قوانین جدید WHO - فرصتی برای اصلاح کیفیت و سلامت گیاهان دارویی

موضوع اثرات و سمیت گیاهان دارویی وقتی می‌تواند، مورد بحث قرار گیرد که مسئله ترکیبات و تکرارپذیری کیفیت مورد نظر آن حل شده باشد. همچنین چنانچه در اثر کیفیت نازل گیاهان، عوارض زیان‌اوری حادث گردد، افرادی که با عدم انجام کنترل‌های مناسب در همان ابتدا عملاً عامل بروز مشکل شدند به همان اندازه زیان خواهند دید که تولیدکنندگانی که اصرار بر کنترل کیفیت دارند.
دستورالعمل جدید در مورد جمع‌آوری گیاهان به عنوان مواد اولیه توسط کشوهای اتحادیه اروپا اخیراً به اجرا گذاشته شده است. دستورالعمل‌های اتحادیه اروپا به شماره ۱۷۸/۲۰۰۲/EC و NTA Vol ۲Bed.july ۲۰۰۳ قابلیت ردیابی مواد اولیه گیاهی را برای استفاده در مواد غذایی و دارویی تنظیم کرده است و دستورالعمل WHO به عنوان GACP (روش کشت و جمع‌آوری مطلوب گیاهان) روش‌های بهره‌برداری و جمع‌آوری گیاهان را تعریف کرده است. در هر دو مورد راهبرد قابلیت ردیابی و روش جمع‌آوری گیاهان، باید به طور واضح برای تمامی زنجیره تولید گیاهان دارویی تا داروهای گیاهی، از ابتدا تا انتهای محصول نهایی، انجام پذیرد.
▪ عمده دستورالعمل‌های جدید عبارتند از:
ـ شناسایی قطعی بوتانیکی گیاهان دارویی
ـ انتخاب رقم‌های مناسب برای استفاده در محصولات نهایی
ـ کاهش خطرات ناشی از تقلب و بنابراین کاهش سمیت‌های ناخواسته
ـ بهبود تکرارپذیری اثرات بالینی گیاهان دارویی
ـ محافظت از محیط زیست
در اقدامی پیش‌رس، قبل از اجرای دستورالعمل‌های جدید، ما اقدام به برقراری «روش ردیابی کیفی» Traceability کامل برای دسته‌ای از گیاهان دارویی نموده و به موازات آن بهترین رقم‌ها را انتخاب کرده و در حد امکان ضوابط کشت بیو‌ـ‌ارگانیک را نیز رعایت نموده‌ایم.
● شناسایی قطعی بوتانیکی گیاهان
هیچ تضمینی وجود ندارد که گونه ذکر شده بر روی لیبل بسته‌بندی محصولات، دقیقاً همان گونه گیاهی باشد که واقعاً در بسته‌بندی وجود دارد.
▪ مثال: شیرین بیان glabra Glycyrrhiza
بعضاً گایه شیرین بیان با لیبل Glycyrrhiza glabra ph.eur دربرخی از مناطق و خصوصاً بعضی مراودات تجاری، حاوی مقادیر کم و زیاد از سایر گونه‌های این گیاه و به‌ویژه نوع روسی آن بنام G.uralensis می‌باشد.
در پروژه تهیه این گیاه از ایران، رعایت ردیابی کیفی و استمرار کیفیت بالای شیرین‌بیان به راحتی قابل اجرا بوده است.
▪ مثال: دم اسب Equisetum arvense
گونه‌های مختلفی تحت نام Hiermann ۲۰۰۳ - arvense جمع‌آوری می‌شوند که بعضی از آنها گونه‌های بالقوه سمی مانند Equsiteum palustre هستند. دستیابی به روش ردیابی گیاه Equiseteum arense یکی از بحش‌های برگ پروژه گروه تحقیقاتی ما بود که به نتیجه رسید. گیاهی که در حال حاضر توسط شرکت Herbresearch تولید می‌شود مطابق روش CACP (روش کشت و جمع‌آوری مطلوب گیاهان) در فرانسه کشت می‌گردد. تولید این گیاه در مزارعی که صرفا به گیاه دم اسب اختصاص داده شده است صورت می‌پذیرد و این محصول می‌تواند به روش بیو‌ـ‌‌ارگانیک بدون استفاده از آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌ها نیز تولید گردد.
▪ مثال: Eleutherococcus
مثال‌های برجسته‌ای که بیانگر نیاز به استانداردهای کیفی در شناسایی بوتانیکی گیاه باشد در مقالات مربوط به مراقبت‌های گیاهی به چشم می‌خورد یکی از نمونه‌ها، اختلاط گیاه Eleutherocococus senticosus با Periploca sepium می‌باشد، که به علت سوءتعبیر نام گیاه Wu-jia-pi ، یک گیاه سنتی چینی بوده که البته به طور واضح نمونه‌ای از عدم کنترل کیفی می‌باشد. بزرگترین خطری که با چنین مسائلی پیش‌می‌آید عدم تطبیق لیبل بسته‌بندی با گیاه محتوی آن بوده که منجر به بروز عوارض ناخواسته و خطرات احتمالی می‌گردد. یکی دیگر از پروژه‌های ما، بدست آوردن روش‌ ردیابی کیفی این گیاه بوده است در حال حاضر تعداد مختلفی از این گیاه از نواحی گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است.
▪ مثال:Harpagophytum procumbens
اشتباه بوتانیکی در تشخیص گیاهان عموماً به صورت عمدی بوده و بنا به دلایل اقتصادی و سیاسی می‌باشد. یک مثال واضح گیاه Devil clow می‌باشد که با استناد فارماکوپه اروپا گونه نامیبیایی گیاه Harpagophytum procumbens است. ریشه‌های این گیاه به صورت عمدی با ریشه‌های یک گونه مشابه به نام Harpagophytum zeyheri که در آنگولا رشد می‌کند مخلوط می‌شود. دلیل عمده این اختلاط رشد تقاضای ریشه گیاه H.procumbens در نامیبیا می‌باشد. که از ظرفیت طبیعی تکثیر‌پذیری آن تجاوز نموده است. قیمت پایین گونه مشابه آنگولایی نیز مزید بر علت گردیده است. در حال حاضر بیش از ۵۰ درصد ریشه‌هایی که تحت نام Harpagophytum procumbens وارد می‌گردند. در حقیقت گونه H.zeyheri بوده و این موضوع رو به تزاید است. هرچند که این موضوع موجب بروز مشکلات سمی نمی‌گردد، اما از آنجایی‌که اثرات بالینی هر دو گونه با هم برابر نمی‌باشند، بدیهی است که اختلاط دو گونه، اعتبار اثرات بالینی گیاه را زیر سوال خواهد برد. دستیابی به گیاه H.procumbens با درصد بالایی از هارپاگوزیدها فقط در چهارچوب طرح کامل ردیابی کیفی این گیاه که توسط گروه ما انجام یافته است امکان پذیر می‌باشد.
● انتخاب رقم مناسب
این قضیه که گیاه در کجا کشت می‌گردد به تنهایی دلالت بر کیفیت مناسب آن برای استفاده در مصارف دارویی ندارد بلکه خصوصیات فیتوشیمیایی با توجه به استفاده مورد نظر آن نیز باید لحاظ گردد.
▪ مثال: آویش باغی Thymus vulgaris
حداقل بیش از هفت مونه Chemotypes مختلف از آویش باغی Thymus vulgaris وجود دارد که اسانس هر یک حاوی کارواکرول، ژرانیول، لینالل، آلفا‌ـ‌ترپینول، ترانس توژانول، ۸/۱ سینئول یا تیمول به عنوان ترکیبات اصلی آن می‌باشد. تفاوت این مونه‌ها به‌طور واضح به منشا هر یک از آنها برمی‌گردد. به طوری که رقم سینئول‌دار در اسپانیا پیدا می‌شود و در فرانسه وجود ندارد. به همین ترتیب رقم ژرانیول‌دار در اسپانیا یافت نمی‌شود. استفاده از مونه خاص به کاربرد آن در فرآورده مورد نظر مربوط می‌شود. تحقیقات فارماکولوژیکی نشان داد که فعالیت ضد میکروبی رقم‌های حاوی تیمول بالا بیشتر از رقم‌های حاوی کارواکرول بالا بوده است. بدیهی است اصلیت و ترکیبات مشخص شده هر مونه موجب بهبود استمرار تاثیرات محصولات بدست آمده از آویشن‌ خواهد بود. در پروژه‌ای که توسط گروه ما انجام گرفته است تولید این گیاه با مونه مشخص از نظر میزان تیمول تضمین می‌گردد.
▪ مثال: همیشه بهار Calendula officinalis
انتخاب رقم مناسب با توجه به جنبه‌های فارماکولوژیکی و توکسیکولوژیکی هنگامی صورت خواهد گرفت که مواد موثره و یا مواد بالقوه سمی شناخته شده باشند. وقتی این مهم صورت نگرفته باشد، طرح ردیابی کیفی باید تفاوت‌های بوتانیکی را مدنظر قرار دهد. برای انجام طرح همیشه بهار، ما کشت این گیاه را در مناطق مختلف و کشورهای متفاوت به گونه‌ای برنامه‌ریزی نموده‌ایم که در تمام زراعت‌ها از یک رقم مشخص با کیفیت کاملاً مشابه استفاده گردد.
▪ مثال بابونه Chamomilla recutita
انتخاب مکان مناسب، باید شرایط زمین شناسی را نیز مدنظر قرار دهد. بدین گونه بهترین نتیجه در کشت رقم بابونه انتخاب شده با درصد بالای کامازولن در خاک قلیایی (از نوع کارستیک) بدست خواهد آمد. در انتها، انتخاب رقم مناسب، تعادلی بین بازدهی بالا، مقاومت گیاه در مقابل بیماری و ترکیبات مطلوب شیمیایی آن می‌باشد. ما سعی خواهیم کرد تمام این عوامل را بطور منظم بررسی نماییم.● ‌محافظت از محیط زیست
بهره‌برداری از گیاهان وحشی معمولاً بیش از حد ظرفیت صورت می‌پذیرد و این امر موجب صدمه به محیط زیست می‌گردد. به عنوان مثال در ترکمنستان بعضی از شرکت‌های بین‌المللی با برداشت ریشه‌های شیرین‌بیان توسط ماشین‌آلات سنگین کشاورزی، فروش خود را افزایش و قیمت تمام شده را کاهش می‌دهند. این موضوع موجب افزایش درآمد بهره‌برداران سنتی و تداوم ایجاد اشتغال در کشورهای مبدا می‌گردد. در نتیجه در نواحی که این‌گونه جمع‌آوری رایج گردیده‌است. نه تنها صدمه زیادی به محیط زیست وارد می‌شود، بلکه علاوه بر آن گیاهان از هر گونه امکان طبیعی تکثیر نیز محروم می‌شوند. بدیهی است که این نوع بهره‌برداری تداوم نخواهد یافت. هنگامی‌که گیاهان در معرض خطر قرار بگیرند به موازات کاهش تراکم گیاه در زیستگاه طبیعی، خطر تقلب افزایش می‌یابد.
طرح‌های کشت و جمع‌آوری کنترل شده تحت مقرارت GACP (روش کشت و جمع‌آوری مطلوب) نه تنها موجب تضمین مواد اولیه مناسب بوده، بلکه علاوه برآن باعث کیفیت و تکثیرپذیری گیاه و صد البته سلامت داروها نیز می‌گردد.
● گیاهان با قابلیت ردیابی فیزیکی
▪ Melissa officinalis
▪ Aesculus hippocastanum
▪ Opuntia ficus-indica
▪ Allium sativum
▪ Passiflora incarnata
▪ Arctium lappa
▪ Sambucus nigra
▪ Calendula officinalis
▪ Solidago virgaurea
▪ Chamomilla recutita
▪ Taraxacum officinale
▪ Cimicifuga racemosa
▪ Thymus vulgaris
▪ Crataegus sp.
▪ Valeriana officinalis
▪ Cynara Scolymus
▪ Viola tricolor
▪ Echinacea purpurea
▪ Vitex agnus-castus
▪Equisetum arvense
▪ Hamamelis virginiana
▪ In progress
▪ Harpagophytum procumbens
▪ Rhodiola rosea
▪ Helichrysum italicum
▪ Eleutherococcus senticosus
▪ Humulus lupulus
‌● نتیجه
پیش بینی می‌شود مقررات جدیدی که برای قابلیت ردیابی مواد اولیه گیاهی، و روش کشت و جمع‌آوری مطلوب برقرار گردیده باعث بهبود کیفیت داروهای گیاهی گردد. به موازات آن تکرارپذیری آثار فارماکولوژیک و اثرات بالینی موثر نیز قابل رویت بوده و خطرات مسمومیت‌های ناخواسته به واسطه تقلب‌ها، کاهش خواهد یافت.
از آنجایی‌که هنوز بسیاری از شرکت‌ها از نتایج عملی مقررات جدید آگاه نیستند، تطبیق آن با قوانین ملی ممکن است موجب اغتشاش گردیده و قطعاً باعث بروز مشکلات اجرایی خواهد شد. با یک برنامه‌ریزی صحیح از بروز چنین مشکلاتی می‌توان پیش‌گیری نمود. هم اکنون ما با موفقیت برنامه ردیابی ۲۵ نوع گیاه دارویی را در دست انجام دارم. ظرف ۱۲ ماه آینده ۲۰ نوع گیاه دارویی دیگر به این فهرست اضافه خواهد شد.

منابع:
Awang. D.V.C (۱۹۹۶). Siberian ginseng toxicity may be case of mistaken identity. Can.Med.Assoc.J. ۱۵۵:(۹) ۱۲۳۷
Hiermann. A.(۲۰۰۳). Equisetum. In: Blaschek. W.,Ebel. S.,Hackenthal. E.,Holzgrabe. U., Keller. K.,and Rechling. J.:HagerROM۲۰۰۳.V.۴.۱.Hagers Handbuch der Drogen und Arzneistoffe. Heidelberg: Springer Electronic Media.
Lange,D.(۲۰۰۴)Medicinal and Aromatic Plants: Trade. Production and Management of Botanical Resources. In: cracker, L.E.Simon.J.E.,
Jatisatienr.A., and Lewinsohn.E.XXVI International Horticultural
Congress: The Future for Medicinal and Aromatic Plants. Toronto. Canada.: ISHS Acta Horticulturae , ۱۷۷-۱۹۷.
Schmidt. M.,Eich.J.,Kreimeyer, J., and Betti., G. (۱۹۹۸) Anbau der Teufelskralle. Ein Projekt in Namibia zur Sicherung der Pharmazeutischen
Qualitat. Dtsch. Apoth. Ztg. ۱۳۸: (۴۷) ۴۵۴۰-۴۵۴۹
Schopke. T. (۲۰۰۳) Glyzyrrhiza. In Blaschek. W.Ebel.S.Hackenthal.. E., Holzgrabe. U., Kelle, K., and Reichling. J.: HagerROM ۲۰۰۳ V.۴.۱ Hagers Handbuch der Drogen und Arzneistoffe. Heidelberg: Springer Electronic Media.
Stahl- Biskup. E.(۲۰۰۳) Thymus. In: Blaschek. W., Ebel.S., Hackenthal.E., Holzgrabe. U., Keller.K. and Reichling. J.: Hager ROM ۲۰۰۳ V.۴.۱ Hagrers Handbuch der Drogen und Arzneistoffe. Heidelberg: Springer Electronic Media.
Veit. M (۱۹۸۷) Dt. Apoth. Ztg. ۱۲۷: ۲۰۴۹-۲۰۵۶
World Health Organization (۲۰۰۳). WHO guidelines on good agricultural and collection practices
(GACP) . Geveva.
این مقاله توسط شرکت دارویی زردبند به فارسی برگردانده شده است.