ایران، پسته، امریکا

پسته ایران، به عنوان یک تحفه کمیاب شرقی، اولین بار توسط نجیب زادگان استعمارگر انگلیسی به قاره جدید معرفی شد. در اواخر قرن نوزدهم، محمولات تجاری پسته ایران به ایالات متحده راه یافت و در فاصله دو جنگ جهانی مصرف پسته ایران در ایالات متحده توسعه و عمومیت یافت. تا پیروزی انقلاب ایران، پسته در بازار امریکا عملاً یک محصول وارداتی بود. امریکا در این سال ها نیمی از پسته صادراتی ایران را مصرف می کرد.
سابقه کشت پسته در امریکا به نیمه قرن نوزدهم بازمی گردد. دولت فدرال در تلاش برای گسترش کشاورزی در ایالت های بیابانی جنوبی بود. یکی از اقدامات دولت جمع آوری واریته های گیاهان بیابانی از سراسر جهان و تلاش برای اصلاح آنها و تولید واریته های مناسب برای کشت در نواحی کالیفرنیا تا تگزاس بود. در این راستا در نیمه دوم قرن نوزدهم شاهد انتقال واریته های چندی از خانواده پسته به کالیفرنیا و احداث باغات محدودی هستیم. معروف ترین این باغات در ساکرامنتو توسط یک فامیل ارمنی ایرانی الاصل در سال ۱۹۰۷ احداث شده و هنوز هم باقی است. اما «واریته بهینه و اقتصادی» مناسب کالیفرنیا وجود نداشت و کاشت پسته تا پیش از جنگ دوم هیچ گاه ترویج و توصیه نمی شد.
اساسی ترین اقدام دولت، اعزام یک محقق برجسته کشاورزی به نام دکتر وایت هاوس در سال ۱۹۲۸ به مناطق پسته خیز آسیا بود. وایت هاوس در سفر به ایران، آسیای میانه و خاورمیانه گنجینه ژنتیکی بی نظیری از ارقام پسته جمع آوری و آنها را به «ایستگاه تحقیقات باغبانی چیکو کالیفرنیا» منتقل کرد. جایی که سرانجام «واریته کرمان» به عنوان واریته اصلح پسته امریکا از پیوند کله قوچی کرمانی زاده شد.
اما تا سال ها بعد باغ ریزی در ابعاد وسیع در کالیفرنیا به وقوع نپیوست. به طوری که در سال پیروزی انقلاب ایران کل محصول پسته امریکا از ۵۰۰ تن تجاوز نمی کرد و بازار محلی کاملاً به واردات وابسته بود. حرکت احداث باغ پسته که در دهه هفتاد میلادی آغاز شده بود، با پیروزی انقلاب ایران شتاب خیره کننده ای یافت. تولید در نیمه دهه هشتاد از ۲۵ هزار تن گذشت و امروز به مرز ۲۰۰ هزار تن نزدیک می شود. معجزه پسته کالیفرنیا نه یک تصادف بلکه ثمره یک تقسیم کار و همکاری موفق بین دولت و باغداران بود. آنچه دولت (فدرال و محلی) انجام داد عبارت بود از:
▪ تولید واریته ژنتیکی مناسب و ترویج آن
▪ سرمایه گذاری عظیم در تجهیز منابع و سیستم توزیع آب؛ دولت آب را با لوله کشی و سرزمین تحویل می دهد،
▪ الگوی حمایتی و اعطای تسهیلات بسیار ارزان سوبسید به احداث باغات بزرگ
و آنچه باغداران انجام دادند، استفاده از این بستر مناسب برای باغ ریزی های بزرگ با هزینه سربار کم و تولید سرانه بالا بود. باغداران امریکایی به صورتی متحد در قالب کمیسیون کالیفرنیا به اندیشه، تدبیر و تلاش برای تامین منافع صنعت پسته کالیفرنیا پرداختند و موفق هم بودند. تولید پسته ایران که در اوایل دهه چهل شمسی کمتر از ۱۰ هزار تن بود، در زمان پیروزی انقلاب مجدد ۴۰ هزار تن و امروز به بیش از ۲۵۰ هزار تن بالغ شده است.اما سیاست مطلق ایران در تولید و صادرات این محصول با چالش جدی روبه رو است، ایالات متحده با توان تولید ۲۰۰ هزار تن خود و با ادامه روند باغریزی، هماوردی جدید و قوی است.
رقبای کوچک قدیمی مثل ترکیه و سوریه نیز در حال ظرفیت سازی هستند. خبرهای رسیده از توفیق یک دهه فعالیت چین در باغ ریزی های استان های شرقی، افق ورود اژدهای زرد به این عرصه را ترسیم می کند.به رغم لغو تحریم واردات پسته ایران به امریکا در زمان کلینتون، وضع ظالمانه عوارض آنتی دامپینگ ۳۰۰ درصد توسط دادگاه امریکایی سبب شده بازار پسته امریکا همچنان بر روی پسته ایران بسته باشد.سختگیری اروپا در پرونده آفلاتوکسین سبب شده این بازار یکصد هزار تن مصرفش را به ۲۵ هزار تن کاهش دهد.
همین امر بازار بزرگ ژاپن را نابود کرده و صادرات به کانادا و استرالیا را نیز دچار مشکل کرده است. در عوض ایران به مشتریان پسته خود تنوع بخشیده و این کالا به بیش از یکصد کشور صادر می شود. چین، روسیه، هند، مکزیک و عراق در صدر بازارهای جدید ایران اند. پسته ایران با چالش های بزرگی روبه رو است که اهم آنها عبارتند از:
۱) باغ ریزی غیراصولی:
متوسط سطح باغات پسته ایران حدود یک هکتار است که صد بار کوچک تر از الگوی کالیفرنیا است. برداشت در واحد سطح نیز کمتر از یک تن در هکتار است یعنی سه بار کمتر از کالیفرنیا، از واریته های اصلاح شده هم خبری نیست. اگر ثبات نرخ ارز و تورم سنگین داخلی را در نظر بگیرید درمی یابید که «قیمت تمام شده» پاشنه آشیل پسته ایرانی خواهد بود. اگر الگوی باغداری ایران به سمت باغ های وسیع و مدرن تغییر نکند، آینده ای برای ما متصور نخواهد بود.
۲) بحران آب:
برداشت بی رویه از منابع، روش های سنتی آبیاری، اجرا نشدن پروژه های استراتژیک انتقال آب و ضعف آبخیزداری سبب شده که در غالب دشت های پسته خیز فلات مرکزی با افت شدید سطح آب زیرزمینی و هجوم آب های شور کویری به منابع شیرین روبه رو باشیم، وضع در دشت رفسنجان که تولیدکننده بیش از ثلث پسته ایران و بیش از ده درصد پسته جهان است بسیار بحرانی است. اگر وضع به همین منوال پیش رود باغات رفسنجان از گردونه تولید خارج خواهند شد.
۳) بحران آفلاتوکسین:
تلاش اتحادیه اروپا در تعمیم مقررات بهداشتی سختگیرانه خود به استاندارد جهانی کدکس زنگ خطری جدی برای پسته ایران است. به هر حال روزبه روز کشورهای جدیدی به صف کنترل کنندگان جدی آفلاتوکسین (و سایر الزامات بهداشتی) می پیوندند و صادرات غذایی جهان سوم روزبه روز با موانع بیشتری روبه رو می شود.
واقعیت آن است که غالب بازارهای مصرف، طعم پسته ایران را ترجیح می دهند. غالب بازارهای خارجی پسته امریکا (بالاخص در اتحادیه اروپا و ژاپن) تنها در غیاب پسته ایران که با موانع بهداشتی روبه رو بوده، رشد کرده اند. در بازار داخلی امریکا هم، اگر پسته ایران حضور یابد، پسته امریکا با چالش جدی روبه رو می شود. حتی در نزدیک ترین اقتصاد به امریکا (مکزیک عضو نفتا) کسی پسته امریکایی نمی خرد. بنابراین صنعت پسته امریکا از هر وسیله ای برای حذف «پسته ایرانی» استفاده می کند. وضع تعرفه آنتی دامپینگ سیصد درصدی بر واردات پسته ایران و محروم ساختن ما از دستیابی به بازار اشتهابرانگیز پنجاه هزار تنی ایالات متحده تنها در سایه دو امر محقق شد:
▪ تلاش تحسین برانگیز وکلای کمیسیون پسته کالیفرنیا در اقناع دادگاه با مدارک بی پایه به این تصور که پسته ایران از سوبسیدهای کلان دولت برای کاهش غیرواقعی بهای فروش کالا بهره می برد،
▪ خواب خرگوشی و عدم حضور و دفاع طرف ایرانی در دادگاه.
در مباحث حدود بهداشتی کشورهای مصرف کننده، امریکایی ها همواره با یک «تمایل درونی دوگانه» دست و پنجه نرم کرده اند:
▪ آنها با تعیین حدود سخت گیرانه که صادراتشان را با مشکل روبه رو کند، مبارزه می کنند.
▪ اما با اشتیاق به امکان بهره برداری از این حدود برای سدکردن راه پسته ایران نگریسته اند و همواره با اشتیاق به حدودی می اندیشند که برای کالیفرنیا قابل دسترسی ولی برای ایران آزارنده باشد. تنها یک نیم نگاه به نشریات درون صنعت پسته کالیفرنیا نشان می دهد آنها با چه اشتیاقی مسائل مربوط به تحریم های بین المللی علیه ایران را پیگیری می کنند. رویای تشدید تحریم ها به حدی که پسته ایران را غیرقابل صدور کند برای آنها به مثابه «موهبت رحمانی» است. بدون تردید در سال های آتی با سنگ اندازی های صنعت کالیفرنیا در برابر پسته ایران بیشتر روبه رو می شویم.
پرونده «تعرفه آنتی دامپینگ» نشان می دهد آنها در استفاده از حربه های غیرعادلانه تردیدی به خود راه نمی دهند. کالیفرنیا باید بتواند پسته خود را بفروشد. بازار داخلی ایالات متحده توان جذب بیش از ثلث تولید را ندارد. بنابراین آنها تنها دو راه پیش رو دارند:
▪ تغییر طعم پسته خود؛ راهی که به دلائل علمی و باغبانی فعلاً تا چنددهه غیرقابل دستیابی است.
▪ حذف رقیب خوشمزه تر، راهی که مجبورند انتخاب کنند.
کاهش هزینه تمام شده، توسعه تسهیلات برای خریداران پسته کالیفرنیا، تبلیغات به نفع پسته کالیفرنیاو ایجاد موانع بر سر راه پسته ایران در جعبه ابزار کالیفرنیایی ها خواهد بود. پاسخ اصلی به این چالش (مانند غالب دیگر چالش های صنعت پسته ایران) در تلاش برای تغییر الگوی باغریزی از باغات سنتی- کوچک- فاقد مطالعه و غیرمکانیزه به سمت باغاتی است که:
▪ در مساحت های بزرگ احداث شوند و مساله تقلیل «قیمت تمام شده» در آنها محوری باشد.
▪ متکی بر مطالعات کامل اقلیم، خاک و آب باشند.
▪ از تکنیک های روز توزیع آب، اصلاح خاک، کاشت، داشت و برداشت بهره برند.
▪ در انتخاب واریته اصلح و مطالعات کاربردی متکی به مراکز قوی و توانایی تحقیق و توسعه فراصنعتی باشند.
تنها محصولات چنین باغاتی می تواند ضمن رقابت در قیمت، الزامات بهداشتی و کیفیتی دنیای فردا را پاسخ گوید و از سد کنترل های سخت بهداشتی بگذرد.
تلفیق مزایای غیرقابل انکار تولید کالیفرنیایی (قیمت حداقل و قابلیت کنترل بهتر بر پارامترهای بهداشتی- کیفی) با قابلیت های خداداد ایرانی (اقلیم مساعد و طعم برتر) تنها چاره است. در این راستا دولت تنها مرجعی است که می تواند مقدمات ذیل را فراهم آورد. چنین رسالتی در کشورهای دیگر هم به دوش دولت است:
▪ جهت دهی تسهیلات و مقررات به سوی اقتصادی کردن الگوی فوق و جلوگیری از احداث واحدهای کوچک و سنتی
▪ سرمایه گذاری جدی در ایجاد مراکز تحقیق و توسعه کاربردی بالاخص تامین «واریته اصلح»
▪ طراحی و اجرای پروژه های استراتژیک آبی برای تامین مطمئن منابع آب
▪ تامین فضای امن برای سرمایه گذاری های بزرگ
در ضمن از دولت انتظار می رود با جدیت و توانایی بیشتری در صحنه بین المللی حاضر شود. توجه قوی تر به مذاکرات تعیین حدود بین المللی بالاخص کدکس و ایجاد تیم حقوقی مناسب برای پیگیری پرونده آنتی دامپینگ کالیفرنیا دو قدم اولیه است. اما فعالان پسته نیز باید به پا خیزند. دولت زمینه ساز است و این ماییم که باید کار را انجام دهیم.
در دنیای متلاطم فعلی باید خواسته هایمان از «گران تر شدن محصول امسال» فراتر رود و به آینده باغ و تولیدمان حساس و نگران باشیم. باید گرد هم آییم و به تدبیر و مشورت بپردازیم و خود را برای چالش های فراراه آماده کنیم. اول قدم آن است که دریابیم در کجای دنیا ایستاده ایم؟ فرصت ها و تهدیدها کدامند؟ نقاط ضعف و قوت ما و رقبا کدام است؟... و چه باید کرد؟ بشنویم فرمایش امیرالمومنین علیه السلام را که فرمود؛ رحم الله امراء علم من این و فی این و الی این. رحمت خدا بر آن بنده ای که بداند از کجا آمده، در کجا ایستاده و قرار است به کجا رود...

محمدحسین کریمی پور
عضو هیات مدیره انجمن پسته ایران

منبع : روزنامه شرق