از هوشیاری نسبی تا حماقت مطلق

در تاریخ تجربیات نظری و به ویژه ایدئولوژیک انسانی در دو قرن اخیر، تقریبا هر زمان با مقولاتی از نوع مطلق روبه‌رو بوده‌ایم و به صورتی همزمان با حماقت و تحمیقی هم‌وزن آن نیز برخورده‌ایم. از همین روست که در گفتمان روشنفکرانه و علمی، شک و تردید، خرده گرفتن و نکته‌سنجی و نپذیرفتن گزاره‌ها بدون آنکه استدلال‌هایی محکم و آزمون‌هایی سخت بتوانند آنها را برای زمانی کوتاه و همواره تا اطلاعی ثانوی، به کرسی نشانند، همان اندازه با تعریف دانشمندان و عالمان از علم و دانش انطباق داشته است که پذیرش بی‌قید و شرط و افسون‌زده، شگفتگی و شیفتگی در برابر گفته‌ها و شنیده‌ها و اشکال تقلیل‌یافته اندیشه، گویای حماقت و بلاهت بشری بوده‌اند. از این لحاظ سوسیالیسم لنینی، استالینی، مائویی و خمر‌های سرخ در ایدئولوژی‌های چپ، به همان اندازه در تقلیل‌گرایی‌های فکری پیش رفتند که در جنایات و بیرحمی‌های تصورناپذیر؛ اما در سوی دیگر ماجرا نیز تقلیل‌گرایی‌های اندیشه در تفکر راست از رویکردهای استعماری گرفته تا باورهای لیبرالی و نولیبرالی به همان اندازه تصویرها و تصورات خیالین و احماقانه را برای انسان ترسیم کردند که جنایت و فساد و سلطه و زور و بیرحمی پلیسی و نظامی را بدل به ابزارهایی پیش پا افتاده و بدیهی و «بهایی» لازم برای دستیابی به «آزادی»‌هایی که هرگز از راه نرسیدند، قرار داده‌اند. از این رو شاید بی‌مورد نباشد که «اعتماد به نفس» را نه آنچنان که در زبان و اندیشه متعارف مرسوم است در برابر «خود کوچک‌بینی» بلکه در برابر «نسبی‌اندیشی» و «پیچیده‌اندیشی» قرار دهیم و شک و تردید را از همین امکان تقابل این دو مقوله آغاز کنیم.
بحث ما به هیچ رو بحثی فلسفی یا حتی شبه فلسفی نیست، بلکه بحثی شناخت‌شناسانه و اجتماعی است. اعتماد به نفس باور به خویش و به فرآیندی است که فرد را به عضوی از جامعه بدل ساخته است و بنابراین به معنی باور به یک سیستم و یک نظم «رایج» و «غالب» است که فرد خواسته یا ناخواسته بدان گردن می‌دهد و خود به صورت خودآگاهانه یا ناخودآگاهانه در تولید و بازتولید آن مشارکت می‌کند تا بتواند وجود اجتماعی خود و بازتولید کنشی و ذهنی خود را در جامعه برای خود و برای دیگران توجیه و معنادار کند. در حالی که شک و تردید و دیدن چیزها نه به آن گونه‌ای که ما می‌خواهیم باشند، بلکه به گونه‌ای که خود را به ما تحمیل می‌کنند و ما خود نیز در این تحمیل شریک هستیم و به عبارتی دیگر اعتراف به ناتوانی اندیشه و ذهن و منطق در برابر «قدرت اشیا»، گونه‌ای شک و تردید سیستماتیک را می‌سازد که به‌رغم ظاهر نومیدگرایانه آن می‌تواند بسیار سلامت‌بخش باشد.
پرسش در واقع این است که چگونه می‌توان نه باوری مطلق به مفهوم «اعتماد» داشت و نه اطمینانی محکم به معنای «نفس» و در عین حال توانست به‌مثابه یک موجود اجتماعی، به فعالیت و کنش «مثبت» ادامه داد؟ این پرسش از آن رو برای ما اهمیت دارد که گویی بسیاری در انتظار پایان یافتن چیزی هستند که آن را یک بحران می‌دانند یا می‌بینند و در انتظار «عادی شدنی» که بی‌شک از راه می‌رسد اما این از راه رسیدن از خلال بحران‌های بی‌پایان و پی‌درپی و به همراه پدید آمدن بحران‌های تازه و هر چه سخت‌تری خواهد بود که تنش و بی‌ثباتی و عدم توازن را به «قاعده» و برخلاف نظر کارکردگرایان توازن را به یک «استثنا»، بدل می‌کند. سال‌های سال کارکردگرایان با اعتماد به نفسی خیره‌کننده به خود و به باورهایشان، از تاریخی خیالی، جهان اجتماعی را مجموعی متعادل و متوازن دانسته‌اند که در آن قاعده، حفظ توازن و نبود تنش است و اصل «اقتصادی» حکم می‌کند که تنش‌ها به حداقل و صلح اجتماعی به حداکثر برسد، در حالی که واقعیت‌ها بیش از دو قرن است که گویای عکس این تصور هستند: جهان، جهان تنش‌ها، جنگ‌ها، بیرحمی‌ها و برخوردها و رقابت‌ها، خیانت‌ها و جنایت‌ها بوده و هست و توازن بیش از آنکه در واقعیت جای داشته باشد در ذهن‌های اتوپیایی جای داشته است که هر گاه خواسته‌اند تا انتهای منطقی اندیشه خود یعنی به تحقق درآوردن این توازن‌های اتوپیایی پیش روند، به بزرگ‌ترین مصایب و جنایات بشری دامن زد‌ه‌اند.روایت‌های بزرگ، اغلب آرزوهای بر باد رفته‌ای بیش نبود‌ه‌اند که خیانت‌ها و انحراف‌های نابخشودنی تصور شد‌ه‌اند و دگرگونی‌های عظیم، دروغ‌های بزرگ را بیش نساخته‌اند، که تحریف‌ها و دورافتادن از اصالت‌ها قلمداد شد‌ه‌اند، در حالی که در همین دوران، آنچه بیشترین تاثیر را در تغییر اندیشه و عمل انسانی بر جای گذاشته است، واقعیت‌های کوچک و نسبی و تردیدآمیز بود‌ه‌اند: شک به مثابه روش و تردید به مثابه حقیقتی نسبی که نه نیازی به اثبات آن وجود دارد و نه ضرورتی در به کرسی نشاندن و به خصوص به تحمیل آن.
جریان‌های اجتماعی در روند زمانی و در جاری شدنشان در زبان‌ها و زمان و در مکان‌ها و کالبدهای انسانی و طبیعی، گویی صیقل می‌یابند و شفافیتی به دست می‌آورند که شاید حتی نزد ابداع‌کنندگان نخستینشان نیز به صورتی آگاهانه وجود نداشته است. قدرت‌ها به اوج می‌رسند و سقوط می‌کنند و اعتماد‌های به نفس به همان سادگی که پدید آمد‌ه‌اند، محو می‌شوند و با این همه انسان‌ها، انسانیت را به تدریج می‌سازند و نشان می‌دهند هر چند انسانیت، مکان و زمان بزرگترین بیرحمی‌ها و هراسناک‌ترین پدیدهای عالم بوده، مکان و زمان زیباترین اندیشه‌ها و شگفت‌انگیزترین کنش‌ها را نیز به وجود آورده است.
▪ اعتماد به نفس لازم نیست:
قدرت شک و توان تردید، حتی نسبت به تردید، شکستن نفس در معنای باورهای مطلق، بزرگ‌ترین کمکی است که ما می‌توانیم به خود و بخشی از تاریخ که درونش قرار گرفته‌ایم بکنیم، پیچید‌ه‌اندیشی و گریز از تقلیل‌گرایی و سطحی‌نگری بزرگ‌ترین خدمتی است که می‌توانیم به لحظه‌ای از سرنوشت بشری که آن را می‌سازیم، داشته باشیم.

ناصر فکوهی

منبع : شهروند امروز