شاهرود ، استان سمنان

براساس یك نظریه، نام قدیمی شاهرود حنچره یا شخره (شاخره) بود كه به تدریج تبدیل به شاهرود شده است.
براساس شواهد و مدارك تاریخی موجود، تشكیل هسته اولیه شهر شاهرود به دلیل دفاع از مهاجمان روی تپه‌های كم ارتفاع در دامنه كوه شمالی و غربی شاهرود ساخته شد و به تدریج همراه با برقراری امنیت در محل، رشد و توسعه یافت. رشد این شهر در چند سال اخیر به علت قرار گرفتن در مسیر جاده اصلی تهران - مشهد چشمگیر بوده است.
به استناد برخی از اشاره‌های تاریخی مندرج در متون و بعضی شواهد باستان‌شناختی و معماری موجود در داخل و خارج شهر كنونی، راه عبور قافله‌ها و كاروان‌هایی كه بزرگراه غربی - شرقی (جاده ابریشم) را طی می‌كردند، از آبادی یا روستای بزرگ شاهرود می‌گذشتند.
موقعیت ممتاز طبیعی و جغرافیایی و وجود چندین قلعه و دژ در این مكان و اطراف آن جوابگوی اطراق و پناه ساكنان و كاروانیان در هنگام بروز خطر بود. در عین حال، وجود كاروان‌سرا و چاپارخانه در این منطقه، آن را به یكی از مراكز مهم یكجانشینی در منطقه تبدیل كرد. به علاوه، استعداد خاك و وفور آب برای آبادی شاهرود، موقعیت‌های ویژ‌ه‌ای را فراهم كرد كه همگی منجر به تشكیل شهر در قرن‌های هفتم و هشتم هجری شد.
احداث مسجد جامع قدیم در میان باغ‌ها و بستان‌‌های منطقه، باعث دگرگون شدن وضعیت شاهرود در بین روستاهای همجوار شد؛ زیرا مسجد جامع در دوران اسلامی به عنوان شاخص تمایز شهر از روستا به شمار می‌رفت.
بعدها قلعه‌هایی جدید به نام ولووا و قلعه سنگ برای دفاع از شهر ایجاد شد. فرم معماری این قلعه و همانندی‌های ساختاری آن با اجزاء و عناصر مسجدهای دوره ایلخانی، روشنگر این نظریه است كه احداث قلعه ولووا اندكی بعد از مسجد جامع شهر برای حفاظت از ساكنان در مواقع ضروری صورت گرفته است. بر همین اساس می‌توان پنداشت محدوده شهر در محله بیدآباد فعلی، كهن‌ترین بخش بافت قدیم شهر است.
شاهرود به عنوان یك دژ محكم در مقابل مهاجمان به ویژه در دوره شبیخون افغان‌ها و ستیزه‌های داخلی دوره نادرشاه (1160-1148 هـ.ق) و پس از آن تا سالیان دراز مأمن ساكنان و قافله‌ها بود. امّا اوضاع عمومی این دوران مانع رشد شهرسازی و شهرنشینی شاهرود بود.
محققان و تاریخ‌نگاران، مهم‌ترین علل و انگیزه‌های رشد و نضج شهرهای قومس را در دوره قاجار نزدیكی این منطقه به جایگاه و پایگاه سنتی ایل قاجار در حوزه‌ گرگان و نزدیكی به پایتخت كشور یعنی تهران دانسته‌اند. علاوه بر آن، بازرگانی و تجارت فزاینده با روسیه از راه خراسان و مشهد و موقعیت خاص نظامی آن موجب رونق بیش از پیش آن گردید.
شاهرود به خاطر موقعیت نظامی خود، در زمان فتحعلی شاه قاجار رونق اساسی یافت، چند كاروان‌سرای بزرگ در آن ساخته شد و چندین كمپانی روسی در این شهر تأسیس شدند. سپس بازرگانان اناركی و یزدی به این شهر آمدند و ساكن آن شدند و شاهرود، مركز صادرات ایران به روسیه شد. اقلیت‌های مذهبی از جمله ارامنه روسی همزمان در شهر اقامت گزیدند و به سرعت، قلعه‌ای بر قلعه‌ قبلی شهر اضافه شد و بازاری جدید نیز به بازار قدیمی شهر به نام بازار قلعه‌نو افزوده شد. سرانجام شاهرود به یكی از شهرهای مهم منطقه تبدیل شد.
شاهرود توجه سیاحان مختلف را، به ویژه در دوره قاجار، به خود جلب كرد. به طوری كه نكات دقیقی از نحوه زندگی مردم شاهرود در سفرنامه‌های این دوره ذكر شده كه از نظر مردم‌شناختی و تاریخی و اقتصادی حائز اهمیت است و تصویری از شاهرود دوره قاجاریه را به دست می‌دهد.
یكی از نقاط تاریخی و باستانی شهرستان شاهرود بسطام است. این منطقه در زمان‌های گذشته یكی از بلاد مهم ایالت قومس یا كومش بود و در قرن‌های متمادی، راه ارتباطی شرق و غرب از این شهر می‌گذشت. این شهر از موقعیت و اهمیت سوق‌الجیشی بسیاری برخوردار بود. در حال حاضر بسطام، اهمیت قدیم خود را ندارد و با ایجاد شهر شاهرود در شش كیلومتری آن، یكی از بخش‌های تابعه شهرستان شاهرود به حساب می‌آید.
بسطام در دوره سلجوقی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و در دوره ایلخانیان از زمان غازان خان به بعد، رونقی تازه یافت. مجموعه‌های تاریخی - مذهبی آن مانند بقعه امام‌زاده محمد (ع)، مسجد با یزید همراه با منار آن، ایوان اولجایتو، گنبد و ایوان غازان خان نشانگر اهمیت بسطام در زمان‌های گذشته است.