سفری به دنیای آینده

امام امیرالمومنین (ع): همه آینده‌ها نزدیك است. غررالحكم، ۶۰/۲۴
انقلاب جهانی تكنولوژی با تغییرات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فردی در سراسر جهان همراه است. همچون انقلابهای كشاورزی و صنعتی در گذشته، این انقلاب تكنولوژی نیز از پتانسیل دگرگون سازی كیفیت زندگی و طول عمر، متحول سازی كار و صنعت، تغییر و تبدیل ثروت، جابجایی قدرت درسطح ملتها و دردرون ملتها، و افزایش تنش و تعارض برخورداراست. پیامدهای انقلاب یاد شده بر سلامتی بشر شاید شگفت آورترین آنها باشد. چرا كه خط شكنی های علمی كیفیت و طول زندگی انسان را به مراتب بهتر خواهد كرد. بیوتكنولوژی نیز ما را قادر خواهد ساخت ارگانیزم های زنده از جمله خودمان را شناسایی نموده، چگونگی فعالیتشان را درك كنیم. آنها را دستكاری كرده، بهبود بخشیده و تحت كنترل در آوریم. تكنولوژی اطلاعات امروزه به ویژه در كشورهای توسعه یافته تحولات انقلابی برای زندگی ما به ارمغان آورده و خود عامل توان آفرین عمده ای برای سایر روندها به شمار می رود. تكنولوژی مواد، تولید محصولات، قطعات و سیستم های ارزان تر، هوشمند تر، چند منظوره، سازگار با محیط زیست، ماندگارتر، و سفارشی تر را میسر خواهد ساخت. علاوه بر این مواد هوشمند، ساخت و تولید چالاك و نانو تكنولوژی شیوه تولید وسایل را متحول ساخته و توانمندی های آنها را بهبود می بخشد. انقلاب تكنولوژی از حیث اثرات جهانی اش یكسان عمل نخواهد كرد و بسته به میزان استقبال از آن، سرمایه گذاری و مسائل متعددی همچون بیو اخلاق، حریم خصوصی، نابرابری اقتصادی، تهاجم فرهنگی، و واكنش های اجتماعی نقش های متفاوتی ایفا خواهد نمود. اما راه بازگشتی وجود ندارد، چون برخی جوامع فرصت را غنیمت شمرده از انقلاب یاد شده سود برده و پدیده جهانی شدن محیط زندگی همه جوامع را دستخوش تغییر خواهد كرد. آنچه در زیر می خوانید پیشگفتار نسخه فارسی كتاب انقلاب جهانی تكنولوژی است.
مردم معتقدند كه سفر‌های "مكانی" غم‌ها را دور می‌كند و خستگی‌ها را می‌كاهد، اما سفر‌های "زمانی" چطور؟ وقتی همراه با انبوه تاریخ‌نگاران پا به دنیای گذشته می‌گذاریم با وقایعی روبرو می‌شویم كه گاهی ما را شاد می‌كنند و گاهی غمگین؛ اما هرگز نمی‌توانیم آنها را تغییرداده یا جرح و تعدیل كنیم. به‌عكس، زمانی كه با معدود آینده‌پژوهان به دنیای آینده سفر می‌كنیم درست مثل این است كه از خوابی سنگین اما پر از رویا بیدار می‌شویم؛ رویا‌هایی امید‌بخش و نیروزا و رویا‌هایی نگران‌كننده و دلهره‌زا. اگر بتوانیم به این رویاها اعتماد كنیم تصویر‌هایی از آینده در ذهن ما شكل می‌گیرد كه به تصمیم‌ها و اقدامات امروز ما جهت می‌دهد و به آنها معنای ویژ‌ه‌ای می‌بخشد.
كتاب انقلاب جهانی تكنولوژی به اندازه یك سفر كوتاه شما را به آینده می‌برد و با چشم‌اندازی از جهان در حدود سال ۱۴۰۰ ه‍.ش آشنا می‌كند. در این آینده‌گردی باید عینك تكنولوژی به چشم بزنید و دنیای ۱۴۰۰ را از پشت این عینك ببینید. آماده باشید كه وارد دنیای آینه‌ای می‌شوید!
آلیس، قهرمان قصه كودكانه "آلیس در سرزمین عجایب"، دختری شاد بود كه روزها با گربه‌های كوچكش بازی می‌كرد و هیچ دغدغه‌ای نداشت. یك روز به سرش زد كه از تاقچه اتاق بالا برود و خود را در آینه‌ای كه آنجا بود ببیند، اما چیزهایی كه در آن سوی آینه می‌دید با آنچه در این سو مشاهده می‌كرد به كلی متفاوت بود. كنجكاوی كودكانه‌اش او را برانگیخت تا وارد دنیای آینه‌ای شود. دنیایی كه زنبورهایش به اندازه فیل بودند و كسی كه می‌خواست جلو برود باید رو به عقب حركت می‌كرد. دنیای آینه‌ای به معنای واقعی كلمه "باژگونه" بود و دخترك باید ماجراهای بسیاری را پشت سر می‌گذاشت تا با این دنیا خو بگیرد و بر اضطراب كودكانه‌اش غلبه كند.
انقلاب جهانی تكنولوژی، كه تا سال ۲۰۱۵ م از راه خواهد رسید و گوشه‌هایی از آن در این كتاب ترسیم شده است، ما را به یك دنیای آینه‌ای می‌برد كه بسیاری از جنبه‌های آن برای ما بیگانه است و ما را مضطرب می‌كند. با مطالعه این كتاب فرصت داریم پیشاپیش برای مدتی در این دنیا بگردیم، آن را لمس كنیم، با آن خو بگیریم و وقتی به دنیای واقعی باز می‌گردیم از خود بپرسیم كه اگر قرار است به سمت چنین آینده (یا آینده‌هایی) برویم ، تكلیف امروز ما چیست؟ شناختی كه از این طریق به‌دست می‌آید به قول وندل بل "تنها معرفت قابل اتكا و سودمند است(۱) كه براساس آن می‌توانیم با آمادگی بیشتری به استقبال آینده برویم.
كتاب حاضر از منظر تكنولوژی به آینده نگاه می‌كند. نویسندگان آن معتقدند كه انقلاب جهانی تكنولوژی از پیشرفت‌های تعیین‌كننده نانوتكنولوژی، بیوتكنولوژی، تكنولوژی مواد و هم‌افزایی آنها با تكنولوژی اطلاعات ناشی می‌شود. همچنین خاطرنشان می‌كنند كه دو دهه آینده در استیلای بیوتكنولوژی خواهد بود. نویسندگان می‌كوشند تا خطوط كلی و اصلی پیشرفت‌ها ـ و به تعبیری "روندها"ی حاكم بر این تكنولوژی‌ها ـ و تعاملات آنها با یكدیگر را كشف كرده و تأثیرات و عواقب احتمالی این روندها را در برابر نگاه خوانندگان (به‌ویژه سیاستگذاران ارشد) قرار دهند. اگر آینده به‌گونه‌ای باشد كه در این گزارش ترسیم شده است، بشریت باید منتظر رویدادهای بسیار غافلگیركننده‌ای باشد.
● درباره مجری این مطالعه
این مطالعه به اهتمام مركز سیاست تكنولوژی وابسته به موسسه رند (http://www.rand.org) انجام شده است. خود این موسسه یكی از زیر مجموعه‌های پژوهشگاه ملی تحقیقات دفاعی آمریكا است كه بودجه‌های آن را دولت فدرال تأمین می‌كند و از سوی وزارت دفاع، ستاد مشترك نیروهای مسلح و سازمان‌های دفاعی آمریكا پشتیبانی می‌شود. آن‌طور كه وندل بل می‌نویسد، موسسه رند را ژنرال اچ.اچ آرنولد ـ معروف به پدر نیروی هوایی آمریكا ـ در سال ۱۹۴۵ م تاسیس كرده است(۲). هدف وی این بود كه یك زیرساخت تفكری قوی برای نیروی هوایی كشورش به‌وجود آورد كه وظیفه اصلی‌اش توسعه "تفكر منظرساز" به‌ویژه از دیدگاه تكنولوژی باشد. بل از قول شخصی به‌نام دیكسون نقل می‌كند كه این موسسه در میان تمام موسسات، مراكز و سازمان‌هایی كه كار فكری می‌كردند و بعدها به‌عنوان "اندیشكده" شناخته شدند به یكی از موثرترین و با نفوذترین آنها تبدیل شد.
بیشتر دستاوردهای این موسسه مثل انتخاب سیاست‌ها، استراتژی‌ها، توصیه‌ها، هشدارها، طرح‌های بلندمدت، پیش‌بینی‌ها و ایده‌های جدید، به‌نحوی از انحا متضمن تفكر آینده‌نگرانه بود. در حدود سال ۱۹۷۰ ، موسسه رند پروژه‌های غیرنظامی را نیز تا حدی به فعالیت‌های خود اضافه كرد كه در حدود یك سوم فعالیت‌های آن‌را شامل می‌شد. پژوهشگران رند تكنیك‌‌هایی همچون سناریوسازی، شبیه‌سازی كامپیوتری [روندها ]، تكنیك دلفی، بودجه‌بندی طرحها، اثربخشی هزینه‌ها و تحلیل سیستم‌ها را ابداع كرده و گسترش دادند. این موسسه كه آینده‌پژوهان سرشناسی در آن كار می‌كردند به منزله آموزشگاهی برای تربیت آینده‌پژوهان بود و علاوه بر آن، بذر چند اندیشكده را نیز پاشید.(۳)
بل این نكته ظریف را نیز خاطرنشان می‌كند كه موسسه رند، به‌رغم نقش خلاقانه آن در گسترش آینده‌پژوهی، عمدتا" در جهان‌بینی متعصبانه خود محدود و محصور بوده است. رند مخلوق مشتریان نظامی و اطلاعاتی خویش است و نتوانسته با جهان‌بینی و پارادایم‌‌های آنها فاصله بگیرد. در نظر داشته باشیم كه همین آینده‌پژوهی به سفارش شورای ملی اطلاعات آمریكا تهیه شده است.
● آینده‌پژوهان بی‌طرف نیستند
ارزیابی بل از عملكرد موسسه رند واقعیت مهمی را آشكار می‌كند؛ تصویر‌هایی كه آینده‌پژوهان از آینده می‌سازند، اصولا" نمی‌تواند ناب و مستقل از ارزشها و پارادایم‌‌های آنان باشد. بنابراین در پذیرش این تصویرها باید جانب احتیاط را نگاه داشت. حتی باید متوجه این نكته بود كه بسیاری از تصویر‌های آینده، كه در مراكز تفكری غرب ابداع می‌شود، ویژه "صادرات" به كشور‌های رو به توسعه‌ای است كه یا از عهده آینده‌پژوهی بر نمی‌آیند و یا اهمیت آن را به منزله یك وظیفه خطیر ملی درك نكرده‌اند. این ناتوانی یا غفلت بدین معنا نیست كه آنها خلا تصویرهای آینده را ـ به‌عنوان شالوده استراتژی‌ها و برنامه‌های بلندمدت خود ـ احساس نمی‌كنند. به‌عكس، آنها این خلا را به خوبی تشخیص می‌دهند اما چون نمی‌توانند آن را پر كنند، به تصویرهای وارداتی هجوم می‌برند.
اندیشكده های استكباری این نیاز حیاتی كشورهای رو به توسعه را می‌شناسند و بر پایه منافع غیر اخلاقی خود به آن پاسخ می‌دهند. دكتر روبرت یونگ، روان‌پژوه و آینده‌پژوه فقید، با لحنی هشداردهنده می‌گفت:
اكنون آینده به‌وسیله گروه كوچكی از مردم نخبه دنیا "مصادره" شده و مردم جهان [متأسفانه ]به سوی أینده‌ای می‌روند كه توسط این نخبگان تعریف می‌شود. من معتقدم كه نباید چشم‌بسته به سمت این آینده برویم. (۴)
دانش آینده‌پژوهی به افراد، سازمانها و ملتها اجازه می‌دهد تا سمت و سوی درست زندگی را بیابند و "حال" را به "آینده"ای پیوند بزنند كه متضمن نیك‌فرجامی آنها باشد. بدون شك، بسیاری از افراد و سازمان‌هایی كه از مشكل بی‌كفایتی رنج می‌برند (و غالبا" نمی‌توانند مسیر درست را بیابند) همان‌هایی هستند كه گنجینه آگاهی خود را از معرفت نسبت به گذشته و حال آكنده‌اند، اما از معرفت نسبت به آینده غافل شده‌اند. وقتی این رویكرد یا رفتار در سطح ملت‌ها بروز می‌كند، عواقب آن می‌تواند بسیار دهشتناك باشد. پرفسور ای.ام.لاو، آینده‌پژوه انگلیسی كه ۷۰ سال پیش نشریه "فردا: مجله‌ای برای آینده" را منتشر می‌كرد در یكی از سرمقاله‌های خود خطاب به رهبران كشورش نوشت:
من روزی را می‌بینم كه كشور ما یك "وزارت آینده" داشته باشد. این وزارتخانه مفیدتر از همه دستگاههایی خواهد بود كه تاكنون مثل قارچ سبز شده‌اند. اگر بپرسید كه كار این دستگاه چه خواهد بود، می‌گویم: جمع‌آوری و پردازش و مقایسه اطلاعات از سراسر جهان. این وزارتخانه مثل عنكبوتی است كه در لانه شبكه‌ای خود می‌نشیند، همه دانش‌های جهان را شكار می‌كند، و دست به تحلیل آینده‌نگرانه این دانشها می‌زند تا پیشرفت‌‌های بعدی آنها را كشف كند و به ما بگوید كه علم و تكنولوژی به چه سمت و سو‌هایی می‌روند و چه آینده‌‌هایی را در برابر ما قرار می‌دهند.(۵)
اچ.جی.ولز كه او نیز در همین مجله قلم می‌زد، همواره تأسف می‌خورد كه چرا دانشگاهها به انبوهی از دپارتمان‌های تاریخ و لشكری ازتاریخ‌نگاران مجهزند، اما كسی به آینده نمی‌پردازد. با مساعی این مردان نامدار، امروزه دانش آینده‌پژوهی حداقل در میان كشور‌های توسعه‌یافته و پار‌ه‌ای از كشورهای رو به توسعه، منزلت شایسته‌ای كسب كرده و در مواردی به یك رشته معتبر دانشگاهی تبدیل شده است. (۶ )
● فلسفه كشف و مطالعه روندهای تكنولوژی
جیمز دتیور خاطرنشان می‌كند كه آینده احتمالا" از تعامل چهار مولفه پدید می‌آید: رویدادها، روندها، تصویرها [از آینده ]، واقدامات (۷). وی ابتدا روندها را به سه دسته تقسیم می‌كند: روندهایی كه استمرار گذشته و حال هستند؛ روندهای كم و بیش ادواری؛ و روندهای نوظهور. سپس در تشریح روندهای نوظهور می‌نویسد:
آینده ممكن است آبستن اموری باشد كه از هر حیث نو بوده و پیش از آن هرگز به تجربه بشری در نیامده باشند. چنین روندهایی را بهتراست "مسائل نوظهور" بنامیم. اینها مسائلی هستند كه احتمال بروز آنها در آینده وجود دارد، اما اكنون به سختی قابل مشاهده‌اند و در گذشته هم موجود نبوده‌اند. بسیاری از آینده‌پژوهان استدلال می‌كنند كه مهمترین روندها، همین مسائل نوظهور‌اند كه عمدتا" پیامد مستقیم یا غیرمستقیم تكنولوژی‌های جدید هستند. روش‌های شناسایی مسائل نوظهور كاملا" با روش‌های پیش‌بینی سایر روندها متفاوت است.(۸)او این نكته را هم اضافه می‌كند كه:
در این زمان تجارب شخصی ما و كانون توجه نظام‌های آموزشی شدیدا" و تنها بر مدار روند‌های نوع اول و دوم می‌چرخد. پس اگر این عقیده آینده‌پژوهان درست باشد كه برای درك و شناخت سی سال آینده و پس از آن ، مهمترین روندها همان روند‌های نوع سوم یا مسائل نوظهور هستند، در این صورت بیشتر مردم برای پیش‌بینی موثر آینده با مشكل روبرو خواهند بود(۹).
كشف و مطالعه روند‌های تكنولوژی، یا آنچه كه به بیان دقیقتر "تجزیه و تحلیل روند‌های تكنولوژی" نامیده می‌شود، یكی از سه روش رسمی "پیش‌بینی تكنولوژی" است.
شایان یادآوری است كه پیش‌بینی یا آینده‌پژوهی به‌طور كلی سه‌روش دارد:
۱) سناریوسازی
۲) تجزیه و تحلیل روندها
۳) روش دلفی (۱۰)
در بعضی از ادبیات‌ آینده‌پژوهی‌ تقریبا" به ۱۰۰ تكنیك‌ پیش‌بینی اشاره شده است (۱۱).
پیش‌بینی تكنولوژی یعنی مطالعه هدفمند آینده از منظر تكنولوژی (آینده فرد، آینده سازمان، آینده یك ملت، یا آینده جامعه بشری). آنچه ما را به انواع پیش‌بینی‌ها ترغیب می‌كند، این است كه "اقدامات امروز ما آینده را شكل می‌دهند" و نكته كلیدی همین جا است. پرفسور ارنست براون می‌نویسد:
پیش‌بینی كوششی است برای شناسایی تأثیرات مختلفی كه تصمیم‌ها و اقدامات فعلی ما را بر آینده خواهد داشت. ما آینده را به این منظور پیش‌بینی می‌كنیم كه چگونگی شكل‌دهی آن را به نحو مطلوب دریابیم.(۱۲)
این فلسفه كلی هر نوع پیش‌بینی است؛ اما چه ارتباطی با فلسفه پیش‌بینی تكنولوژی دارد؟
ما می دانیم كه تكنولوژی تغییر می‌كند و توسعه می‌یابد، اما محل و جزئیات این توسعه را نمی‌دانیم. با این وجود خوب نیست بگوییم كه نمی‌توانیم تغییر و توسعه تكنولوژی را بفهمیم . . . . . . اقدامات ما بر آینده تأثیر می‌گذارند و حتی آن را شكل می‌دهند. بنابراین باید از خود بپرسیم كه این تغییر چگونه خواهد بود؟ [به‌عنوان مثال ]اگر قرار است تكنولوژی جدیدی را عرضه كنیم باید بیاندیشیم كه تا چه حد در بازار موفق خواهد بود و با محیطی كه در آن عرضه می‌شود چه رابطه‌ای برقرار خواهد كرد؟( ۱۳)
به‌نظر می‌رسد كه مسئله باید از این پیچیده‌تر باشد و اتفاقا" چنین است. تكنولوژی با كسب و كارهای ما، شیوه زیست ما، مشاغل ما، سلامتی ما، طرز آموزش و یادگیری ما، دفاع و امنیت ما، و مهمتر از همه با فرهنگ ما تعامل دارد. پیشرفت‌های برجسته تكنولوژی (كه ما آنها را شوك‌های تكنولوژی می‌نامیم) موجودیت فردی و اجتماعی ما را تكان داده و حتی گاهی تهدید می‌كند. بنابراین وقتی این شوك‌های احتمالی را به قدر ممكن و به‌گونه‌ای نظام‌مند پیش‌بینی می‌كنیم، احتمال "غافلگیری" شهروندان، سازمانها و جامعه به‌طور محسوسی كاهش می‌یابد. وانگهی پیش‌بینی‌های اصولی در حكم "قطب‌نما" هستند و به مردم، سازمانها و دولتها كمك می‌كنند تا مسیر درست را در دنیای پیچیده امروز بیابند؛ و هر كس كه مسیر درست زندگی را تشخیص دهد می‌تواند به كفایت خود افتخار كند.
خوب است این نكته اجرایی را هم اضافه كنیم كه پیش‌بینی تكنولوژی را "متخصصان امر" انجام می‌دهند؛ اما ببینیم كه منظور از متخصصان امر چه كسانی هستند. آندی هاینز در این‌باره به نكته مهمی اشاره می‌كند:
كسی كه در یك زمینه متخصص است لزوما" در مورد آینده آن زمینه متخصص نیست! یك موسیقیدان حرفه‌ای ممكن است هیچ معرفت مفیدی نسبت به آینده موسیقی نداشته باشد، و یك مهندس معماری شاید نتواند هیچ حرف سودمندی درباره آینده معماری بزند. در بسیاری از حوزه‌ها، بهترین پیش‌بینی‌ها را كسانی انجام داده‌اند كه در آن حوزه‌ها متخصص نبوده‌اند.( ۱۴)
وی نظر خود را با اشاره به مثال‌های متعددی اثبات می‌كند تا دستگاههای سیاستگذار دولتی كه بیشترین متقاضی پروژه‌های پیش‌بینی تكنولوژی هستند بیراهه نروند. به زبان ساده، متخصص امر در پیش‌بینی تكنولوژی كسی است كه در پیش‌بینی تكنولوژی متخصص است و در این زمینه حسن‌شهرت دارد. هاینز یك چك‌لیست مفید و آموزنده پیشنهاد می‌كند كه براساس آن می‌توان پیش‌بینی‌های تكنولوژی را كه توسط افراد یا سازمان‌های مختلف انجام می‌شوند ارزشیابی نمود (۱۵ ).
● چك‌لیست برای بررسی و ارزشیابی یك پیش‌بینی تكنولوژی
۱) نویسنده(گان):
صلاحیت و شهرت نویسنده یا موسسه در چیست؟ آیا جهت‌گیری خاصی دارد؟ چقدر متعصب است؟ آیا با چیزی مخالف است؟
۲) روش:
آیا از یك روش رسمی(مثل دلفی، تجزیه وتحلیل روندها، یا سناریوسازی) استفاده شده است؟
۳) پیش‌فرضها:
پیش‌فرض‌های پایه‌ای(باورها و نگرش‌هایی كه بر پیش‌بین حاكم‌اند) چه هستند؟ صریح هستند یا ضمنی؟
۴) افق زمانی:
آیا پیش‌بینی درافق زمانی مشخصی انجام شده، یا می‌توان افق زمانی آن را تشخیص داد؟
۵) پیش‌بینی‌ها:
موارد خاصی كه پیش‌بینی شده‌اند كدامند؟
۶) رویدادهای راهنما:
آیا در پیش‌بینی به رویدادهای ویژه‌ای اشاره شده است كه با نگرش به آنها بتوان خط سیر پیش‌بینی را دنبال كرد؟
۷) توانمندی‌های كلیدی:
آیا به این موضوع پرداخته شده است كه چه توانمندی‌های كلیدی باید در دسترس جامعه قرار گیرند تا پیش‌بینی تحقق یابد؟
۸) اقلام فراموش شده:
آیا مواردی هست كه نویسنده (گان) از آنها غافل شده باشد ـ مثلا" یك نیروی اجتماعی كلیدی، یك تكنولوژی رقابتی، یك بازیگر جدید، یا یك پیش‌فرض پنهان؟
۹) تعابیر:
تعابیر و اشارات پیش‌بینی برای شما، سازمان شما یا جامعه شما چیست؟ آیا كمكی به شكل‌گیری یا ارتقای استراتژی‌ها، سیاست‌ها و اقدامات امروز شما می‌كند؟
۱۰) ارزیابی:
آیا روشن است كه نویسنده چگونه از حال به آینده می‌رسد؟
● یافته‌ها و توصیه‌های ضمنی این پیش‌بینی برای ایران اسلامی
گزارش حاضر با برجسته‌سازی چهار تكنولوژی مواد، بیوتكنولوژی، نانوتكنولوژی و تكنولوژی اطلاعات (به‌عنوان تكنولوژی‌های كلیدی شكل‌دهنده جهان تا سال ۲۰۱۵)، طیف وسیعی از پیشرفت‌ها و توسعه‌های احتمالی را در گستره این تكنولوژی‌ها پیش‌بینی می‌كند. بنابراین به‌ویژه می‌تواند برای سیاستگذاران ملی صنعت و تكنولوژی و رهبران سازمان‌های صنعتی و تحقیقاتی كشور كه با تعیین "اولویت‌های توسعه تكنولوژی" سروكار دارند، مفید باشد. طراحان نظام آموزشی كشور نیز می‌توانند از آن برای پرورش و شفاف‌سازی "چشم‌انداز بلندمدت آموزش كشور" استفاده كنند. به‌نظر ما تأكید خاص بر این پیش‌بینی یا هر پیش‌بینی وارداتی دیگر ـ به‌عنوان مبنای تعیین اولویت‌های ملی توسعه تكنولوژی ـ نادرست است و می‌تواند به نتایج غلطی بیانجامد؛ اما این پیش‌بینی را می‌توانیم یك مثال تلقی كنیم و براساس آن بپرسیم كه ایران اسلامی در دو دهه آینده باید توسعه كدام تكنولوژی‌ها را در اولویت قرار دهد؟
در نگاه اول می‌توان استدلال كرد كه چون چهار تكنولوژی مورد بحث در این گزارش، آینده جهان را شكل می‌دهند ایران اسلامی بدون هیچ گزینشی باید به همه آنها بپردازد. این رویكرد را در مالزی "ایده‌آلیسم تكنولوژی" می‌نامند (۱۶). ثمره این ایده‌آلیسم احتمالا" چیزی جز سرخوردگی ملی در آینده نخواهد بود، چون بعید است كه یك كشور رو به توسعه، با امكانات و منابع محدود، بتواند هم‌زمان در چندین جبهه گسترده تكنولوژی نو با موفقیت وارد عمل شود. آیا می‌توانیم صرفا" به گزینش یك یا مثلا" دو تكنولوژی برجسته اكتفا كنیم و در عین حال به آینده تكنولوژیكی كشور امیدوار باشیم؟ این رویكرد كه "تخصص‌گرایی" نامیده می‌شود، تا حد زیادی با عقل سلیم سازگار است (به‌عنوان مثال، كوبا بیوتكنولوژی را برگزیده است)؛ اما كدام تكنولوژی یا تكنولوژی‌ها؟ پاسخ این سوال بسیار حساس است؛ چون باریك‌كردن مسیر توسعه تكنولوژیكی كشور، به‌ویژه اگر مصالح نسل‌های آینده را درنظر بگیریم، نمی‌تواند خالی از مخاطرات جدی باشد. رویكرد بینابین این است كه ایران اسلامی در حوزه‌های گزینش شده‌ای از هر چهار تكنولوژی سرمایه‌گذاری كند. خوشبختانه زیرساخت تكنولوژیكی كشور به اندازه‌ای گسترده است كه با اتخاذ راهكارهای سیاستی درست و تخصیص اصولی منابع، به‌خوبی می‌تواند پذیرای این رویكرد باشد. با توجه به همین امر بعضی صاحبنظران معتقدند كه توسعه تكنولوژیكی كشور ما كند ولی گسترده خواهد بود( ۱۷). ولی كدام حوزه‌ها را باید برگزید؟
قبل از پاسخگویی به ‌سوال بالا باید یادآوری‌ كنیم كه در پیش‌بینی حاضر، بیوتكنولوژی از برجستگی خاصی برخوردار است و تأكید می شود كه دهه‌های نزدیك آینده در استیلای بیوتكنولوژی خواهد بود. بیوتكنولوژی نویددهنده یك انقلاب فراگیر در حیات موجودات زنده است، كه به‌ویژه با مقوله استراتژیك "غذا" سر و كار دارد. كشوری مثل ایران اسلامی كه در آینده نزدیك احتمالا" جمعیتی بالغ بر ۱۰۰ میلیون نفر خواهد داشت، باید با حساسیت ویژه‌ای به بیوتكنولوژی نگاه كند. غذاهای بیولوژیك به روش اصلاح ژنتیك تولید می‌شوند و وارد كردن این‌گونه غذاها از خارج می‌تواند متضمن مخاطرات جدی برای سلامتی نسل‌های انسانی كشور باشد. این بدان معناست كه بیوتكنولوژی در میان چهار تكنولوژی برجسته از اهمیت استراتژیك مضاعفی برخوردار است.
حال به سوال اصلی بازگردیم: كدام حوزه‌های مطرح شده دراین پیش‌بینی برای كشور ما از اهمیت بیشتری برخوردارند؟ اخیرا" انجمن آینده جهان (كه یكی از دو قطب مطرح آینده‌پژوهی در جهان است)، در یك هم‌اندیشی بزرگ از آینده‌پژوهان پرسید كه كدام حوزه‌های تكنولوژیكی تا ۱۰ سال آینده بیشترین تأثیر را بر كسب و كارها دارند؟ (۱۸). در واقع، نگاه این پیش‌بینی نگاه اقتصادی و تجاری بود و كاری به مسائل امنیتی و نظامی نداشت. نتیجه این پیش‌بینی، برجسته شدن ۱۰ حوزه تكنولوژیِ محوری ـ به‌ترتیب اولویت ـ بود كه كم و بیش در لابلای پیش‌بینی حاضر نیز مطرح شده‌اند. كادر ذیل این تكنولوژی‌ها را فهرست كرده است.
۱۰) تكنولوژی‌‌های آموزشی‌ـ‌تفریحی، شامل برنامه‌های كامپیوتری كه هم جنبه آموزشی و هم جنبه تفریحی دارند.
۹) وسایل نقلیه چندسوختی
۸) تكنولوژی‌های تشخیص پزشكی
۷) فرآورده‌ها و خدمات ضدپیری
۶) ساخت وتولید هوشمند
۵) مینیاتوری‌سازی (برپایه نانوتكنولوژی)
۴) تلویزیون‌های دیجیتالی بسیار شفاف
۳) منابع انرژی بسیار چگال
۲) اَبرمَواد (سوپرماتریال)
۱) نقشه‌برداری ژنتیك
ـ توضیح: ترتیب معكوس شماره‌ها مانند متن اصلی است.
آنچه ما می‌توانیم به این فهرست اضافه كنیم تكنولوژی‌‌های مربوط به آب است. پیش‌بینی حاضر تأكید می‌كند كه منابع طبیعی، به‌ویژه آب، در آینده نزدیك بسیار بحران‌زا خواهد بود. ضمنا" مایلیم اضافه كنیم كه تأكید خاصی بر تكنولوژی‌های آموزشی‌ـ تفریحی داریم كه هم مددكار كشور درتوسعه منابع انسانی و پرورش هوش ملی و هم منبع سرشار تولید ثروت در آینده نزدیك هستند.
در حوزه‌های تكنولوژیكی مربوط به مسائل نظامی، قبل از هر چیز توجه خواننده را به تهدیدهای ناشی از توسعه سلاح‌های میكروبی معطوف می‌كنیم. از این مورد كه بگذریم، باید گفت كه حوزه ساخت و تولید وسایل و سیستم‌های نظامی در آستانه یك تحول شگرف است كه مولود نانوتكنولوژی و توسعه سیستم‌های ساخت و تولید چالاك است. هر صاحبنظری كه پیش‌بینی حاضر را با دقت مطالعه كند قطعا" به این نتیجه می‌رسد كه قرن بیست و یكم، قرن نانوتكنولوژی به‌معنای عام (نانومواد، نانوبیوتكنولوژی، الكترونیك مولكولی، تراشه‌های بسیار ریز) و چیده‌مانی اتم‌به‌اتم و مولكول به مولكولِ مواد، قطعات و سیستم‌ها (نانوتكنولوژی به‌معنای خاص) است، كه اهمیت تعیین‌كننده‌ای به‌ویژه از دیدگاه نظامی دارد. نانوتكنولوژی در تركیب با تكنولوژی مواد هوشمند، نه‌تنها ابعاد سلاحها و تجهیزات نظامی را به‌گونه محسوسی تقلیل می‌دهد، بلكه نویددهنده ظهور حسگرهای كوچكی به‌اندازه زنبور و مگس است كه می‌توانند به‌راحتی پرواز كنند. نصب این حسگرها در لایه لباس، در روكش انواع وسایل مصرفی، و در هر جای غیرقابل رویت اتاق كار یا منزل نیز میسر است. منظور ما به‌طور خاص، برجسته‌سازی توانمندیها و پیامدهای اطلاعاتی این حسگرها است.
یكی دیگر از روندهای مهم در حوزه‌های نظامی، توسعه روزافزون وسایل پرنده بدون سرنشین (پهپاد) است. تكنولوژی گلوگاهی در این گونه پرنده‌ها، تكنولوژی باتری‌های بسیار چگال و پردوام است كه در پیش‌بینی حاضر با حساسیت خاصی بر آن تأكید می‌شود.
● جمع‌بندی
زنده‌یاد عبدالاسلام از قول گیلبرت ـ ریاضیدان نامی ـ نقل می‌كند كه "ما باید بدانیم، ما خواهیم دانست". انقلاب جهانی تكنولوژی در راه است و ما باید بتوانیم در این انقلاب مشاركت كنیم، ما خواهیم توانست (انشا ا...) . هر چه به كوره آتشفشانی این انقلاب نزدیكتر شویم، عدم قطعیت‌ها افزایش یافته و سیاستگذاری و برنامه‌ریزی بلندمدت نیز دشوارتر می‌شود. در چنین شرایطی پیش‌بینی آینده، به‌ویژه پیش‌بینی تكنولوژی، از اهمیت خاصی برخوردار می‌شود.
ما امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند نهادها و مراكزی هستیم كه مسئول پایش و پیش‌بینی دائمی تغییرات و توسعه‌‌های تكنولوژی باشند. درغیر این صورت ممكن است به سهولت غافلگیر شویم. ما منتظر روزی هستیم كه ایران اسلامی صاحب یك "وزارت آینده" باشد.

عقیل ملكی فر، وحید وحیدی مطلق
علاقه مندان به تهیه نسخه فارسی كتاب می توانند به آدرس زیر مراجعه كنند:
http://www.fara.ir/index.php?target=bekhan&function=viewBook(۱۱۰۰۳۷۳)
علاقه مندان به مطالعه نسخه انگلیسی كتاب می توانند به آدرس زیر مراجعه كنند:
http://www.rand.org/publications/MR/MR۱۳۰۷/
مراجع
[۱] ریچارد اسلاتر و همكاران، " نو اندیشی برای هزاره نوین: مفاهیم، روش ها و ایده های آینده پژوهی"؛ ترجمه عقیل ملكی فر، وحید وحیدی مطلق، سید احمد ابراهیمی، مركز مطالعات و برنامه ریزی استراتژیك، موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، ۱۳۷۸
این كتاب، یكی از تازه‌ترین مراجع ارزنده آینده‌پژوهی است كه با مشاركت جمعی از معروف‌ترین آینده‌پژوهان نوشته شده، و پیرامون فلسفه و مبانی نوین‌ آینده‌پژوهی در قرن حاضر بحث می‌كند.
[۲] همان.
[۳] همان.
[۴] همان.
]۵[ Edward Cornish; “The Study of the Future: An Introduction To the Art and Science of Understanding And Shaping Tomorrow’s World”; Published by World Future Society; USA: ۱۹۷۷;P ۷۶.
این كتاب كه به الفبای آینده‌پژوهی معروف شده‌، یكی از ۵۰ مرجع برگزیده این رشته است كه به اهتمام ادوارد كورنیش، بنیانگذار انجمن آینده جهان (http://www.wfs.org) در آمریكا نگاشته شده است.
[۶] ر.ك. مرجع [۱].
[۷] جیمز دیتور؛ "آینده‌پژوهی به‌عنوان دانشی كاربردی"؛ ترجمه سیداحمد ابراهیمی، عقیل‌ملكی‌فر؛ فصلنامه رهیافت، شماره ۲۰، بهار ۱۳۷۸.
[۸] همان.
[۹] همان.
]۱۰[. Andy Hines; “A Checklist for Evaluating Forecasts”; in the “Exploring Your Future”; Published by World Future Society; USA: ۲۰۰۰; P ۸۴.
[۱۱] پرفسور ارنست براون؛ "ارزیابی و پیش‌بینی تكنولوژی"؛ ترجمه علیرضا بوشهری، عقیل‌ملكی‌فر؛ انتشارات كرانه علم؛ ۱۳۷۹ http://technologyincontext.blogspot.com
[۱۲] همان.
[۱۳] همان.
[۱۴] مقاله اشاره شده در مرجع ۱۰.
[۱۵] همان.
[۱۶] وزارت علوم، تحقیقات و محیط زیست مالزی، "توسعه تكنولوژی صنعتی، یك برنامه اقدام ملی". این سند آموزنده در واقع استراتژی توسعه تكنولوژی مالزی در دهه ۱۹۹۰م است كه به اهتمام كمیته تكنولوژی نو وابسته به كمیسیون صنعت شورای پژوهش‌های علمی كشور ترجمه و توزیع محدود شده است.
[۱۷] منصوری، رضا؛ "ایران ۱۴۲۷"، انتشارات طرح نو، ۱۳۷۹.
[۱۸] مرجع ۱۰، صفحات ۶۷ تا ۷۱ را ببینید.

منبع : اندیشکده وحید