نگاهی به زندگی آیت الله بروجردی

● نگاهی به زندگی آیت الله بروجردی
آیت الله سید حسین بروجردی در یكی از روزهای آخر ماه صفر سال ۱۲۹۲ ه . ق در شهر بروجرد چشم به جهان گشود . وی از سادات طباطبایی و تبارش با سی واسطه به امام حسن مجتبی (ع) می رسد .
ایشان از همان ایام كودكی مورد مهر و علاقه سرشار پدرش – سید علی – بود ، وی در سن هفت سالگی به مكتبخانه رفت ، پیشرفت سریع در امر تحصیل از یك طرف و نیز محیط مكتبخانه كه قادر نبود احتیاجات تحصیلی وی را برآورد ، موجب گردید كه پدرش او را از مكتب خانه به مدرسه بفرستند . ۱
بدین گونه آیت الله بروجردی علوم مقدماتی را با صرف و نحو ، منطق و معانی ، بیان ، بدیع و سطح فقه ، اصول را نزد پدر دانشمندش و دیگر اساتید آن روز بروجرد فرا گرفت .
ایشان برای ادامه تحصیل در سن هیجده سالگی به سوی حوزه علمیه اصفهان رهسپار گردید و در حوزه علمیه این شهر به مدت چهار سال در محضر اساتید بزرگی همچون میرزا ابوالمعالی كلباسی ، سید محمدتقی مدرسی ، سید محمدباقر درچه ای، جهانگیر خان قشقایی و ملا محمد كاشانی به تكمیل اندوخته های علمی خود همت گمارد . ۲
آیت الله بروجردی در سال ۱۳۱۴ برای امر ازدواج به بروجرد بازگردید و پس از چندی به همراه همسرش به اصفهان برگشت و دوباره به حوزه درس اساتید خود حضور یافت و در این مدت بیشترین وقت خود را صرف مطالعه نمود به طوری كه هیجده ساعت از یك شبانه روز را به مطالعه می پرداخت . ۳
ایشان مجموعا نه سال در اصفهان اقامت داشتند در همین زمان به مراتب عالی اجتهاد دست یافته بود.
آیت الله بروجردی بنا به درخواست پدرش از اصفهان به بروجرد برمی گردد و پس از مدتی عازم نجف اشرف شدند . وی علاوه بر شركت در مجالس درس آیت الله آخوند خراسانی، از محضر علمای دیگر همچون شیخ الشریعه اصفهانی و مرحوم آقا سید محمد كاظم یزدی كسب فیض نمود . خود ایشان هم در نجف حوزه درس تشكیل داده و جمعیت زیادی در درس ایشان شركت می كردند.۴
آیت الله بروجردی پس از نه سال اقامت در نجف اشرف و كسب علم و دانش ، در سال ۱۳۲۸ ، در حالی كه از اساتید خود دارای اجازه اجتهاد بودند به بروجرد عزیمت نمود و مورد استقبال وصف ناپذیری قرار گرفت ، هنوز چند ماهی از ورودش به بروجرد نگذشته بود كه پدرش در سال ۱۳۲۹ ق چشم از جهان فرو بست . ۵ در همین سال ، استادش – آخوند خراسانی – نیز دنیای فانی را وداع گفت و آیت الله بروجردی بارها می گفت : كه مرگ دو پدر به دنبال هم مرا به ستوه آورد و سخت منقلب كرد .
وی از هنگام برگشت به بروجرد تا موقع رفتن به قم حدود سی سال در این شهر اقامت داشت و به طور مستمر مشغول تحصیل و تالیف و تدریس فقه و اصول ... بود و اغلب آثار مكتوب و ابتكارات علمی ایشان حامل این دوران اقامت در بروجرد می باشد .
در همین زمان در بروجرد ، شیخ محمد حسین بروجردی ، ریاست و مرجعیت نامه را داشتند و بعد از رحلت ایشان ، مرجعیت شهر و توابع و نواحی غربی به آیت الله بروجردی رسید.۶
ایشان در سال ۱۳۴۵ ق به قصد زیارت خانه خدا به سوی عراق رهسپار شدند و پس از مدتی اقامت در نجف اشرف و عتبات مقدسه ، عازم بیت الله شدند ، آیت الله بروجردی در بازگشت از حج در مرز خسروی به دنبال سیاستهای ضد اسلامی و ضد روحانیت رضاخان با دستور وی بازداشت شدو به تهران جلب و زندانی می گردند ، پس از چند رضا خان دستور آزادی وی را از زندان صادر می كند ، وی پس از آزادی به قصد زیارت امام رضا (ع) به مشهد مقدس رفتند و به مدت هشت ماه در آنجا ماندند .
آیت الله بروجردی پس از اصرار مردم بروجرد و ارسال تلگرافهای پیاپی ، به وطن خود بازگشتند و منزل ایشان در طول این مدت پایگاه علمی اهل فضل و پناهگاه مردم رنجدیده و محروم بود.
آیت الله بروجردی سپس به علت كسالت و بیماری – با تشخیص پزشكان معالج خود – به سوی تهران عزیمت نمود و در بیمارستان فیروزآباد شهر ری بستری و مورد مداوا قرار گرفتند.۷
در مدت اقامت در بیمارستان فیروزآباد – كه هفتاد روز به طول انجامید – سیل تلگراف ها و نامه ها از اكثر نقاط به تهران سرازیر شد و گروههای مختلف از شاه گرفته تا نخست وزیر به عیادت وی آمدند.۸
در حین زمان تجار تهران همگام با علمای قم برای مهاجرت آیت الله بروجردی به قم فعالیت می كردند و از ایشان خواستند كه به قم مهاجرت كنند ، علما و مدرسین حوزه هم استدلال می كردند كه اگر ایشان مرجعیت عامه را بپذیرد ، اختلافات موجود خاتمه پیدا می كند و سدی در مقابل هجمه هایی كه به حوزه و روحانیت و فرهنگ شیعه می شود ، ایجاد می گردد.
امام خمینی هم بازسازی حوزه را تنها عامل نجات تشیع می دانست ، می توانست در پرتو مرجعیت واحد در داخل ایران ، حوزه تشیع را قدرت بخشید و از فروپاشی و اضمحلال آن جلوگیری كرد لذا برای آمدن آیت الله بروجردی به قم از هیچ اقدامی فروگذاری نكرد.۹
سرانجام آیت الله بروجردی در برابر درخواست ها و اصرار بسیار زیاد علما و گروههای مختلف مردم تسلیم می شوند و در محرم سال ۱۳۶۴ ق – در حالی كه در میان استقبال گرم علما و فضلا و بازاریان .... كه به پیشواز آمده بودند – وارد شهر قم شدند.۱۰
ایشان پس از استقرار در قم ، ابتدا درس و بحث و اقامه نماز را در منزل برگزار كردند و كم كم برپایی نماز جماعت وی به صحن حرم مطهر حضرت معصومه (س) منتقل گردید و جمعیت زیادی شركت می كردند.۱۱
با ورود آیت الله بروجردی به قم ، مراجع ثلاث هم مقدم ایشان را گرامی داشتند به طوری كه آیت الله صدر جای نماز خود را در صحن حرم مطهر به ایشان واگذار كرد ، آیت الله حجت هم وقت تدریس خود را – كه بهترین و مناسبترین زمان تدریس بود – به وی داد و آیت الله خوانساری در تكریم و بزرگداشت مرجعیت ایشان تلاش كافی از خود نشان داد.۱۲
در همین زمان از طرف مردم بروجرد برای بازگرداندن آیت الله بروجردی ، تلاش ها و تكاپوهایی نمودند و به هر دری زدند ولی سودی نبخشید و آیت الله بروجردی در قم ماندگار شدند.۱۳
حوزه علمیه قم در این زمان فاقد یك مدیریت واحد بود و علاوه بر آن از یك مرجعیت واحد برخوردار نبود و سرپرستی آن به عهده مراجع ثلاث بود .
تعدد مراجع در امر مدیریت حوزه ، باعث ایجاد مشكلاتی شد ، بنابراین علمایی همچون امام برای ایجاد یك مرجعیت واحد، و سكونت مرجعیت تقلید در ایران و نیز وحدت و تقویت حوزه علمیه قم به تكاپو افتادند . امام خمینی برای مرجعیت آیت الله بروجردی تلاش بسیاری نمود و حتی با نوشتن نامه به علمای شهرستان ها ، ایشان را به عنوان مرجع معرفی می كرد و به شهرهای مختلف مسافرت و برای مرجعیت وی تبلیغ می نمود .
علاوه بر تلاش های صورت گرفته، برجستگی های اخلاقی و معنوی و شخصیت علمی و نیز حوادثی طبیعی كه رخ داده مرجعیت را به سرعت در شخص آیت الله بروجردی جمع كرد ، در اوایل دهه سی، دو مرجع بزرگ یعنی آیت الله ابوالحسن اصفهانی و آیت الله قمی در نجف مستقر بودند، حدود یك و نیم سال بعد از ورود آیت الله بروجردی به قم، آیت الله ابوالحسن اصفهانی رحلت و در مدت كوتاهی بود، آیت الله قمی نیز دارفانی را وداع گفتند و بدین گونه قشر عظیمی از شیعیان ایران و عراق و دیگر نقاط متوجه قم و تقلید از آیت الله بروجردی گردیدند و بدین ترتیب مرجعیت عامه ایشان از سال ۱۳۳۶ محرز و حوزه علمیه قم رونق كامل گرفت و با رحلت مراجع ثلاث ،‌ مرجعیت بی چون و چرای آیت الله بروجردی تثبیت شد. ۱۴
با زعامت آیت الله، اقداماتی در زمینه های مختلف فرهنگی – سیاسی – اجتماعی از طرف ایشان صورت گرفت . و تحولات در حوزه علمیه قم به وجود آمد ، آیت الله بروجردی بی تفاوت به مسائل سیاسی نبوده بلكه در این زمینه دارای عمل و فعالیت بوده از جمله مواضع آیت الله در نجف و شركت در جلسه تصمیم گیری سیاسی مراجع و بازداشت ایشان در هنگام بازگشت، حمایت از آیت الله قمی در سال ۱۳۲۲، مخالفت با تغییر قانون اساسی، حمایت از مردم فلسطین، برخورد با شاه، برخورد با بهاییان – كه در دستگاههای دولتی وارد شده بودند و عهده دار بسیاری از مشاغل هم بودند ؛ همه بیانگر ماهیت سیاسی رفتار آیت الله بروجردی است، هر چند بعضی از نویسندگان در سیاسی بودن ایشان تشكیك كرده اند و وی را در ردیف عالمانی به حساب آورده اند كه سیاست را از دین جدا می دانسته و سعی كرده است در مسائل سیاسی دخالت نكند، ولی آیت الله بروجردی به عنوان یك فقیه و مرجع شیعی به دلیل آموزه های اسلامی نمی توانست به لحاظ مبانی اندیشه ، فردی غیرسیاسی باشد . ۱۵
خدمات آیت الله بروجردی :
خدمات آیت الله بروجردی را می توان به دو دسته تقسیم شود :
الف ) خدمات فرهنگی – مذهبی
ب ) خدمات عمرانی – مذهبی
خدمات فرهنگی آیت الله بروجردی به طور خلاصه عبارتند از :
۱) طرح اصلاح حوزه : برای اصلاح حوزه علمیه قم ، گروهی به نام هیات مسلمین فعالیت و اقداماتی به منظور اصلاح و سر و سامان دادن به امور حوزه تشكیل گردید كه این گروه از طرف آیت الله بروجردی مامور اصلاح حوزه و ایجاد نظم در ساختار آن شدند .
۲) تاسیس نشریاتی در زمان مرجعیت آیت الله بروجردی و حمایت های ایشان .
۳) احیاء آثار بزرگان اعم از اینكه علمی یا عمرانی باشد .
۴) پرورش شاگردان : حوزه درس آیت الله بروجردی از نشاط و شادابی خاصی برخوردار بود و عالمان و مراجع بزرگواری همچون : امام خمینی ، آیت الله گلپایگانی ، آیت الله محقق داماد ... در درس ایشان شركت می كردند و می توان گفت كه اكثر روحانیون برجسته ایران و اغلب مراجع تقلید در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای مدتی شاگرد ایشان بوده اند .
۵) اعزام مبلغان دینی به خارج از كشور .
۶) امتحان گرفتن از طلاب كه از ابتكارات آیت الله بروجردی بود و به وسیله آن افراد و درس خوان از كسانی كه درس نمی خواندند جدا می شدند . ۱۶
ب ) خدمات عمرانی :
آثار و انبیه ای كه به دستور و یا به تشویق و یا به اجازه ایشان در شهرها و قصبات و دهات كشور و خارج از كشور ساخته شده بسیار زیاد است ، تنها در شهر تهران بنا به اظهار یكی از نزدیكان آیت الله بروجردی ، ۱۳۴ بنا به اجازه و یا دستور ایشان ساخته شده است و هزاران مسجد و مدرسه و كتابخانه و حمام و بیمارستان ... در مدت شانزده سال زعامت ایشان در ایران و عراق و لبنان . آفریقا و اروپا ساخته شده است از جمله :
۱) مسجد اعظم قم
۲) مسجد هامبورگ
۳) مسجد نورآباد لرستان
۴) مسجد ایرانشهر
۵) مسجد شاهرود .... مسجدی در طرابلس لبنان مسجد ارگ تهران .... كتابخانه مسجد اعظم قم .
كتابخانه مدرسه آیت الله بروجردی در كرمانشاه،تجدید بنای مدرسه علمیه خان قم، مدرسه آیت الله بروجردی در كرمانشاه، حسینیه تهرانی ها در كربلا، حسینیه و حمام در تهران و....
بیمارستان نكویی، قبرستان وادی السلام، تاسیس كارخانه سیلو در بروجرد، تاسیس كارخانه برق بروجرد، احداث سد رودخانه قم با توصیه های مكرر و جدی ایشان.۱۷
● شخصیت علمی آیت الله بروجردی :
آیت الله بروجردی از درجه علمی بسیار بالایی برخوردار بود و در فقه و اصول ، تفسیر و رجال و تاریخ صاحب نظر بود و ما به اكثر علوم و فنون معمول در حوزه تسلط كامل داشت ، فقیه درجه اول زمان خود بود و در عین اینكه در فقه و اصول سبك نوینی داشت و صاحب ابتكار و نوآوری بود ، در علم رجال یك عالم قوی محسوب می شد و در ادبیات تبحر خاصی داشت . ایشان فقه را كه در دوره اخیر متروك شده بود و دوباره احیاء‌و رایج كرد و در درس خارج عمده نظرات و آراء عامه و اهل سنت طرح می كرد و اگر راهی برای جمع نظرات وجود داشت بیان می كرد.
ایشان در فقه شیوه متفاوتی با سایر علما داشت و بین احكامی كه توسط امامان (ع) مستقیم تقریر و القاء شده و در كتاب های قدیمی شیعه آمده با احكامی جدید كه قرن های بعد به صورت فرعی و استیناطی اضافه شد . فرق می گذاشت اولی را ثابت و غیرقابل تغییر و اما دومی را قابل تغییر و تفسیر می دانست ، نكته دیگر اینكه ایشان مستقیما به سراغ منابع و فنون قدیمی و درجه اول می رفت و فقه شیعه را در كنار فقه اهل سنت معنا می كرد چون معتقد بود كه در زمان امامان (ع) فقه اهل سنت در جامعه وجود داشته و امامان با توجه به احكام موجود ، آن را تصحیح و تكمیل می كردند .
آیت الله بروجردی همان گونه كه از نظر علمی و نیز تدریس علوم شخصیتی توانا بود در تالیف نیز بسیار قوی بودند ایشان دوران نویسندگی را از نجف اشرف آغاز كرده بودند و هنوز سی سال از عمرش نگذشته بود كه نوشتن ها حاشیه كفایه الاصول استادش – آخوند ملا محمد خراسانی را آغاز نمود .۱۸
▪ تالیفات عمده آیت الله بروجردی در چهار هفته می باشد : ۱۹
الف) رجال
ب ) حدیث
ج ) فقه
د) اصول فقه
و در فلسفه ، منطق ، عقاید ، شعر هم ، آثاری از ایشان در دست است و با به ایشان نسبت داده شده است تعداد تالیفات و آثار علمی آیت الله بروجردی ( غیر از رساله های علمی ) به چهل كتاب و رساله ( همه به زبان عربی ) می رسد . ۲۰
سرانجام آیت الله بروجردی صبح روز پنج شنبه ۱۰ فروردین ماه ۱۳۴۰ برابر با شوال ۱۳۸۰ جان به جان آفرین تسلیم نمود . ۲۱

پژوهشگر: محمدرضا تمری
منابع :
۱ - ر. ك : پیشوایان تقریب ، آیت الله العظمی بروجردی و شیخ محمود شلتوف ، جمعی از نویسندگان ، معاونت فرهنگ مجمع جهانی ، تقریب مذاهب اسلامی ، تهران ، ۱۳۸۳ . ص ۳۵-۳۶
علوی طباطبایی ، سید محمدحسین ، خاطرات زندگانی آیت العظمی آقای بروجردی ، سازمان چاپ و انتشارات اطلاعات ، تهران ، خرداد ۱۳۴۱ ص ۲۰-۲۱
۲ - ر. ك : دوانی ، علی ، مفاخر اسلام ، مركز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران ، ۱۳۷۹ ، ص ۹۷
اباذری ، عبدالرحیم ، آیت الله بروجردی ( آیت اخلاص ) ، معاونت فرهنگی معاونت جهانی تقریب مذاهب اسلامی ، تهران ، ۱۳۷۹ ص ۱۷-۱۸
علوی طباطبایی ، سید محمدحسین ، پیشین . ص ۲۴
۳ - ر. ك : دوانی ، علی ؛ پیشین . ص ۹۸ . واعظ زاده خراسانی ، زندگی آیت الله العظمی بروجردی ، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی ، تهران ، ۱۳۷۹ ، ص ۳۷
علی آبادی ، محمد ، الگوی زعامت ، انتشارات دامچی ، قم ، ۱۳۷۹ ، ص ۲۴
۴ - ر.ك : دوانی ، علی ، پیشین ، ص ۱۰۲ و ۹۹ اباذری ، عبدالرحیم ، پیشین ، ص ۱۸-۱۹
۵ - دوانی ، علی ، پیشین ، ص ۱۰۴
۶ - ر. ك : همان ، ص ۱۰۶ . اباذری ، عبدالرحیم ، پیشین ، ص ۲۰-۲۳
۷ - ر. ك : مجله حوزه ، شماره های ۴۴و۴۳ ، ص ۳۳۳ ، دوانی ، علی ، پیشین ، ص ۱۲۲-۱۹
واعظ زاده خراسانی ، پیشین ، ص ۴۶-۴۷ ، علوی طباطبایی ، سید محمدحسین ، پیشین ، ص ۵۵-۴۵و۴۲
۸- ر. ك : علوی طباطبایی ، سید محمدحسین ، پیشین ، ص ۵۵-۵۶
۹ - ر. ك : حسینیان ، روح الله ، پیشین ، ص ۳۷۱و۳۶۳
۱۰- كرباسچی ، غلامرضا ، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (تاریخ حوزه علمیه قم ) ، مركز اسناد انقلاب اسلامی با همكاری بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی – تهران ، ۱۳۸۰- ص ۹۸
علوی طباطبایی ، سید محمدحسین ، پیشین ، ص ۶۰-۵۹ ، دوانی ، علی ، پیشین ، ص ۱۸۲
۱۱ - هفتاد سال خاطره از بدلا ، پیشین ، ص ۱۴۷-۱۴۶
۱۲- حسینیان ، روح الله ، پیشین ، ص ۳۷۲
۱۳- كرباسچی ، غلامرضا ، پیشین ، ص ۱۲۱و۱۱۹
۱۴- ر.ك : حسینیان ، روح الله ، پیشین ، ص ۳۷۷ ، هفتاد سال خاطره از بدلا ، پیشین ، ص ۱۴۶ ، دوانی ، علی ، پیشین ، ص ۲۰۸ ، رجبی ، محمدحسن ، زندگینامه سیاسی امام خمینی ، مركز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران ، ۱۳۷۷ . ص ۲۲۶-۲۲۵
۱۵- حسینیان ، روح الله ،‌پیشین ، ص ۴۰۵
۱۶- ر.ك : كرباسچی ، غلامرضا ،پیشین ، ص ۲۵۲و۲۵۱ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌- اباذری ، عبدالرحیم ، پیشین ، ص ۸۷ – علی آبادی ، محمد – پیشین ، ص ۱۲۳ – دوانی ، علی ، پیشین ، ص ۵۷۹
۱۷- ر.ك : دوانی ، پیشین ، ص ۴۴۱-۴۱۹
علوی طباطبایی ، محمدحسین ، پیشین ، ص ۱۱۶-۱۰۱ ، علی آبادی ، محمد ، پیشین ، ص ۱۳۱
۱۸- ر. ك : صادقی ، سید مصطفی ، خاطرات آیت الله احمد صابری همدانی ، مركز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران ، ۱۳۸۳ : ص ۹۱ – حوزه ، پیشین ، ص ۱۱۲
كاشفی خوانساری ، سید علی ، آیت الله بروجردی ، انتشارات مدرسه ، تهران ، ۱۳۸۵ ، ص ۶۰-۵۹
۱۹- حوزه ، پیشین ، ص ۲۸۷
۲۰- حان ، ص ۲۸۹
۲۱- دوانی ، علی ، پیشین ، ص ۲۱۷

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی