای غربی است، كه ساكنین این دو قاره از برخورد عقلانی و مسوولانه برای بهره‌گیری سالم از این عنصر كمیاب جهانی جا خالی می‌كنند. به‌طور مثال در ایالت متحده نیمی از منابع آبی برای بهره‌برداری در صنایع استفاده می‌شود. علاوه بر این مصرف خانگی آب در آمریكا معادل ۳۰۰۰ لیتر یعنی ۱۰ برابر مصرف خانوادگی در اروپا است.
مصرف بی‌رویهء آب در دو قارهء نامبرده در حالی شكل می‌گیرد كه در قارهء آفریقا، آسیا، آمریكای لاتین و خاورمیانه كمبود آب به یك معضل حل نشدنی مبدل شده است. لازم به ذكر است كه تنها دو سوم از آب موجود در این مناطق برای مصارف كشاورزی بومی صرف می‌شوند. بنا به آمار تایید شده از سوی یونیسف در شهرهای بزرگ این مناطق مصرف خانگی آب روزانه كم‌تر از ۲۰ لیتر است. در روستاها و محله‌های فقیرنشین این نقاط جهان میانگین دسترسی به آب نوشیدنی چنان قلیل و ناچیزند كه آماری از آن در جدول ارایه شده از سوی یونیسف وجود ندارد.
بنا به آمار تایید شده از سوی یونیسف در حال حاضر ۲/۱ میلیارد انسان یعنی رقمی حدود ۲۰ درصد از مردم جهان فاقد آب نوشیدنی هستند. این در حالی است كه ۴/۲ میلیارد انسان به بیمارستان‌ها و مراكز درمانی دسترسی نداشته و خود این امر باعث بروز بیماری و در نهایت منجر به مرگ خواهد شد. بر اساس اظهارات شورای همكاری آبرسانی و نظافت سازمان ملل، روزانه ۶۰۰ هزار كودك در جهان به علت آلودگی آب جان خود را از دست می‌دهند.
در حال حاضر روی كرهء زمین بیش از شش میلیارد انسان زندگی می‌كنند كه این رقم تا نیمهء سدهء اخیر بالغ بر ۹ میلیارد خواهد شد. در سال ۲۰۰۰ سازمان ملل متحد خود را موظف به اجرای برنامه‌های پیشگیرانهء آبرسانی به محرومان جهان كرد. سازمان ملل هدف برنامه‌های آبرسانی خود را تا سال ۲۰۱۵ میلادی، به نصف رسانیدن رقم انسان‌هایی كه به آب تمیز دسترسی ندارند، در نزد جهانیان معرفی كرد; اما تحقق این برنامه نه تنها با مشكلات مادی بلكه با مشكلات سیاسی روبه‌روست. بانك جهانی جهت تحقق پروژهء آبرسانی به تمامی نقاط جهان، سرمایه‌گذاری سالانه‌ای بالغ بر ۱۸۰ میلیارد دلار را برآورد كرده است. در حال حاضر دولت‌ها سالانه تنها ۷۰ تا ۸۰ میلیارد دلار در امر آبرسانی هزینه‌گذاری می‌كنند.
● ریشه‌های بحران آب در ساختارهای سیاسی و اقتصادی
سرچشمهء بحران آب انسان‌ها هستند; اما نه آن انسان‌هایی كه به آب احتیاج دارند بلكه ساختارهای سیاسی و اقتصادی جهانی هستند كه تعهد تقسیم و كنترل آب را تقبل كرده‌اند. در كنار ساختارهای سیاسی و اقتصادی، بی‌اعتنایی به محیط‌زیست و عدم تعهد اجتماعی از سوی قدرت‌های غربی نقش بزرگی را در بحران آب بازی می‌كنند.
با آغاز دهه۹۰، بدهكاری‌های كشورهای جهان سوم به ركورد جهانی خود صعود كرد. دولت‌های كشورهای لاتین به علت نداشتن بودجهء دولتی و عدم پرداخت مستمری كارمندان دولت عملا قادر به انجام وظایف خود در قبال مردم نبودند. عدم توانایی دولت در حل مشكلات فراگیر و روزافزون در بخش خدمات عمومی جامعه تهدید بزرگی برای بسیاری از دولت‌های آمریكای لاتین شده بود.
بر پایهء بهم خوردن تعادلات و تناسبات اجتماعی در كشورهای آمریكای لاتین، آسیا و آفریقا حاصل بدهكاری‌های میلیاردی به كشورهای صنعتی، بانك جهانی WB ، موسسهء بین‌المللی وام‌های اعتباری IWF ، EIB بانك سرمایه‌گذاری اتحادیهء اروپا و EBRD بانك توسعه و نوسازی اتحادیهء اروپا مشتركا خواستار خصوصی‌سازی بخش‌های خدمات عمومی از دولت‌های جهان سوم شدند. به این ترتیب بانك‌های مذبور وام‌های خود را تنها به دولت‌هایی اعطا می‌كردند كه تن به «اصلاحات زیربنایی» در بخش خدمات عمومی می‌دادند.
اداراتی همچون ادارهء مخابرات، شهرداری، بیمارستان‌های دولتی، اتوبوس‌های شهری و سرانجام ادارهء آب و برق و گاز زیرپوشش اصلاحات زیربنایی دولت‌ها رفتند. ایدهء خصوصی‌سازی از سوی بانك‌های جهانی پایه در ذهنیت كاذب بازار داشت. آن‌ها گمان می‌كردند كه بر اثر قدرت تناسبی و تعدیلی بازار، ركود و بیماری بخش‌های عمومی به مرور زمان علاج خواهد یافت. اما این تنها یك طرف قضیه بود، طرف دیگر قضیه، محروم ساختن انسان‌ها از حق طبیعی خود یعنی دسترسی به آب آشامیدنی بود. به این ترتیب آن چیز كه نباید اتفاق می‌افتاد، اتفاق افتاد:
كنسرن‌های بین‌المللی با سرعت مفهوم و اهداف برنامه‌های خصوصی‌سازی از سوی موسسات اعتباردهندهء جهانی را فهمیدند، اما آن‌ها همیشه مشكل را به سبك خود حل كردند. با این توصیف بدهكاری و تراز منفی كشورهای جهان سوم پله‌ای مناسب برای كنسرن‌های بین‌المللی شد تا در تصاحب حق مالكیت چاه‌های آبی و كانال‌‌های آبرسانی در كشورهای مختلف جهان دست به رقابت زنند.
به‌طور مثال كنسرن فرانسوی suez/ONDEO در میان همتاهای خود، بیش‌ترین پیشنهادها برای خریداری بخش‌های آبرسانی را به دولت‌های كشورهای جهان سوم ارایه كرده است. در حال حاضر ۱۹۰ هزار نفر، در ۱۳۰ كشور دنیا مشغول كار برای كنسرن نامبرده هستند. درآمد خالص سالانه این كنسرن بالغ بر ۵/۳۲ میلیارد دلار است.
ایالات متحدهء آمریكا، انگلیس، فرانسه _و آلمان بازار را در میان خود تقسیم كرده‌اند.
فهرست اسامی كنسرن‌های بین‌المللی در امر آبرسانی بسیار كوتاه است. آمریكا، انگلیس، فرانسه و آلمان بازار را در میان خود تقسیم كرده‌اند. كنسرن Vivendi در فرانسه، Thames Water/RWE آلـمـان و انـگـلـیـس، American Water Works آمریكا، E. on/Gelsenwasser آلمان. بنا به نتایج منتشر شده از سوی موسسهء تحقیقاتی بازاریابی كنسرن Vivendi تا سال ۲۰۱۰، بازار جدید ۲۶ میلیارد دلاری در بخش آبرسانی پدید خواهد آمد.
● مبارزات انجمن‌های مستقل و اتحادیه‌های كارگری بر ضد خصوصی‌سازی آبرسانی
سوال كلیدی یكی از برنامه‌های تحقیقاتی موسسهء مستقل (WEED) چنین است. واگذاری كمك‌های مادی به كنسرن‌های بین‌المللی، آیا از این طریق بحران آب حل‌شدنی است؟
اوه هورنینگ، نویسنده و تحلیل‌گر آلمانی پس از معرفی شخصیت‌های جهانی و تجربیات آن‌ها در امر خصوصی‌سازی آب، با نگاه انتقادی به سراغ «مدل آلمانی خصوصی‌سازی آب» كه در سطح بین‌المللی درخشندگی بسیار خاص و برجسته‌ای را دارد، می‌رود. هورنینگ توصیه می‌كند كه كشورهای در حال توسعه نیازمند اصلاحات كامل در بخش آبرسانی هستند تا نه تنها حفاظت این منبع حیاتی را تامین، بلكه حق استفادهء مدام از این مادهء طبیعی را برای آن‌ها ضمانت كنند. برای حصول به چنین اهدافی، او شفافیت، افكار عمومی سازماندهی شده، حق منطقه‌ای و تساوی حقوق را _بر می‌شمارد. او در پایان نه تنها از دولت آلمان بلكه از كشورهای صنعتی خواستار «تغییر رویه در سیاست آب» می‌شود. لازم به ذكر است كه آلمان سالانه میان _۶۰۰ تا ۸۰۰ میلیون یورو در امر آبرسانی به كنسرن‌های بین‌المللی وام بانكی می‌دهد. اما گوش دولتمردان آلمانی برای انتقادات هورنینگ بسته است. همانطور كه متخصصان پیش‌بینی می‌كردند با شروع خصوصی‌سازی در بخش آبرسانی سیر صعودی قیمت آب رو به افزایش گذاشت. به‌طور مثال در بوئنوس آیرس و كازابلانكا قیمت برای هر لیتر آب سه برابر و در كشور بولیوی توسط كنسرن Aguas del Tunari ،۲۰۰درصد افزایش پیدا كرد.توصیهء بانك جهانی به كنسرن‌های بین‌المللی نه تنها سبب افزایش قیمت آب مصرفی شد بلكه اخراج گستردهء كارگران را در این بخش به دنبال داشت. تنها در بوئنوس آیرس نیمی از كارگران در پی افزایش قیمت آب، اشتغال خود را از دست دادند. در مانیلا یك سوم از شاغلان در امر آبیاری بیكار شدند. سیل بیكاری حاصل از خصوصی‌سازی بخش‌های خدمات عمومی در نهایت منجر به عمیق‌تر شدن گودال‌های محرومیت در كشورهای فقیر و محروم جهان سوم شد.
اما با افزایش قیمت آب مصرفی و اخراج گستردهء كارگران بخش‌های خدمات عمومی، موج اعتراضات در جوامع مختلف آغاز شد. به‌طور مثال در سال ۲۰۰۱ در ژوهانسبورگ، اتحادیه‌های كارگری مشتركا علیه خصوصی‌سازی آب دست به اعتراضات وسیعی زدند. در كشور بولیوی اعتراضات اتحادیه‌های كارگری، انجمن‌های محیط‌زیست، دهقانی و جوانی چنان شدت گرفت كه هوگو بانزار، رییس‌جمهوری این كشور فرمان دخالت نظامی را صادر كرد. در اینجا لازم به ذكر است كه علاوه بر اهمیت آب در بولیوی، این كشور پس از ونزوئلا دومین ذخایر بزرگ گاز در آمریكای جنوبی را دارد.
● كنسرن‌های آلمانی زودتر از همه فهمیدند
كنسرن‌های آلمانی زودتر از همه بازار آیندهء آب را فهمیدند. آن‌ها با تفكر Think big «بزرگ فكر كن» شروع به بنیاد اتحاد آب آلمان در زیرنام Aquamundo كردند. در پشت بنیاد «اتحاد آب آلمان» كنسرن تكنیكی ABB ، كنسرن سد‌سازی Bilfinger & Berger و كنسرن انرژی MVV Energie AG قرار دارند تا به این ترتیب در بازار جهانی از سرمایه‌گذاری تا ساخت و بهره‌برداری و خلاصه همه چیز را بتوانند عرضه كنند. هم‌اكنون این بنیاد با وام‌های بانك‌های آلمانی و بنیادهای خیریه‌ای همچون KfW ، GTZ ، CDG در كشورهایی نظیر پرو، مونته‌نگرو، آلبانی و نامیبیا فعال هستند. نه تنها امر آبرسانی، بلكه تصفیه و بهره‌برداری مجدد آن یكی از بخش‌های پردرآمد در این بخش هستند. بنا بر نتایج منتشرشده از سوی انستیتو ایموگ آلمان در هانوفر، سهم بازار جهانی برای تصفیه و بهره‌برداری مجدد آب در سال ۱۹۹۹ بالغ بر ۵۰۰ میلیارد مارك بوده است. از سوی دیگر جنگ‌های سال‌های ۹۰ در كوزوو افغانستان، عراق، فلسطین و لبنان موقعیت بسیار مناسبی را برای كنسرن‌های آلمانی فراهم كرد تا با دریافت وام‌های سازمان ملل در این مناطق در امر آبرسانی فعال شده و قلمرو بازار جهانی خود را وسعت دهند. كنسرن‌های بزرگ آلمانی از بی‌پناهی و نا‌توانی كشورهای جنگ‌زده استفاده می‌كنند تا تحت نام برنامه‌های توسعه و عمران سازمان ملل و با دریافت وام از بانك‌های جهانی قلمرو تسلط خود را در این مناطق افزایش دهند چرا كه جنگ‌های آینده، جنگ بر سر استفاده از آب خواهد بود. یادمان نرود كه اشتاین مایر، وزیرامور خارجهء آلمان در دیدار اخیر خود با كرزای، رییس‌جمهوری افغانستان چه گفت: «بسیاری از طرح‌های بازسازی در افغانستان با موفقیت به انجام رسیده‌اند، من فكر می‌كنم حق مردم افغانستان است كه ما همچنان به كمك‌هایمان به مردم این كشور ادامه دهیم.»

علی اجدادی

منبع : دنیای ما