انفجار قیمت‌ها

افزایش قیمت جهانی محصولات کشاورزی موجب بروز ناآرامی‌ها و تنش‌های سیاسی و اجتماعی در کشورهای مختلف در حال توسعه شده است. این گرانی که موجب کاهش دسترسی فقرا به غذا و پیدایش تا یکصد میلیون نفر فقیر جدید شده است «سونامی گرسنگی» نامیده شده است. افزایش قیمت غذا در جهان دارای دو فاز تدریجی و ناگهانی و در ایران دارای سه فاز تدریجی، ناگهانی و مضاعف است. علل افزایش تدریجی قیمت جهانی غذا کاهش ذخایر استراتژیک به دلیل پیشی گرفتن مصرف نسبت به تولید، کاهش توجه جهانی به تحقیقات کشاورزی و در نتیجه تثبیت روند رشد و بهره‌وری تولید طی سه‌دهه گذشته و رشد اقتصادی تعدادی از کشورهای در حال توسعه آسیایی و آفریقایی است.
علل افزایش ناگهانی قیمت محصولات کشاورزی کاهش ارزش دلار آمریکا، شرایط بد اقلیمی در برخی از کشورهای بزرگ صادر‌کننده محصولات کشاورزی، سیاست‌های انسدادی برخی کشورها در واکنش به این عوامل، رشد بی‌سابقه بهای نفت و پیامدهای آن از جمله رویکرد افزایش تولید سوخت‌های زیستی (بیواتانول و بیودیزل) از محصولات کشاورزی به ویژه ذرت ارزیابی می‌شود. در سال ۲۰۰۷، بیش از ۶۹ میلیون هکتار ذرت تنها در آمریکا به تولید اتانول اختصاص یافت (معادل بیش از یکصد میلیون تن محصول). افزایش قیمت ذرت ناشی از این اقدام موجب جایگزینی نسبی گندم و برنج به جای ذرت در تغذیه مردم فقیر و در نتیجه افزایش قیمت این محصولات شد. از سوی دیگر، افزایش قیمت ذرت موجب کشت ذرت به جای سویا، گندم و برنج و در نتیجه افزایش قیمت این محصولات شد. بر اساس نتایج پژوهش‌های اعلام شده، ۳۰درصد افزایش قیمت محصولات کشاورزی در سال ۲۰۰۷ ناشی از تولید سوخت‌های زیستی از ذرت ارزیابی شده است. علل افزایش قیمت محصولات کشاورزی در ایران علاوه بر عوامل جهانی، سوء تدبیر و اختلال مدیریتی در زنجیره تولید ارزیابی می‌شود. تنها ۱۷درصد تورم موجود در کشور ناشی از افزایش قیمت‌های جهانی است. این گزارش تاثیر استفاده از سوخت‌های زیستی از ذرت و سایر محصولات کشاورزی بر افزایش قیمت مواد غذایی و محصولات کشاورزی را بررسی می‌کند.
● تولید سوخت زیستی و افزایش قیمت جهانی غذا
اگرچه در مورد اینکه چه سهمی از افزایش قیمت اخیر مواد غذایی را می‌توان به تولید سوخت زیستی از ذرت نسبت داد، اختلاف نظر وجود دارد اما در اصل موضوع اتفاق نظر حاصل است. در سال ۲۰۰۸ میلادی بیش از ۳۰درصد از ذرت آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده ذرت جهان به مصرف تولید سوخت زیستی خواهد رسید. تولید اتانول از ذرت در سال ۲۰۰۴ برابر با ۴/۳ میلیارد گالن بود ولی در سال ۲۰۰۷ با دوبرابر رشد به ۵/۶ میلیارد گالن رسید.
در اینکه آمریکا و دیگر کشورهای صنعتی عزم خود را جزم کرده‌اند تا ضمن ادامه استفاده ارزان از منابع نفتی سایر کشورها برای آینده اتکای خود را به سوخت‌های فسیلی کاهش دهند تردیدی نیست. پیامدهای برون‌مرزی راهکارهای اتخاذ شده برای این منظور (نظیر گرانی ناشی از استفاده از مواد غذایی برای تولید سوخت)، اهمیت چندانی برای قدرت‌های اقتصادی جهان ندارد.
تولید اتانول در آمریکا بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷ میلادی سه برابر رشد داشته است. ولی تعداد زیادی از سایر کشورها نیز یا برنامه‌های تولید انرژی‌های تجدیدپذیر را به مرحله اجرا درآورده‌اند و یا برنامه افزایش تولید اتانول خود را به تصویب رسانده‌اند. تولید بیودیزل در همین دوره شاهد افزایش بیشتری هم بوده و از کمتر از یک میلیارد لیتر به ۱۱میلیارد لیتر رسیده است. در ابتدا بیودیزل به‌طور عمده در اروپا تولید می‌شد. اخیرا با افزایش تولید توسط سایر کشورها سهم آن در سال ۲۰۰۷ به ۶۰درصد کاهش یافته است.
ذرت یکی از محصولاتی است که به شکل‌های مختلف در غذای انسان وارد شده است. ذرت به صورت مستقیم در صبحانه (بیشتر غربی‌ها)، غذای کودک و حتی کوکاکولا و به صورت غیر مستقیم از ظروف یک‌بار مصرف گرفته تا انواع محصولات بسته‌بندی شده و به‌طور ویژه خوراک دام مصرف می‌شود. بهای این محصول طی سال گذشته ۱۱۹درصد افزایش داشته است. بنابراین افزایش قیمت ذرت هم به‌طور مستقیم و هم به‌طور غیر مستقیم بر قیمت مواد غذایی در جهان تاثیر‌گذار خواهد بود. به‌طور ویژه ذرت جزء اساسی قیمت تمام شده دام و به ویژه طیور است و هرگونه تغییر در قیمت ذرت موجب نوسان قیمتی شدیدی در قیمت مرغ، تخم‌مرغ و حتی گوشت و لبنیات خواهد شد. سال گذشته بیشترین رشد قیمت مواد غذایی مربوط به گوشت و لبنیات بود که نشان‌دهنده تاثیر شگرف تغییر مصرف ذرت از خوراک انسان و دام به سوی سوخت خودروهاست.
گرانی محصولات غذایی در حالی اتفاق افتاد که در سال ۲۰۰۷ میلادی جهان بالاترین رکورد تولید غلات را تجربه کرده بود. این موضوع نشان‌دهنده تاثیر تولید سوخت‌های زیستی از ذرت و دانه‌های روغنی بر افزایش قیمت مواد غذایی است.
در سال جاری با توجه به بارندگی‌های بیش از حد بهاره و سیل در استان‌های شمالی تولیدکننده ذرت در آمریکا (به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده ذرت جهان)، محصول ذرت کاهش جدی داشته و سطح زیر کشت و محصول کمتری پیش‌بینی شده است. این وضعیت به علاوه برنامه توسعه تولید اتانول از ذرت موجب افزایش بیش از حد بهای ذرت و سایر محصولات غذایی در سال جاری و سال‌های آتی خواهد شد، زیرا برای تولید ذرت بیشتر باید تولید سویا و گندم کاهش یابد (جایگزین آنها شود). به این ترتیب قیمت گندم و سویا افزایش یافته و به نوبه خود بر قیمت سایر غلات و نیز روغن نباتی خوراکی و گوشت لبنیات و تخم‌مرغ تاثیر‌گذار خواهد بود. کنجاله سویا یکی از اجزای خوراک دام است.
در حال حاضر بیش از ۵درصد ذرت تولید شده در سراسر جهان به مصرف تولید اتانول می‌رسد. پیش‌بینی وزارت کشاورزی آمریکا این است که اگر تولید ۹ میلیارد گالن اتانول اجبار شده توسط آژانس حفاظت محیط زیست به نصف تقلیل یابد، حداقل ۹ میلیارد دلار قیمت غذا در جهان کاهش خواهد یافت زیرا ذرت مورد نیاز برای تولید ۵/۶ میلیارد گالن اتانول می‌تواند به مصرف خوراک انسان و دام برسد.
● تولید اتانول و افزایش قیمت غذا
دولت آمریکا در تلاش برای انکار تاثیر استفاده از ذرت برای تولید اتانول مدعی شده است که شاخص‌های قیمت غذا ۴۰درصد افزایش یافته‌اند و اتانول تنها مسوول ۳درصد از این افزایش شاخص‌هاست.
اما موسسه بین‌المللی تحقیقات سیاست‌های غذا IFPRI با استفاده از «مدل بین‌المللی تجزیه و تحلیل سیاست‌های محصولات کشاورزی و تجارت» (IMPACT) پژوهش گسترده‌ای را در موارد زیر انجام داده است
۱) تعیین سهم استفاده از محصولات کشاورزی برای تولید اتانول، در گرانی این محصولات
۲) تعیین میزان کاهش قیمت محصولات کشاورزی در صورت ادامه تولید اتانول از محصولات کشاورزی در سطح سال ۲۰۰۷
۳) میزان کاهش قیمت محصولات کشاورزی در صورت ممنوعیت جهانی تولید اتانول از ذرت و سایر محصولات کشاورزی. مدل مورد استفاده در این مطالعه (IMPACT) یک چارچوب مدل‌سازی تعادلی نسبی است که تعامل بین عرضه محصولات کشاورزی، تقاضا و تبادل این کالاها را در ۱۱۵ کشور و کل جهان در بر می‌گیرد. در این مدل انواع تقاضا برای محصولات کشاورزی نظیر استفاده به عنوان غذای انسان، خوراک دام، سوخت زیستی و سایر تقاضاها مورد ملاحظه قرار می‌گیرد. نتایج این مطالعات به شرح زیر اعلام شده است.
مقایسه‌ای بین قیمت محصولات کشاورزی و غذایی در دو حالت زیر سهم تقریبی تولید اتانول از این محصولات در افزایش قیمت‌ها را نشان می‌دهد
۱) قیمت واقعی (بر مبنای تقاضای واقعی برای غلات و محصولات کشاورزی برای تولید اتانول تا سال ۲۰۰۷)
۲) قیمت محصولات بر اساس تقاضای مدل‌سازی شده بر مبنای رشد تولید اتانول با نرخ رشد سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ میلادی (قبل از آغاز رشد قیمت‌ها به دلیل افزایش تقاضای اتانول).
درصد سهم اتانول در افزایش قیمت در این دوره از تفاوت قیمت دو سناریوی یاد شده در سال ۲۰۰۷ تقسیم بر افزایش قیمت واقعی بین سال ۲۰۰۰ و ۲۰۰۷ به دست می‌آید. بر این اساس تولید اتانول از ذرت و محصولات کشاورزی به‌طور میانگین سهمی برابر با ۳۰درصد در افزایش قیمت‌های جهانی «غذا» داشته است.
این سهم در مورد محصولات مختلف متفاوت است. تعجب‌آور نیست که این سهم در مورد ذرت ۳۹درصد بوده است. تولید اتانول از ذرت موجب افزایش ۲۱درصدی قیمت برنج و ۲۲درصدی قیمت گندم بوده است.
همین مطالعه نشان می‌دهد که در صورت ادامه تولید اتانول از محصولات کشاورزی در سطح سال ۲۰۰۷ (بدون رشد) در تمام کشورها، قیمت ذرت تا سال ۲۰۱۰ به میزان ۶درصد و تا سال ۲۰۱۵ به میزان ۱۴درصد کاهش خواهد یافت. اما چنانچه دنیا تصمیم بگیرد که استفاده از محصولات کشاورزی برای تولید اتانول را به‌طور کل ممنوع کند، در این صورت در مدت کمتر از ۵/۱ سال (تا سال ۲۰۱۰) قیمت جهانی ذرت ۲۰درصد و قیمت جهانی گندم ۸درصد کاهش خواهد یافت.(شکل دو)
اما به نظر می‌رسد که تولید الکل از مواد غذایی برای استفاده به عنوان مکمل در سوخت مورد نیاز خودروها نه‌تنها متوقف نخواهد شد بلکه جنبه‌های خطرناک‌تری را هم پیدا کرده است. اخیرا یکی از کمپانی‌های ژاپنی طرح استحصال الکل از برنج را تقدیم دولت ژاپن کرده است. دولت ژاپن بیش از ۵/۸ میلیارد ین برای تولید سوخت زیستی اختصاص داده است.
● ادامه تولید اتانول از ذرت با وجود عدم‌صرفه اقتصادی
با وجود افزایش بی‌سابقه قیمت نفت، تولید اتانول از ذرت یا سایر محصولات کشاورزی هنوز توجیه اقتصادی کوتاه مدت ندارد. اما به دلیل روشن اهمیت استراتژیک سوخت برای کشوری مثل آمریکا، دولت این کشور با پرداخت یارانه‌های هنگفتی که می‌تواند هزینه سالیانه چند کشور آفریقایی را تامین کند به دنبال توسعه این صنعت است. تولید ذرت یکی از فعالیت‌هایی است که بیشترین مقدار یارانه دولت آمریکا به آن اختصاص دارد. در حالی‌که میانگین یارانه اعطا شده به کشت ذرت بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ برابر با ۵/۴ میلیارد دلار بود، در سال ۲۰۰۵ این یارانه بیش از دوبرابر شد و به ۴/۹ میلیارد دلار رسید. با توجه به سهم ذرت در تولید اتانول، بیش از ۴/۱ میلیارد دلار یارانه فقط از محل خود ذرت (به عنوان ماده اولیه) به تولید اتانول اختصاص پیدا می‌کند. کل یارانه اختصاص داده شده از سوی دولت آمریکا به تولید اتانول از ذرت در سال ۲۰۰۶ معادل ۸/۶ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.
● نتیجه‌گیری و پیشنهادها
قیمت‌های جهانی محصولات غذایی افزایش چشمگیری داشته‌اند و با وجود توقف نسبی رشد قیمت‌ها دور جدیدی از افزایش قیمت‌ها قابل پیش‌بینی هستند.
افزایش قیمت‌های محصولات کشاورزی و غذایی در کشورهای مختلف متفاوت بوده است. در آمریکا و کشورهای اروپایی کمتر و در ایران بیش از افزایش آن در جهان بوده است. با وجود ادعای خوداتکایی بیش از ۹۴درصدی تولید محصولات غذایی در ایران از سوی وزیر محترم جهاد کشاورزی تاثیر بیش از صددرصدی قیمت‌های داخلی از افزایش قیمت‌های جهانی بیانگر وجود علل داخلی است که با توجه به بارندگی‌های مناسب و سایر عوامل اقلیمی سال گذشته می‌تواند بیانگر ناکارآمدی مدیریت بخش کشاورزی و بازرگانی کشور باشد. اعتبار این نتیجه‌گیری با توجه به افزایش واردات گندم، جو، برنج، شکر، حبوبات، سیب‌زمینی، ذرت، گوشت، روغن، دانه‌های روغنی و میوه در سه سال منتهی به ۱۳۸۶ در مقایسه با سه سال پیش از آن تقویت می‌شود. خشکسالی دلیل کمبود و گرانی غذا در ایران نیست زیرا در سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ که پرباران‌ترین سال‌های کشور بودند نیز بیشترین واردات محصولات غذایی و در برخی موارد (مانند سیب‌زمینی) بیشترین قیمت‌ها را تجربه کردیم. خشکسالی بهانه‌ای برای مدیریت بخش کشاورزی برای سرپوش گذاشتن بر ناتوانی‌ها و ناکارآمدی‌هاست.
عوامل متعددی در این افزایش قیمت‌های جهانی نقش داشته‌اند که عمده‌ترین آنها عبارتند از: کاهش ذخایر استراتژیک غلات به دلیل پیشی گرفتن مصرف از تولید، افزایش قیمت حامل‌های انرژی، کاهش ارزش دلار در برابر سایر ارزهای عمده، عوامل نامساعد اقلیمی و تولید اتانول از ذرت و بیودیزل از دانه‌های روغنی.
افزایش ۳۰۰درصدی تولید اتانول و افزایش سهم ذرت در این تولید و افزایش ۱۱۰۰درصدی تولید بیودیزل نقش عمده‌ای در جایگزینی کشت با برخی از سایر محصولات، تخریب جنگل‌ها و مراتع و در نهایت گرانی محصولات کشاورزی و مواد غذایی داشته است.
ادامه افزایش قیمت‌های جهانی سوخت‌های فسیلی، عزم جدی کشورهای صاحب فناوری برای پیشگیری از دسترسی کشورهای جهان سوم و توسعه استفاده از انرژی هسته‌ای توجه بیشتر به استفاده از سوخت‌های جایگزین و تجدید پذیر را اجتناب ناپذیر کرده است.
با وجود تاثیر سوء بر محیط زیست و با وجود تاثیر غیر قابل اجتناب بر کمبود عرضه ذرت و دانه‌های روغنی و در نتیجه گرانی این محصولات و به دنبال آن سایر محصولات غذایی، تولید اتانول از ذرت و بیودیزل از دانه‌های روغنی به‌طور تصاعدی افزایش خواهد یافت.
افزایش قیمت‌های جهانی محصولات کشاورزی تاثیر اجتناب ناپذیری بر قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی در داخل کشور خواهد داشت.
توقف واردات بی‌رویه محصولات کشاورزی نظیر شکر و میوه که تاثیر تخریبی غیر قابل جبرانی را بر خوداتکایی در این بخش برجای گذاشته‌اند یک فوریت است. الزام دولت به صادرات مجدد شکرهای اضافی وارداتی برای نجات صنعت قند و شکر ضروری است. واردات محصولات غذایی (به جز در حد ضروری در مورد برخی محصولات نظیر گندم، روغن نباتی و خوراک دام) راهکار خادمانه‌ای نیست و موجب تخریب زیرساخت‌های تولیدی کشور (مانند صنعت یکصد ساله قند وشکر) و تشدید افزایش قیمت‌ها خواهد شد.
اصلاح و تقویت مدیریت ارشد بخش کشاورزی و استفاده از نیروهای علمی و کارآمد، اصلاح و تقویت تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و نیل به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی استراتژیک و توسعه صادرات محصولات با مزیت نسبی با تکیه بر دانایی‌محوری و دانش بنیانی یک فوریت است. تزریق میلیاردها دلار ارز نفتی برای واردات مواد غذایی و جبران ناکارآمدی مدیریت بخش کشاورزی در سه سال گذشته راهگشای تولیدبخش و کاهش قیمت محصولات غذایی در میان مدت نخواهد شد. استفاده از روش‌های پیشرفته علمی به ویژه بیوتکنولوژی، مهندسی ژنتیک و استفاده از محصولات تراریخته برای تولید محصول با کیفیت بهتر و کمیت بیشتر ضروری است. تولید و کشت محصولات تراریخته در داخل کشور طی دو سال اخیر به‌طور کامل متوقف شده ولی واردات و مصرف محصولات تراریخته همچنان افزایش یافته است.
دولت و به ویژه مسوولان وزارت جهاد کشاورزی ضمن توسعه تحقیقات در داخل کشور در مورد فناوری‌های جایگزین به ویژه سوخت‌های تجدیدپذیر (و حتی تولید سوخت زیستی و بیودیزل از ذرت و دانه‌های روغنی و به ویژه ضایعات کشاورزی)، باید در مجامع بین‌المللی به ویژه از طریق سازمان خواروبار جهانی در مورد ادامه «تبدیل غذا به سوخت» و تاثیر آن بر زندگی صدها میلیون انسان اعتراض رسمی نموده و از طریق طرح موضوع در مجمع عمومی سازمان ملل متحد درصدد ایجاد محدودیت در مقابل این عمل برآیند. پشتیبانی کشورهای جهان سوم از این پیشنهاد مفروض است.

بهزاد قره‌یاضی، متخصص بیوتکنولوژی کشاورزی و ایمنی زیستی

منبع : روزنامه کارگزاران