کنترل فشار خون: دارو همیشه لازم نیست!

قلب دستگاه مركزی بدن است. خون را به مغز، فرمانده بدن، و تمامی احشا و نسوج می‌رساند. همچنین، عروق شبكهٔ ارتباطی وسیعی میان قسمت‌های مختلف بدن ایجاد می‌كند. برای صدور فرمان مغز به بخشی از بدن، خون و اكسیژن لازم است.
قلب تأمین‌كنندهٔ خون مورد نیاز دورترین اعضای بدن است. هرچه مراقبت‌های انجام‌شده در جهت حفظ سلامت دستگاه قلب و عروق بیشتر باشد، هماهنگی بین سایر اعضا و قسمت‌های بدن بیشتر خواهد بود. از جمله مسائلی كه به منظور حفظ سلامت این دستگاه مورد توجه قرار می‌گیرد كنترل فشار خون است.
پرفشاری خون، بخصوص در سنین پس از یائسگی، خطر بزرگی برای سلامت بسیاری از زنان جامعهٔ ما محسوب می‌شود. رژیم‌های نادرست غذایی، مصرف زیاد غذاهای چرب و پرنمك، بی‌تحركی و زندگی ماشینی ازجمله عوامل مستعدكننده برای ابتلا به بیماری پرفشاری خون است.
دكتر شاهرخ حوائجی، متخصص بیهوشی و فلوشیپ بیهوشی قلب و آی‌سی‌یو، در گفت‌وگویی، به معرفی بیماری پرفشاری خون، علل ایجادكننده و تغییرات لازم در نحوهٔ زندگی مبتلایان می‌پردازد.
● آقای دكتر، ابتدا بفرمایید فشار خون چه اهمیتی دارد و چرا میزان آن مقیاسی است برای سلامت دستگاه قلب و عروق؟
▪ فشار خون به‌معنی فشاری است كه خون در هنگام عبور از رگ‌های خونی به دیوارهٔ آن وارد می‌كند. وجود فشار خون در بدن لازم است و بدون آن نمی‌توان زندگی كرد. فشار خون یك اندازهٔ طبیعی دارد و یك اندازهٔ غیرطبیعی. اگر در اندازهٔ طبیعی باشد، فرد زندگی عادی و روزمره خواهد داشت، در غیر این صورت، مشكلاتی برای بدن و دستگاه گردش خون ایجاد می‌شود. چنان‌كه فشار خون طبیعی دارید، با اطمینان برنامه‌هایتان را برای زندگی‌ای طولانی و سالم دنبال كنید.
● فشار خون با دو عدد اعلام می‌شود. عدد اول فشار خون سیستولیك یا ماكزیمم و عدد دوم فشار خون دیاستولیك یا مینیمم را نشان می‌دهد. سیستول و دیاستول در دستگاه گردش خون چه مفهومی دارد؟
▪ هنگامی كه قلب منقبض می‌شود و خون را وارد دستگاه گردش خون می‌كند، فشاری ایجاد می‌شود. این فشار، كه ناشی از انقباض عضلهٔ قلب است، فشار خون سیستولیك نامیده می‌شود. در فاز دیاستول چرخهٔ ضربان قلب، عضلهٔ آن شل می‌شود و خون وریدی به داخل قلب برمی‌گردد، دریچهٔ آئورت بسته می‌شود و دیگر خونی به سیستم شریانی بدن وارد نمی‌شود. در این مرحله، فشار خون نسبت به مرحلهٔ سیستول پایین می‌آید. این فشار خون فشار خون دیاستولیك نام دارد.
سیستول و دیاستول همان ماكزیمم و مینیمم است كه برای بیشتر افراد آشناست.
● میزان طبیعی و غیرطبیعی فشار خون سیستولی و دیاستولی چقدر است؟
▪ میزان طبیعی فشار خون در كتب مختلف متفاوت در نظر گرفته شده است. میزانی كه بیشتر مورد قبول است حداكثر ۱۴۰ میلی‌متر جیوه برای فشار سیستول یا ماكزیمم و ۹۵ میلی‌متر جیوه برای فشار دیاستول یا مینیمم است. در مقالات تحقیقی اخیر آمده است كه فشار سیستولیك نباید بالاتر از ۱۲۰ میلی‌متر جیوه و فشار دیاستولیك هم نباید بیشتر از ۷۰ میلی‌متر جیوه باشد. هر عاملی كه باعث شود فشار سیستولیك از این میزان بالاتر رود، باعث پرفشاری خون سیستولیك خواهد شد.
اضطراب، تصلب شرائین و چاقی از جمله علل پرفشاری خون سیستولیك هستند.
● علت پرفشاری خون چیست؟
▪ با افزایش سن، خاصیت كشسانی یا نرمی دیوارهٔ عروق شریانی از بین می‌رود. هرچه میزان غیرطبیعی شدن دیوارهٔ شریان‌ها بیشتر باشد، نوسان و تغییرات فشار خون بیشتر خواهد بود. روند تصلب شرائین یعنی سخت شدن دیوارهٔ شریان‌ها از اواسط عمر شروع می‌شود و با افزایش سن شدت می‌یابد. به‌طوركلی، هر عاملی كه باعث كاهش خاصیت كشسانی عروق شریانی یا نرمی آنها شود، پرفشاری خون ایجاد می‌كند. افزایش سن، وزن و چربی خون، همچنین استرس‌های محیطی از جمله عوامل دخیل در پرفشاری خون شناخته شده‌اند.
● بین فشار خون سیستولی و دیاستولی ارتباطی وجود دارد؟
▪ بله، معمولاً فشار خون دیاستولیك نصف به علاوهٔ یك فشار خون سیستولیك است. مثلاً اگر فشار خون سیستولیك ۱۲۰ میلی‌متر جیوه باشد، فشار خون دیاستولیك ۷۰ خواهد بود. در اغلب موارد، با افزایش فشار خون سیستولیك، فشار خون دیاستولیك هم افزایش می‌یابد؛ اما آنچه باعث تخریب دیوارهٔ عروق می‌شود فشار خون دیاستولیك است. یعنی اگر فشار خون دیاستولیك به‌طور مداوم در حدود ۱۱۰ میلی‌متر جیوه باشد، این وضعیت در مقایسه با افزایشِ گاه‌گاه فشار خون سیستولیك تا اندازهٔ ۱۷۰ یا ۱۸۰ میلی‌متر جیوه مشكلات جانبی بیشتری ایجاد می‌كند. در بیماران مبتلا به پرفشاری خون مزمن، این ارتباط به‌هم می‌خورد و فشار خون سیستولیك آنها در حدود ۱۴۰ تا ۱۶۰ و فشار خون دیاستولیك در حدود ۱۰۰ تا ۱۱۰ میلی‌متر جیوه خواهد بود. این بیماران نیاز به درمان دارند.
● به‌نظر شما، میزان فشار خون در بازوی راست و چپ متفاوت است؟
▪ من به‌شخصه نمی‌دانم تفاوت فشار در دو بازو تا چه اندازه از نظر علمی صحت دارد، اما عدهٔ زیادی به این تفاوت معتقدند. بارها به بیمارانی برخورد كرده‌ایم كه تقاضای اندازه‌گیری فشار خون در هر دو بازو را دارند. به هر شكل، فشار خون در دست چپ مختصری از دست راست بیشتر است، اما این تفاوت آن‌قدر فاحش نیست، مگر در فردی كه به یك ضایعهٔ عروقی در شریان زیرترقوه‌ای (ساب‌كلاویَن) راست یا چپ مبتلاست.
● فشار خون در حالت خوابیده بالاتر است یا ایستاده؟
▪ در وضعیت ایستاده و نشسته، فشار خون در مقایسه با وضعیت خوابیده بالاتر است. بنابراین اگر فشار خون ماكزیمم فردی در حالت استراحت ۱۴۰ میلی‌متر جیوه و فشار مینیمم او ۹۰ میلی‌متر جیوه یا بالاتر باشد، این فرد مستعد ابتلا به بیماری پرفشاری خون است. چنین فردی قطعاً در وضعیت نشسته و ایستاده فشار خونی بالاتر از حد طبیعی خواهد داشت.
● فشار خون سیستولیك مهم‌تر است یا دیاستولیك؟
▪ فشار خون دیاستولیك یا مینیمم اهمیت بیشتری دارد تا فشار خون سیستولیك یا ماكزیمم. در حقیقت، تخریب عروق و ضایعاتی كه ایجاد می‌شود بیشتر ناشی از افزایش فشار خون دیاستولیك است. اما اگر فشار خون سیستولیك به‌طور ناگهانی بالا رود و فرد سابقهٔ عارضهٔ عروق مغزی داشته باشد، در این صورت، افزایش فشار خون سیستولیك منجر به پارگی عروق مغزی و به‌ دنبال آن سكتهٔ مغزی می‌شود. این وضعیت معمولاً در افرادی كه به‌طور مزمن فشار خون دیاستولیك بالا داشته‌اند و با افزایش ناگهانی فشار خون سیستولیك مواجه می‌شوند رخ می‌دهد.
● آیا ویژگی‌های جسمانی فرد نظیر قد و وزن در میزان فشار خون وی مؤثر است؟
▪ هرچه فرد بلندقدتر و سنگین‌وزن‌تر باشد و سن بیشتری داشته باشد، به حداكثر فشار خون سیستولیك و دیاستولیك نزدیك‌تر می‌شود. مثلاً، در یك كودك خردسال، فشار خون سیستولیكِ ۸۰ میلی‌متر جیوه و فشار خون دیاستولیكِ ۵۰ میلی‌متر جیوه مناسب است، درحالی‌كه در یك فرد ۴۰ ساله، فشار خون ایده‌آل ماكزیمم ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلی‌متر جیوه و مینیمم ۶۰ تا ۷۰ میلی‌متر جیوه است.
● امراض قلبی در افراد مبتلا به پرفشاری خون شیوع بیشتری دارد؟
▪ در مبتلایان به پرفشاری خون، چون فعالیت قلب افزایش پیدا می‌كند، میزان خونی كه از عروق كرونر ـ شریان‌های تغذیه‌كنندهٔ قلب ـ عبور می‌كند، كاهش می‌یابد.
بنابراین این افراد بیشتر به امراض عضلهٔ قلب مبتلا می‌شوند. هرگاه میان مقدار اكسیژن مورد نیاز عضلهٔ قلب و اكسیژنی كه در اختیارش قرار می‌گیرد توازن برقرار نباشد، درد قلبی ایجاد می‌شود و اگر این وضعیت شدت یابد، سكتهٔ قلبی اتفاق می‌افتد. عضلهٔ قلب این افراد به‌اجبار با قدرت بیشتری كار می‌كند، در نتیجه، عوارضی نظیر خستگی زودرس، كم‌خونی مزمن و بیماری قلبی پیش می‌آید. در ضمن، در مبتلایان به تصلب شرائین و پرفشاری خون ناشی از آن، عروق تغذیه‌كنندهٔ عضلهٔ قلب هم درگیر می‌شود، بنابراین، خون كمتری در اختیار عضلهٔ قلب قرار می‌گیرد. از سوی دیگر، افزایش كار قلب و نیاز فراوان این عضو به اكسیژن، با توجه به كمبود اكسیژن‌رسانی، درد قلبی ایجاد می‌كند.
● قلب مبتلایان به پرفشاری خون گشاد می‌شود؟
▪ بزرگی قلب یعنی وضعیتی كه اندازهٔ قلب از نصف قطر عرضی قفسهٔ سینه بیشتر است. اما این مقیاس به‌‌تنهایی برای تشخیص بزرگی یا نارسایی قلبی كافی نیست، چون در افراد ورزشكار، دیوارهٔ عضلهٔ قلب، بخصوص بطن چپ، ضخیم‌تر و اندازهٔ قلب بزرگ‌تر از حد طبیعی است. اگر بزرگی قلب با اختلال عملكرد این عضو همراه باشد، ممكن است ناشی از نارسایی قلب باشد، اما تا زمانی كه آزمایش‌های دقیق‌تر مانند اكوكاردیوگرافی انجام نشده، نمی‌توان با اطمینان گفت كه بزرگی قلب ناشی از نارسایی قلبی است.
● مشكلات تنفسی با امراض قلبی و پرفشاری خون مرتبط است؟
▪ دستگاه تنفسی و دستگاه قلبی‌ـ‌عروقی ارتباط تنگاتنگی با یكدیگر دارند. با تنفس، ۲۰ تا ۲۵ درصد از انرژی قلب مصرف می‌شود. بنابراین در فردی كه دچار نارسایی قلبی است، قلب از برآورده كردن نیاز انرژی، دستگاه تنفسی ناتوان می‌شود. از طرف دیگر، فردی كه مبتلا به آسم یا بیماری ریوی است، به ‌علت كمبود اكسیژن و افزایش مقاومت عروق ریه با مشكل قلبی روبه‌رو می‌شود.
● چرا بیماران مبتلا به پرفشاری خون از خستگی شكایت دارند؟
▪ در این بیماران، به‌دلیل تنگی عروق در اكثر اعضای بدن، میزان خونی كه به هر عضو می‌رسد كم می‌شود. در حقیقت، حجم خون این افراد در مقایسه با افراد سالم كمتر است، بنابراین، آنها زودتر از سایرین خسته می‌شوند. مثلاً، یك فرد سالم پس از طی یكی دو كیلومتر پیاده‌روی احساس خستگی می‌كند، اما شخص مبتلا به پرفشاری خون، به‌ علت افزایش كار قلب، باید فشار خون بالاتری ایجاد كند تا بتواند از طریق عروق سخت و تنگ‌شده خون را به نسوج برساند، در نتیجه، زودتر از افراد سالم دچار خستگی و فرسودگی می‌شود.
● در تشخیص بیماران مبتلا به پرفشاری خون، نحوهٔ اندازه‌گیری فشار خون اهمیت بسیاری دارد. بفرمایید كه وضعیت مناسب برای اندازه‌گیری فشار خون چیست؟
▪ فردی كه حداقل ده الی پانزده دقیقه در حالت درازكشیده قرار گرفته و هیچ استرسی در این مدت به او وارد نشده باشد، میزان فشار خون سیستولیك او بالاتر از ۱۴۰ میلی‌متر جیوه و فشار دیاستولیك بیش از ۹۰ میلی‌متر جیوه باشد، مبتلا به پرفشاری خون است. در حالت طبیعی، اگر فردی به‌سرعت از پله‌ها بالا و پایین رود، قطعاً فشار خونش افزایش پیدا می‌كند.
● چه تغییراتی را در شیوهٔ زندگی و رژیم غذایی مبتلایان به پرفشاری خون توصیه می‌كنید؟
▪ با توجه به عامل ایجادكنندهٔ پرفشاری خون، نحوهٔ كنترل و درمان آن تعیین می‌شود. اغلب افراد مبتلا به پرفشاری خون در سنین متوسط یا بالایی هستند، چاق‌اند، سابقهٔ بیماری دیابت دارند، فعالیت جسمانی كمی در طول روز دارند، و با استرس‌های زیادی مواجه‌اند. بنابراین، اگر در روش زندگی این افراد تغییرات مناسبی ایجاد شود، در كاهش خطرات ناشی از پرفشاری خون مؤثر است. كاستن از استرس‌های محیطی و شغلی، مصرف كمتر نمك و چربی، بخصوص چربی‌های جامد، و نزدیك شدن به وزن ایده‌آل در كنترل فشار خون مؤثر است. پیاده‌روی و انجام ورزش‌های سبك كه فشار چندانی به عضلهٔ قلب وارد نمی‌كند هم از نظر روانی و عاطفی نقش مثبتی در فرد دارد و هم از وزن اضافی می‌كاهد و فشار خون را تنظیم می‌كند.
● آقای دكتر، برای كنترل پرفشاری خون الزاماً باید دارو مصرف شود؟
▪ در مرحلهٔ اول، معمولاً از دارودرمانی استفاده نمی‌شود. در فرد مبتلا به پرفشاری خون، برحسب عامل ایجادكنندهٔ بیماری، از شدت آن می‌كاهیم. مثلاً، اگر فرد مبتلا به چاقی است، وزنش را كم می‌كنیم؛ اگر در محیط كاری پراسترس مشغول به‌كار است، محیط را تغییر می‌دهیم؛ اگر از غذاهای پرنمك استفاده می‌كند، نمك غذایش را كم می‌كنیم. و اگر با این روش‌های حمایتی موفق به نزدیك كردن فشار خون به حد طبیعی نشدیم، درمان دارویی را آغاز می‌كنیم. بنابراین، همهٔ افرادی كه به بیماری پرفشاری خون مبتلا هستند، نیاز ندارند داروهای پایین‌آورندهٔ فشار خون مصرف كنند.

http://www. zanan.co.ir/life/۰۰۰۴۱۱.htm
گفت‌وگو با دكتر شاهرخ حوائجی، متخصص بیهوشی
سیمین طهماسبی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی پزشکی ایران سلامت