انیس الدوله؛ زنی خیرخواه و زیرک در نقش ملکه ایران

تاریخ كشور ما مالامال از افرادی است كه از طبقات پایین جامعه برخاسته و با توجه به هوش خدادادی و درك اولویت‏های كشور و دردهای مردم، انسان‏های موثری در تاریخ كشور شدند. البته روشن است كه انسان‏های مؤثر در سرنوشت كشور تنها اختصاص به مردان نداشته بلكه بودند زنانی كه مستقیم یا غیر مستقیم در تاریخ كشور نقش اساسی را ایفا می‏كردند.
یكی از زنان تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران انیس‏الدوله می‏باشد. اگرچه درباره انیس‏الدوله و زندگی خصوصی او مطالب فراوانی منتشر شده است امّا درباره فعالیت‏های سیاسی و اجتماعی وی نوشته مستقلی نشر نیافته است. این مقاله سعی دارد. گامی هرچند كوچك در این راه بردارد.
● خلاصه‏ای از زندگینامه‏
نام اصلی او فاطمه است. وی دختر نور محمد، از گرجیانی بود كه در زمان صفویه، اجدادش را از گرجستان كوچانده و در مازندران سكونت داده بودند. پدرش در جوانی درگذشت و از آن پس نزد عمه‏اش زندگی می‏كرد. توسط او به حرمخانه ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴ ـ ۱۳۱۳ق) راه یافت و جیران خانم فروغ السلطنه ـ كه در آن زمان زن سوگلی شاه بود ـ دختر را به خدمت خود نگاه داشت. پس از مرگ جیران كلیه اموال او به فاطمه سپرده شد. تاج السلطنه، خاطرات تاج السلطنه، به كوشش منصوره اتحایه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، نشر تاریخ ایران، تهران، ۱۳۶۱ ـ ۱۳۶۲، ص ۱۱۵. او در دربار تصمیم گرفت كه با سواد شود. دو تا سه نفر از ملاباجی‏های اندرون مأمور تعلیم و تربیت او شدند. مونس الدوله، خاطرات مونس الدوله ندیمه حرمسرای ناصرالدین شاه، به كوشش سیروس سعدوندیان، انتشارات زرین، تهران ۱۳۸۰، ص ۱۶۵ و ۱۶۶.
در سفر سلطانیه، شاه او را صیغه كرد (۱۲۷۶ ق) و فاطمه خانم را «انیس الدوله» لقب داد و بعد هم مالیات شهر كاشان و دهات آن را به انیس‏الدوله واگذار كرد. مونس الدوله، همان، ص ۱۶۵ و ۱۶۶. و به دلیل لیاقت، كفایت، كاردانی و آداب‏دانی به تدریج مورد توجه و علاقه شاه قرار گرفت و مقام و منزلت ممتازی در میان زنان عقدی و صیغه‏ای شاه به دست آورد. حتی شاه چند بار خواست او را به عقد دائم خود درآورد ولی او نپذیرفت. اعتماد السلطنه: روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، به كوشش فرخ سرآمد، نوین، تهران، ۱۴۷۰، ص ۱۱۵. و رجبی، محمد حسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‏گوی از آغاز تا مشروطه، سروش، تهران، ۱۳۷۴، ص ۲۴.
می‏توان ادعا كرد كه تقریباً همه نویسنده‏ها او را از نظر اخلاقی زنی استثنائی دانسته‏اند بطوری كه تاج‏السلطنه درباره او می‏نویسد:به قدری این زن عاقله [و] با اخلاق بود كه با وجود نداشتن صورت خوبی، برای سیرت خوب، او زن اول محترم بود. در این تاریخ كه من مذاكره می‏كنم، او تقریباً سی‏ساله، قدی متوسط، خیلی ساده، آرام، باوقار، سبزه، با صورت معمولی بلكه یك قدری هم زشت، لیكن خیلی با اقتدار. تمام زن‏های سفرای خارجه به منزل او پذیرفته شده، در اعیاد و مواقع رسمی به حضور می‏رفتند.
و این خانم بزرگ محترم اولاد نداشت، و مرا برای خود اولاد خطاب كرده، مهر مخصوص نسبت به من داشت. و همین قسم، جمیع خانواده‏های محترم و نجیب و زن‏های وزرا و امرا به منزل او پذیرفته می‏شدند. و تمام عرایض اغلب به توسط او انجام گرفته در حضور سلطان عرض و قبول می‏شد.تاج السلطنه، همان، ص ۲۵.
ـ دكتر فووریه (Dr Feuvrier) در وقایع هفتم تا دوازدهم ربیع‏الثانی ۱۳۰۷ كه همراه ناصرالدین شاه به قصر دوشان تپه رفته است می‏نویسد:
می‏گویند زنی خیرخواه و زیرك است، بهرحال در لطف و خوش صحبتی او حرفی نمی‏رود و همه وقت تبسم و خوش احوال است.» سه سال در دربار ایران، پیشین، ص ۱۵۵.
● فعالیت‏های سیاسی، اجتماعی‏
در آن دوره كه زن با سواد كمتر پیدا می‏شد، انیس الدوله زنی بود كه صرفنظر از زیبایی، انشاء روان و سلیس او را كمتر كسی داشت و روی هم رفته جمال و كمال انیس‏الدوله باعث چنان سربلندی و امتیاز او نسبت به سایر زنان ناصرالدین شاه بود كه به مقام بلند ملكه كشور رسید. یك نفر وزیر به كارهای او رسیدگی می‏كرد و شگفت این‏كه یك منشی زن داشت و این در تاریخ ملل فرنگ نیز تا كنون بی‏سابقه است كه ملكه كشوری منشی زن داشته باشد.
هوش سرشار و بصیرت بی‏نظیری كه از یك زن انتظار نمی‏رفت، سبب شد كه انیس‏الدوله در سراسر كشور مقام والای ملكه را احراز كند و برای خود جداگانه درباری داشته و سفرای كبار و ممالك بیگانه وقتی به ملاقات شاه می‏رفتند، در دفتر این ملكه نیز نام خود را ثبت می‏كردند و حتی هدایای نفیس و نشان‏های قیمتی از جانب سلاطین بیگانه به عنوان «انیس‏الدوله ـ ملكه ایران» به دربار قاجار می‏رسید.تفضلی و معتضد، همان، ص ۲۱۳
● اداره اندرونی شاه‏
از آنجایی كه اندرونی تشكیلات عریض و طویلی داشت كه رسیدگی به آن‏ها از عهده هركسی برنمی‏آمد و چه بسا اختلال در امور حرمخانه موجب آبروریزی دربار ایران نزد دول خارجی می‏شد لذا اداره امور حرمخانه شاهی و برقراری حفظ و تعادل بین زنان شاه بر عهده انیس‏الدوله قرار داشت. اهمیت مقام انیس‏الدوله در اندرونی از گفته‏های اعتماد السلطنه به‏خوبی آشكار است:
«... انیس الدوله ناخوش است... حرم‏خانه شاه منحصر به این زن است،... این‏كه من به این زن دعا می‏كنم بیش‏تر برای خاطر شاه است كه اگر خدای نكرده این زن بمیرد كلیه وضع حرمخانه به هم می‏خورد.» اعتماد السلطنه، همان، ص ۳۷۷ ـ ۳۷۶.
حتی وقتی به دنبال تهدید ناصرالدین شاه یكی از زنان حرم به منزل آیت‏اللَّه كنی پناه برد. انیس‏الدوله پیشنهاد كرد كه جایی در داخل حرمسرا را به عنوان بست (پناهگاه) قرار دهند بنابراین پای درخت قطوری را به این بهانه كه سیدی در آن‏جا دفن است بست اندرونی قرار دادند و ناصرالدین شاه قسم خورد كه هر كس قتل هم كرده باشد پای این درخت پناه آورد از تعرض به او خودداری خواهد كرد. تفضلی و معتضد، همان، ص ۲۱۶ تا ۲۱۷.
● در نقش ملكه ایران‏
از آنجایی كه در بسیاری از امور سیاسی ملكه‏ها نقش اساسی داشتند بنابراین ملكه می‏توانست بسیار مهم باشد و انیس‏الدوله اولین زن حرمسرای ناصرالدین شاه بود كه عنوان ملكه به او صدق می‏كرد و وظایف متعدد ملكه‏ها را به عهده گرفته بود.
ـ مونس‏الدوله چگونگی انتصاب وی به سمت ملكه ایران را چنین شرح می‏دهد:
«در آن موقع ملكه انگلیس یك گردن بند الماس توسط وزیر مختار انگلیس به تهران فرستاد كه به زن سوگلی شاه بدهند. وزیر مختار از صدراعظم پرسید: زن سوگلی شاه كدام یكی است؟ صدر اعظم این سؤال را نزد شاه مطرح كرد و شاه گفت: آن گردن‏بند الماس را برای انیس‏الدوله بیاورند زن وزیر مختار انگلیس با تشریفات پر طول و تفصیل به اندرون شاهی رفت و گردن‏بند ملكه انگلیس را به گردن انیس‏الدوله انداخت. بعد هم به دستور ناصرالدین شاه حاجی طوطی خانم، كه همان مادام عباس فرانسوی باشد، یك نامه به زبان فرانسوی از قول انیس‏الدوله برای ملكه انگلیس نوشت و یك كاسه بشقاب خیلی قیمتی فیروزه با چند قالیچه ابریشمی از طرف انیس‏الدوله برای ملكه انگلیس فرستاد». مونس‏الدوله، همان، ص ۱۶۶ و ۱۶۷
هم‏چنین وی اولین زن حرمسرای شاهی بود كه مفتخر به دریافت نشان حمایت آفتاب شد.. معتضد، خسرو كسری، نیلوفر، سیاست و حرمسرا (زن در عصر قاجار)، انتشارات علمی چاپ اول تهران، ۱۳۷۹، ص ۱۹۴. قبل از سفر اول به فرنگ ناصرالدین شاه، نشان حمایل آفتاب اختراع شده بود كه در فرنگ به ملكه‏ها داده می‏شد. آزاد، حسن، پشت پرده‏های حرمسرا، چاپ سوم ۱۳۶۴، انتشارات انزلی، ص ۳۶۵.
● پذیرایی از زنان سفرای خارجی
یكی دیگر از وظایف ایشان پذیرایی از كلیه میهمانان زن خارجی بود. معتضد و كسری، همان، ص ۱۹۴؛ و آزاد، حسن، پشت پرده‏های حرمسرا، چاپ سوم، ۱۳۶۴، انتشارات انزلی، ص ۳۶۵. وی در كلیه تشریفات رسمی درباری و روزهای اعیاد و میلاد شاه به عنوان ملكه ایران از شاهزاده خانم‏ها و بانوان اعیان و اشراف و همسران وزرا و سفرای خارجی پذیرایی می‏كرد. از جمله دوستعلی خان معیرالممالك درباره عید میلاد شاه چنین می‏نویسد:
«انیس‏الدوله از بانوان سفرا و دیگر بانوان اروپایی مقیم تهران و همسران وزرا و اعیان و اشراف دعوت می‏كرد و خود حمایل بر سینه و نیم‏تاج بر فرق، غرق در نشان‏هایی كه شاهان كشورهای خارجی برایش فرستاده بودند از میهمانان پذیرایی می‏كرد. معیر الممالك، دوستعلی خان، یادداشت‏هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، نشر تاریخ ایران، تهران، ۱۳۶۲، ص ۶۰ و ص ۱۰۵؛ و تفضلی و معتضد، همان، ص ۲۰۹ و ۲۱۰
ایشان حتی وقتی باخبر می‏شد كه یكی از سفرای خارجی قصد ترك ایران را دارد برای خداحافظی از زنان همراه دستور ضیافتی به افتخار آن‏ها می‏داد. یكی از این سفرا نقل می‏كند كه: هنگامی كه در سال ۱۸۸۵ من به آمریكا احضار شدم و قرار شد تهران را ترك نمایم انیس‏الدوله خانم و دختر مرا دعوت كرد كه در ضیافت كوچكی كه به افتخار آن‏ها در اندرون بر پا می‏شود شركت كنند و همانجا مراسم خداحافظی به عمل آید. س ـ ج ـ و ـ بنجامین، ایران و ایرانیان، (سفرنامه‏ی بنجامین عصر ناصرالدین شاه) سازمان انتشارات جاویدان، چاپ دوم، ۱۳۶۹ ص ۱۵۶.
او گاهی خانم‏های سفرای خارجی را به حضور می‏پذیرفت. برای آنان مجالس مهمانی ترتیب می‏داد و با آن‏ها به وسیله مترجم به مذاكره می‏نشست. تفضلی و معتضد، همان، ص ۲۳۰.
«انیس الدوله مهمانان زن خارجی را به مجالس تعزیه می‏برد و شخصاً داستان تعزیه را برایشان شرح می‏داد». سرنا، همان، ص ۲۰۵.
مشاور دائمی ناصرالدین شاه
كارلا سرنا در این باره می‏گوید:
«ناصرالدین شاه برای اقدام به هر كاری علاوه بر منجم مخصوص با زن سوگلی خود (انیس الدوله) نیز كه در وجودش به برخورداری از نوعی پیشگویی است، مشورت می‏كند.»سرنا، كالا، آدم‏ها و آیین‏ها در ایران، سفرنامه مادام كارلا سرنا، انتشارات زوار، تهران، ۱۳۶۲ ص ۹۰.
او در بسیاری از امور و مسائل مملكتی مورد مشورت شاه واقع می‏شده است. و چون به اخلاق و روحیه شاه آشنایی كامل داشته و بسیار موقع‏شناس بوده است، غالباً هرچه به شاه پیشنهاد می‏كرده انجام می‏شده است.
● دلجویی از سران لشكری و كشوری
یكی دیگر از كارهای انیس‏الدوله رسیدگی به سران لشكری و كشوری بود سردار ظفر بختیاری در این خصوص می‏گوید:
چون [انیس الدوله‏] از دور سوار بختیاری می‏دید می‏فرستاد از من و سایر خوانین احوالپرسی می‏كرد...» ظفر بختیاری، خسروبن حسینقلی، یادداشت‏ها و خاطرات سردار ظفر بختیاری، به كوشش س. وحیدنیا، فرهنگسرا، تهران، ۱۳۶۲، ص ۲۶۸.
یكی دیگر از ابتكارات انیس‏الدوله این بود كه دستور داده بود كه دور دامن او تصویر سربازان تفنگ به دوش قلابدوزی و گلدوزی كنند و وقتی شاه از او سؤال كرد كه چرا تصویر سربازان را روی لباس خود كشیده است جواد داد: «قربانت گردم! این‏ها با تفنگی كه در دست دارند، ناموس قبله عالم را نگهبانی می‏كنند!» مونس‏الدوله، همان، ص ۱۶۸ و ۱۶۹. و با این كار خواسته بود كه اهمیت سرباز در مملكت را یادآور شود.
● توجه و پناه دادن به رعیت
در زمان ناصرالدین شاه رسم بود كه هركس كه حكام ایالت با دادن پیش‏كشی بیشتری به حكومت منطقه‏ای منصوب می‏شدند و حاكم جدید هم تلاش می‏كرد تا چند برابر آن مبلغ را از مردم وصول كند. بنابراین هرچه مدت حكومت افراد كم می‏شد ظلم به مردم افزایش می‏یافت در همین راستا نامه تاریخی انیس‏الدوله به ناصرالدین شاه دیدنی است خصوصاً كه او تاكید خاصی بر رعیت و لزوم حفظ رعیت دارد:
قربان خاك پای مبارك گردم، جواب عریضه نواب ركن‏الدوله را مرحمت نفرموده‏اید، آدمش طلب می‏كند. دستخط و عریضه مزین التفات فرمایید. باری شنیدم كه حكومت شیراز را باز تغییر داده‏اید، و اللَّه خیلی تعجب است. بیچاره ركن‏الدوله هفت ماه است نرفته، با آن همه خسارت، اگر برای پیشكشی است از خود شاهزاده بگیرید. این‏طورها پدر رعیت بیچاره در می‏آید، رعیت این‏طور تمام می‏شود. حاكم از خودش نمی‏دهد. دور از مروت است، از همه جهت بیچاره‏ها تمام شده‏اند، عریضه را به دست كسی ندهید محرمانه ملاحظه فرموده پس بدهید خواجه بیاورید مهدی قلی هدایت (مخبرالسلطنه)، خاطرات و خطرات، توشه‏ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‏ای از دوره زندگی من، انتشارات زوار، تهران ۱۳۷۵ ص ۶۵. مونس‏الدوله، همان، ص ۱۶۷ و ۱۶۸.
یا وقتی كه ناصر الدین شاه مبتلا به تب و نوبه شد و هر كدام از زنان حرم برای تملق یك‏جور نذر و نیاز كرده بودند... بعد از همه [زن‏ها] انیس‏الدوله به حضور رفت و گفت: «قربانت گردم! من برای قبله عالم صد هزار دعای گوی یك ساله فراهم كردم»
ناصرالدین شاه پرسید: «چطور؟»
انیس‏الدوله حاضر جواب گفت: «مگر نه این‏كه مالیات كاشان و دهات و اطراف آن را برای خرج آشپزخانه من مرحمت كرده‏اید؟»
ناصرالدین شاه گفت: همین‏طور است»
انیس‏الدوله گفت: «همان ساعتی كه تب قبله عالم قطع شد، من به حاكم كاشان نوشتم كه مالیات یك ساله كاشان و دهات كاشان را برای سلامتی قبله عالم بخشیدم تا همه مردم آن‏جا دعاگو باشند.» مونس الدوله، همان، ص ۱۶۹.● دخالت در عزل و نصب‏ها
انیس‏الدوله در شخص شاه نفوذ زیاد داشت به طوری كه گاهی حتی برادران شاه نیز در مشكلات به انیس‏الدوله متوسل می‏شدند. مثلاً زمانی ناصرالدین شاه برادر خود «محمد تقی میرزا ركن‏الدوله» را والی فارس كرد. هنوز ركن الدوله عرق‏اش خشك نشده كه یك نفر دیگر پنجاه هزار تومان پیشكشی داد و مقرر شد كه او به جای ركن‏الدوله والی فارس بشود. ركن‏الدوله تا این خبر را شنید، شرحی به انیس‏الدوله نوشت. و با توصیه و اعمال نفوذ انیس الدوله، نظام السلطنه مافی از حكومت فارس معزول و ركن‏الدوله به جای وی منصوب می‏گردد (۱۳۱۱ ه ق).[۲۳] نظام السلطنه مافی، جندق و قومس در اواخر قاجار، جلد اول، ص ۱۹۳؛ و حاج مهدی قلی هدایت (مخبر السلطنه)، خاطرات و خطرات، توشه‏ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‏ای از دوره زندگی من، انتشارات زوار، تهران ۱۳۷۵ ص ۶۵. و دلریش، بشری، زن در دوره قاجار، موسسه انتشارات سوره، چاپ اول ۱۳۷۵ ص ۲۱۸ و ۲۱۹.
● برخورد با ملیجك
یكی از عزیز كرده‏های ناصرالدین شاه ملیجك دوم بود كه با آن خرج‏های گزافی كه برای او می‏كردند هزینه‏ی زیادی نیز بر بیت‏المال تحمیل می‏كرد انیس‏الدوله بسیار از این عمل شاه ناخشنود بود و در مواردی كه موقعیت اجازه می‏داد به شاه یادآور می‏شد كه به چه جهت این پسره را آن‏قدر لوس بار می‏آورد چنان‏چه در یك مورد در «سر شام انیس‏الدوله به شاه متغیر شده بود كه پسر، ملیجك مثل گُه چه است كه هر شب در سر میز شام حاضر می‏كنی؟ شاه بر آشفته بود و همان شب بچه را از اندرون بیرون كردند و به خانه آوردند. اعتمادالسلطنه، پیشین، ص ۲۱۷، یادداشت روز ۱۱ ذی الحجه ۱۲۹۸ ه ق.
● فعالیت‏های سیاسی ـ مذهبی انیس‏الدوله‏
اطاعت از مرجعیت در واقعه تنباكو و رهبری مبارزه در داخل دربار: یكی از برگ‏های زرین زندگی انیس‏الدوله نقش او در واقعه تنباكو می‏باشد. این بانو همانند آسیه (همسر فرعون مصر) با وجود انواع زرق و برق و داخل دربار نه تنها در آن‏ها ذوب نشد بلكه با تدبیر و درایت خاص خود نهضت را در داخل قصر پی‏گیری كرد و ناصرالدین شاه به یك‏بار دید كه فرمان جهاد میرزای شیرازی تا لایه‏های زیرین قصر او نفوذ كرده است. وقتی شاه به انیس‏الدوله، وارد شد، در حالی كه كلفت‏های انیس‏الدوله، ناظر به عمل خدمتكاران بودند. شاه از انیس‏الدوله پرسید: «خانم! چرا قلیان‏ها را از هم جدا و جمع می‏كنند؟» جواب داد: «برای آن‏كه قلیان حرام شده» ناصرالدین شاه روی در هم كشیده و با تغیر گفت: «كه حرام كرده؟!» انیس الدوله «با همان حال» گفت: «همان كس كه مرا به تو حلال كرده». شاه هیچ نگفت و برگشت و برای آن‏كه مبادا به احترامش لطمه وارد آید، بعد از آن به هیچ یك از نوكران خود دستور نمی‏داد قلیان بیاورند و در تمام دربار قلیان‏ها را جمع كردند. تیموری، ابراهیم، اولین مقاومت منفی در ایران، تهران، جیبی، ۱۳۶۱، ص ۱۰۷ و ۱۰۸؛ و نجفی، موسی، تاریخ تحولات سیاسی ایران بررسی مولفه‏های دین ـ مدنیت و تكوین دولت ـ ملت در گستره هویت ملی ایران، ص ۲۰۴ و ۲۰۵؛ رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‏گوی از آغاز تا مشروطه، سروش، تهران، ۱۳۷۴، ص ۲۴ كدی، نیكی. آر، ایران در دوران قاجار و بر آمدن رضاخان، ترجمه مهدی حقیقت خواه، انتشارات ققنوس، چاپ اول شمشاد، ۱۳۸۱، ص ۸۶ ؛ و كسری، همان، ص ۲۰۴. همان‏طور كه در عبارت فوق ذكر شده هدایت مبارزه توسط انیس‏الدوله طوری بود كه شاه را منفعل ساخت طوری كه حتی دیگر جرأت نداشت از خادمین خودش طلب قلیان كند. و نیز یكی از صدر اعظم‏های غربگرای دوره ناصرالدین شاه حسین خان سپهسلار بود و هم او بود كه ناصرالدین شاه را دو سفر به اروپا برد و قزاق‏های روسی را به ایران آورد و امتیاز شیلات را به روس‏ها واگذار كرد بزرگ‏ترین خیانت او، اعطای امتیاز رویتر به انگلیسی‏ها بود كه البته با مخالفت روحانیت و علما مواجه شد كه مجتهد آن زمان مرحوم آیت اللَّه حاج ملاعلی كنی و آیت اللَّه سید صالح عرب قرارداد را منتفی و حرام اعلام كردند. مرحوم حاج ملا علی كنی در نامه‏ای به ناصرالدین شاه درباره‏ی این قرار داد و نیز خطر فراماسونری خطاب و عتاب جالبی دارد و ایشان خواستار لغو قرارداد و عزل صدراعظم شد. نجفی، موسی، تاریخ تمدن تحولات سیاسی ایران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۱، ص ۱۳۳ ـ ۱۳۵.
انیس‏الدوله نیز همگام و هم‏صدا با مجتهد وقت تهران و سایر علما به مخالفت با این قرار داد و صدراعظم برخاست و موجبات عزل حسین خان سپهسالار را فراهم ساخت.
چنان‏چه اعتماد السلطنه و مادام كارلاسرنا معتقدند كه:... یكی از عاملان اصلی بركناری میرزا حسین خان سپهسالار، انیس‏الدوله همسر ناصرالدین شاه بوده است. اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، صدر التواریخ، ص ۲۶۹.
بنابراین انیس‏الدوله با همكاری معتمد الدوله فرهاد میرزا (عموی شاه) كه سمت نیابت را در غیاب شاه داشت و مستوفی الممالك، میرزا سعید خان انصاری مؤتمن الملكت و فیروز میرزا نصرت الدوله از سردستگان مخالفان سپهسالار بودند ر.ك: كتاب «ایران و برخورد با استعمارگران» از آغاز قاجاریه تا مشروطیت، نگارش دكتر سید تقی نصر، از انتشارات شركت مؤلفان و مترجمان ایران، بهار ۱۳۶۳، ص ۲۶۲؛ و تفضلی و معتضد، همان، ص ۲۰۷. توانست در به ثمر رساندن حكم آیت اللَّه كنی نقش اصلی را ایفا كند.
● كمك به فقرا
سابقاً گفته شد كه چگونه مالیات كاشان و حومه آن را به رعیت آن حوالی بخشیده بود او همواره از درماندگان دستگیری می‏كرد و به واسطه بذل و بخشش غالباً تنگدست و مقروض می‏زیست ایشان ضمن یك نامه‏ای به ناصرالدین شاه می‏نویسد... اما یك هزار تومان كمینه را چرا ضبط فرموده‏اید، الحال نهایت دست‏تنگی را دارم، ضرض است، سر زمستان است. مخارج لازمه جای خود دارد. ارباب طلب هم تنخواه طلبشان می‏خواهند. استدعا دارم به جناب مشیرالدوله بفرمایید یك هزار تومان كمینه را بده و جزو ضبط شده‏ها نباشد دیگر به هر نحوی صلاح بدانید تنخواه را امروز به كمینه برساند. لازم است. از مجله انجمن تاریخ شماره ج ۴، ص ۳۲ تا ۳۴ نقل از «تفضلی و معتضد، همان، ص ۲۳۳.
ایشان علاوه بر این‏كه از مال خودش بذل و بخشش می‏كرد در هر فرصتی كه بدست می‏آورد سعی داشت این عمل را ترك نكند برای همین، رسم ناصرالدین شاه این بود كه هر روز صبح حمام می‏رفت و لباس‏های زیر خودش را عوض می‏كرد. انیس‏الدوله هر روز یك دست لباس زیر نو برای شاه می‏فرستاد و آن لباس زیر دیروزی را به سادات فقیر می‏داد. مونس‏الدوله، همان، ص ۱۶۶.
● تقدیم هدایا و وقف آن‏ها برای آستان مقدسه
او به اهل بیت ارادت داشت و بخش قابل توجهی از مال و ثروت خود را به شرح زیر به آستانه‏های مقدسه بخشید: تاج الماس به روضه امیر المومنین(ع)، ضریح نقره‏ای برای شهدای كربلا(ع)، پرده‏ای مروارید نشان برای آستان امام رضا(ع)، تعمیر در نقره‏ای طلاكوب مسجد گوهر شاد، وقف ده باب مغازه برای روضه خوانی امام رضا(ع)، وقف كاشانك برای شاهزاده حسین در روستای امامه، بنای پل در ناصرآباد لواسان و چاپ و توزیع رایگان كتاب ناسخ التواریخ، جلد حضرت صدیقه طاهره(س). هم‏چنین به دستور او رساله عملیه فارسی زینه العباد، اثر شیخ زین العابدین مازندرانی حائری كه در سال ۱۳۱۳ ق در كلكته چاپ شده بود، در همان سال در تهران به اهتمام شیخ مهدی شیرازی ملقب به سلطان المتكلمین به چاپ رسید.رجبی، محمد حسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه، سروش، تهران، ۱۳۷۴، ص ۲۴.
وقف پیش سری كه صاحب دیوان قاب انداخته بالای سر مبارك حضرت رضا(ع) نصب نموده است.
تعمیر در نقره، طلاكوب مسجد گوهرشاد مشهد. تفضلی و معتضد، همان، ص ۲۱۸.
اهدای نیمتاج جواهر نشان گرانبهایی كه ناصرالدین شاه به او هدیه داده بود به حرم مطهر حضرت رضا(ع).تفضلی و معتضد، همان ص ۲۱۹.
دروازه میانه مسجد گوهرشاد از موقوفات انیس الدوله است كه از هر جانبی هفت گره اوراق طلا كوبیده‏اند و در جبین دروازه فراز اوراق مذبور نگاشته‏اند:[۳۴] سدید السلطنه مینابی بندرعباسی، محمد علی خان، سفرنامه سدید السلطنه، تصیحیح و تحشیه احمد اقتداری، انتشارات بهنشر، تهران ۱۳۶۲، ص ۲۱۷.
به عهد خسرو جم جاه غازی‏
شهنشه ناصرالدین شاه قاجار
انیس‏الدوله خاتون خواتین‏
ز سیم و زر بهشت این در بر این دار
سپس مینا پی تاریخ او گفت‏
بود این پاك در عرش دادار
برگزاری مراسم روضه و تعزیه
معمولاً زنان در حرم در داخل خانه‏های خود مراسم روضه خوانی برگزار می‏كردند اما انیس‏الدوله و شكوه‏الدوله تكیه مخصوصی داشتند كه رونق به سزایی داشت ر.ك: آزاد، حسن، پشت پرده‏های حرمسرا، چاپ سوم ۱۳۶۴، انتشارات انزلی، ص ۴۱۵.
مادام كارلا سرنا درباره چگونگی شركت انیس‏الدوله در مراسم تعزیه می‏گوید: كه انیس‏الدوله علی‏رغم این‏كه ملكه ایران بود و جایگاه رفیعی داشت در عزاداری امام حسین بسیار «ناله و ضجه می‏كرد» و به یاد مصائب شخصیت‏های مقدس مذهبی خویش اشك می‏ریختند.سرنا، همان، ص ۲۰۵.
● مسافرت به اروپا
یكی از وقایع جالب زندگی انیس‏الدوله مسافرت ایشان به فرنگ به همراه ناصرالدین شاه می‏باشد.
آن‏چه كه به لحاظ تاریخی مسلم است این است كه انیس‏الدوله در مسافرت اول فرنگ تا مسكو رفته و از مسكو به ایران بازگشته است.
اما این‏كه چرا رفته و چرا برگشته اختلاف است. و حرف‏های زیادی در این كه چرا از نیمه راه بازگشتند گفته شده است مونس‏الدوله علت این امر را فتوای علما مبنی بر حرمت سفر زن مسلمان به فرنگ دانسته است. مونس‏الدوله، همان، ص ۱۲۰ و ۱۶۸. در حالی كه بعضی‏های دیگر آن را نتیجه تصمیم خود ناصرالدین شاه می‏داند كه بدین ترتیب از شر زنانش خلاص شده و با پول ملت بتواند آزادانه از زنان فرنگی استفاده كنند فوریه، ژوانس، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال، علمی، تهران ۱۳۲۵، ص ۱۴۸.
واقعیت این است كه وقتی ناصرالدین شاه به اروپا می‏رفته، چون سفر او یك سفر رسمی بوده، لذا خواستند كه ملكه را نیز با خود برده باشند و همانطور كه قبلاً ذكر شده در تمام دوران حكومت ناصرالدین شاه تنها انیس‏الدوله عنوان ملكه ایران را انتخاب كرده بود. لذا طبیعی بود كه تنها او را به همراه خود ببرد. اما این‏كه چرا او را از نیمه راه برگرداند به نظر می‏رسد كه نظر چارلز جیمز ویلس به حقیقت نزدیك‏تر باشد ایشان نقل كرده كه:
مشارالیها [انیس‏الدوله‏] قریب ده سال است كه در سلك نسوان عقدی اعلی حضرت شاه برآمده است. در اولین مسافرت اعلی‏حضرت شاه به اروپا این خانم محترم تا به مسكو همراهی نمودند ولی چون تمام طبقات روس مایل شدند كه به هر وسیله‏ای كه هست او را ببینند لهذا شاه مشارالیها را از همان نقطه به تهران مراجعت دادند.تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ص ۵۱.
● تلاش در حفظ اقتدار كشور در قبال بیگانگان
همانطور كه سابقاً گفته شد یكی از كارهای مهم انیس‏الدوله این بود كه نزد زنان سفرای خارجی اقتدار كشور را به نمایش گذارد كه در این راستا مجالس مهمانی برای زنان سفرا ترتیب می‏داد و سعی می‏كرد با پوشیدن انواع مدال‏ها و جواهرات ملی ثروت و اقتدار ملی را به رخ بیگانگان بكشد حتی گاهی بعضی از آن‏ها را به مجالس تعزیه دعوت می‏كرد و نوع نمایش‏های ملی مذهبی را نشانشان می‏داد تا آنقدر به تئاترهای خود نبالند و بدانند كه مللی كه شاید آن‏ها را ضعیف و عقب مانده می‏پنداشتند، دارای چه تمدن عمیق و ریشه داری هستند.
یكی دیگر از كارهای مهم انیس‏الدوله این بود كه سعی می‏كرد به هر نحوی شده از رجوع افراد به سفارت‏های بیگانه جلوگیری كند به عنوان مثال در یك مورد ایشان به دشمن ناصرالدین شاه پناه داده بود و وقتی با اعتراض ناصرالدین شاه مواجه شد، عرض كرد:
«كسی كه مورد غضب شاه باشد، من خودم از شاه به او دشمن‏ترم، ولی دیدم اگر من او را پناه ندهم، به یكی از سفارت‏خانه‏های روس یا انگلیس پناه خواهد برد و آن‏جا تحصن خواهد جست و یقین داشتم كه در این صورت، خشم اعلی‏حضرت چندین برابر خواهد گشت و آن وقت كاری هم نمی‏شد كرد و این از همه بدتر بود. تفضلی و معتضد، همان ص ۲۱۵.

رضا رمضان‏نرگسی