بار پیری‌

طی سال‌های اخیر، اكثر كشورهای صنعتی و در حال توسعه، به دلایل مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، اصلاحات ساختاری را در سیستم‌های تأمین اجتماعی و به ‌ویژه صندوق‌های بازنشستگی خود اجرا كرده‌اند. در این میان، صندوق بازنشستگی سازمان تأمین اجتماعی‌‌ ‌ایران نیز از این تغییرات گسترده، تأثیر پذیرفته است. ‌
● تأثیر پیر شدن جمعیت
پیش‌بینی‌های جمعیتی كمیسیون اروپایی نشان می‌دهد كه تا سال ۲۰۵۰، جمعیت مسن جهان سه برابر شده و از حدود ۴۷۰ میلیون نفر فعلی به ۴/‌‌۱ میلیارد نفر خواهد رسید. این كمیسیون انتظار دارد نسبت افراد مسن به كل جمعیت جهان از ۹ درصد سال ۱۹۹۰ به حدود ۲۰ درصد در سال ۲۰۵۰ افزایش یابد. در این میان، بیش از نیمی از این افزایش در آسیا رخ خواهد داد و چین به تنهایی یك چهارم این افزایش را در اختیار خواهد داشت. دلیل این مسأله، افزایش سن امید به زندگی به دلیل تحولات اقتصادی، علمی و اجتماعی دهه‌های گذشته چین و دیگر كشورهای جهان می‌باشد.
مطمئا روند مسن شدن جمعیت جهان، فشار اجتناب‌ناپذیری را بر طرح‌های بازنشستگی وارد می‌نماید، چرا كه با بالا رفتن سهم افراد بازنشسته، بر تعداد مستمری‌بگیران افزوده شده و از تعداد كارگرانی باید كه حق بیمه بپردازند، كاسته خواهد شد. بدین ترتیب، انتقال منابع از جمعیت فعال به جمعیت بازنشسته، تأمین‌كننده نیازهای بازنشستگان نخواهد بود. به همین دلیل، كشورهایی كه بیشترین تأثیر را از این تغییر گرفته‌‌اند، مانند اروپا و ایالات متحد، سیاست‌های مختلفی چون افزایش سن بازنشستگی، افزایش نرخ حق بیمه، گسترش پوشش تأمین اجتماعی و بالا بردن سطوح مالیاتی مزایای تأمین اجتماعی را به كار بسته‌اند.
به گزارش واحد اطلاعات و اخبار <اقتصاد ایران>، در این میان، آخرین آمار جمعیتی كشورمان (سرشماری سال ۱۳۸۵) نشان می‌دهد كه افراد مسن (بالای ۶۰ سال)، حدود ۳‌/۷ درصد (۱۲/‌‌۵ میلیون نفر) از كل جمعیت ایران را تشكیل می‌دهند. بدین ترتیب، با توجه به اینكه كشورمان، هم اكنون یكی از جوان‌ترین جمعیت‌های جهان را در اختیار دارد، لذا فعلاً صندوق‌های بازنشستگی در ایران با مشكل آنی پیر شدن جمعیت به اندازه كشورهای صنعتی اروپایی و نیز آمریكا و حتی ژاپن، روبه‌رو نیستند. ‌
با این حال، سن امید به زندگی در كشورمان ، از رشد بسیار چشمگیری برخوردار بوده و از ۲/‌‌۵۵ سال در ۱۳۵۵ و ۱/۶۲ سال در ۱۳۶۵ به ۵/‌‌۶۵ سال در ۱۳۷۰ و نزدیك‌ به ۷۱ سال در سال‌های اخیر رسیده است. بنابراین بدیهی است كه در سال‌های آینده، صندوق‌ بازنشستگی سازمان تأمین اجتماعی با روند رو به رشد بازنشستگان روبه‌رو شده و تحت تأثیر منفی افزایش شدید بار مالی قرار گیرد. این امر خصوصا متأثر از فرصت‌های شغلی كاهنده نیروی كار جوان، به شدت تشدید خواهد شد. این در حالی است كه طی چند دهه اخیر، با كاهش سن بازنشستگی فاصله میان سن بازنشستگی و سن امید به زندگی و به عبارتی، دوره برخورداری از مزایا در كشورمان افزایش یافته است.
● خصوصی‌سازی صندوق‌ها
در سال‌های اخیر، خصوصی‌سازی طرح‌های بیمه به صورت حركت اجتماعی فراگیری مطرح شده‌اند. به موازات، امروزه بانك جهانی نیز پیشگام منازعه‌ای مهم در خصوص مدیریت صندوق‌‌‌های بازنشستگی و خصوصی‌سازی طرح‌های تأمین اجتماعی شده است. این منازعه ناشی از این واقعیت است كه در سال‌های اخیر، اكثر طرح‌های بیمه‌ای با مشكلاتی از قبیل هزینه‌های بالای عملیاتی، فقدان سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی و بهینه توسط صندوق‌ها، خدمات بیمه‌‌ای ناكارآمد، تأخیر در پرداخت مستمری و غیره درگیر بوده‌اند.‌
مدیریت خصوصی صندوق‌های بازنشستگی، مزیت‌های قابل‌ توجهی به همراه دارد. به عنوان مثال، اگر اعضا از عملكرد صندوق‌ خاصی ناراضی باشند، می‌توانند به صندوق‌ دیگری مراجعه كنند. به علاوه، مدیریت خصوصی برای افزایش بازده سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی، می‌تواند از انگیزه سود بهره گیرد. با این حال، صندوق‌های خصوصی نیز مشكلات خاص خود را دارند. به عنوان نمونه، وقتی این صندوق‌ها تعداد اعضای كمی دارند، استفاده از چندین شركت خصوصی برای اداره پس‌انداز‌های كارگران، نه تنها نتایج مطلوبی را به دست نمی‌دهد، بلكه هزینه‌های اداری این صندوق‌ها را به مراتب بیشتر از صندوق‌های بازنشستگی دولتی خواهد كرد. برای مثال، در شیلی كه یكی از كشورهای پیشتاز خصوصی‌سازی صندوق‌های بازنشستگی‌ است، هزینه‌های اداری ۱۵ برابر بیش از هزینه اداری سازمان تأمین اجتماعی ایالات متحد یا صندوق احتیاط سنگاپور برآورد شده است. مشكل دوم این است كه چنین سیستمی ممكن است در جذب مشاركت گسترده - خصوصا كارگران كم درآمد- ناتوان باشد. این مشكل باز هم در تجربه شیلی آشكار است، زیرا صندوق‌های خصوصی این كشور تنها ۵۵ درصد نیروی كار را جذب كرده‌اند.
از سوی دیگر، دولت برای ارتقا و ترویج نظام تأمین اجتماعی، اولا باید اطمینان یابد كه شركت‌های خصوصی، بازده سرمایه‌گذاری را - جهت توجیه سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته توسط شركت - بیش از حد نشان نمی‌دهند. ثانیا وجوه بیمه‌شدگان و منابع شركت را به طور مجزا نگهداری می‌كنند و ثالثا دارای اندوخته‌های نقدی كافی هستند. ‌
به طور كلی، هنوز روشن نیست كه آیا خصوصی‌سازی طرح‌های بیمه اجتماعی در بلندمدت به صندوق‌‌های بازنشستگی‌ فعلی كه ساختار مناسب و مدیریت كارآمد دارند، ارجح است یا خیر؟ اما آنچه مسلم است، در شرایط كنونی بسیاری از طرح‌های تأمین اجتماعی كشورهای مختلف در خطر ورشكستگی قرار دارند. صندوق بازنشستگی سازمان تأمین اجتماعی كشورمان نیز تنها در سال‌های ۸۴ و ۸۵، به ترتیب معادل یك و پنج هزار میلیارد ریال، كسری داشته است. ‌
اما این مسأله كه آیا خصوصی‌سازی طرح‌های تأمین‌ اجتماعی در كشور می‌تواند راهگشای این مسأله باشد یا خیر، همچنان در ابهام است. به طور كلی، خصوصی‌سازی صندوق‌های بازنشستگی نیاز به ویژگی‌های خاصی در سطح توسعه اجتماعی و اقتصادی هر كشور دارد. سطح درآمد ملی، كارآمدی سیستم بانكی، سطح توسعه بازار سهام، سطح تحصیلات كارگران، روند شهرنشینی و نرخ رشد اقتصادی جزو این ویژگی‌های توسعه‌ای هستند كه در اقتصاد ایران یا وجود نداشته یا در مراحل اولیه قرار دارند.
● جهانی‌سازی و بازارهای كار رقابتی
طی دو دهه اخیر، آزاد‌سازی تجارت جهانی و سرمایه‌گذاری، منجر به سهم فزآینده نیروی كار در تولید جهانی شده است. كشورها با میل فزآینده دسترسی به بازارهای جهانی و ترس از دست دادن بازارهای داخلی در مقابل رقبای بین‌المللی،شروع به تشدید رقابت كرده‌اند. موفقیت در رقابت‌پذیری، به اقداماتی نیاز دارد تا بتواند هزینه‌های كار را كاهش دهد- كه بهره‌روی بالاتر نیز نامیده می‌شود. یكی از راهكارهای كاهش هزینه نیروی كار، تعدیل استانداردهای كار و محددیت در پوشش تأمین اجتماعی و مزایا می‌باشد. كاهش حمایت تأمین اجتماعی، ریشه‌ در این پندار دارد كه حق بیمه اجباری كارفرما از طرف كارگران، هزینه‌های تولید را افزایش داده و منجر به كاهش رشد و رونق اقتصادی می‌گردد.‌
از آنجایی كه دیر یا زود، ایران به سازمان تجارت جهانی خواهد پیوست، تشدید رقابت خصوصا در بازار كار، ناگزیر بر وضعیت اقتصادی كشورمان تأثیر خواهد گذاشت. بنابراین، صندوق بازنشستگی سازمان تأمین اجتماعی باید در زمان انجام محاسبات بیمه‌ای (اكچوئری)، این متغیر مهم را در نظر بگیرد.

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران